Мақсатты  іс-арекеттің күрылымдық негіздері

П.К.  Анохин  ұсынған,  физиолоі иялык  құбылыстың  өздігінен  реттелу 

теттіктсрін  және  организм  мінез  әсерленісінің  кұрылымын  түсіндіретін 

эрексттік жүйе қагидасы кеңінен тарады (1-сурет).

Бұл жүйенің желісі  бірін-бірі дәйекті  алмастыратын  мынадай  сатылардан 

гүрады:  сезімдік  синтез,  шешім  қабылдау,  әрекеттік  нәтижені  салыстырушы, 

эссрлік  синтез  (іс-қимылдың  бағдарламасы),  оның  өзін  ұйымдастыру  жэне 

жетістік нотижесін бағалау.

1. 

Іс-әрекет,  қандай  күрделі  дэрежеде  болса да,  сезімдік  синтез  сатысынан 

басгалады.  Орталық  жүйке  жүйесінде  сыргқы  гітіркендіргіштен  туатын  қозу 

онша  эсер  етпейді.  Ол  бөтен  эрекеттік  мэні  бар,  баска да  сезгіштік  козулармен 

өзара  әсерленіссді.  Ми  бірнеше  сезімдік  арналармен  жеткен  сырткы  элемнің 

барлық  сигналына  колемді  синтез  жасайды.  Тек  осы  сезімдік  қозулардың 

синтезі нәтижссінде белгілі мақсатты іс-эрекетке жағдай туады.

Сондықтан  жүзеге  асырылатын  іс-эрекет,  осы  сезімдік  синтез  сатысына 

байланысты  болады.  Сонымен  бірге  бүл  синтездіц  мазмүны  бірнеше 

түрткілердің  (мотивация,  зерде,  жағдайлық  жэне  козгағыш  эсерлер) 

ықпалымен айкындалады.

А)  Мотивациялык козу  жануарлар  мен  адамда  орталық жүйкс  жүйесінде 

белгілі  бір  мұқтаждық  туганда  пайда  болады.  Бұл  козудың  озгешелігі,  оны 

тудыратын  мүқтаждықтың  түр  ерекшеліктерімен  аныкталады.  Мүндай  қозу 

сезімдік  синтездің  қалыптасуында  ерекше  орын  алады.  Орталық  жүйке 

жүйесіне  жетстін  кез  кслген  акпарат  сол  ксздегі  үстемдік  мотивациялык 

қозумен  сэйкес  келеді.  сондыктан  ол  сүзгі  ретінде,  осы  мотивациялық 

нүскауга кажегтісін таңдап алып, ксрексізінен арылады.

Меселдік  қозудыц  нейрофизиологиялық  негізі  -   эртүрлі 

жүйке 

қүрылымының  іріктелген  белсенділігі,  эсіресе  мидың лимбиялық жэне  торлы 

жүйелері.  Ми  қыртысы  деңгейінде  мотивациялық  қозу  өзгеше  жэне  эрқашан 

козудың іріктеу жүйесімен  көрсетіледі.

Сырткы  тітіркендіргіштер  өзіндік  эрекеттік  мэні  болса  да,  сезімдік 

синтсзге  үлесін  қосады.  Сыртқы  эрскеттік  эсердің  екі  түрі  болады:  козғағыш 

және жагдайлық.

Ә) Әртүрлі  тітіркендірулер  белгілі  ісәрекетті  өрістетуге  себепші  болады. 

Бұл  тітіркенулерге  тэн  -   қозғалткыш  әрекет.  Сезімдік  жүйелерде  осы 

биологиялык маңызды  тітіркендірулерден  пайда  болатын  қозудың  көріністері 

-  қозғағыш әсерлер.

Мұнда  арнайы  тітіркендірістер  қалыптаскан  козғалтушы  бірлестіргіштің 

бетін  ашады,  ягни  максатты  ісэрекетті  белгілі  бір  орынға,  мезгілге 

ұштастырады.

Б)  Ссзімдік  синтездің  үшінші  бөлігі  -   жағдайлык  әсерлер.  Ол  кейде 

қоршаған  орта  жағдайына  байланысты  қалыптасқан  нысаналы  эрекетті 

жойып, оны баска жакка бағыттайды.

Сөйгіп,  жағдайлык  түрткілер  қозгағыш  тітіркендіргіш  эсер  етісімен 

жасырын  қозу  гугыза  алады.  Алайда  бұл  шартты  рефлекстік  эссрленістің 

көрінуіне  жэне  қарқынына  ықпалын  тигізгенімен,  оны  өз  бетімен  қозғай 

алмайды.

В)  Сезімдік  синтездің  төртінші  бөлігі  -   зерде  аппаратын  пайдаланады. 

Сірә,  козғагыш  жэне  жагдайлык  тітіркенулердің  эрекеттік  мэні  белгілі  бір 

жайда жануардың бұрынгы  тэжірибесімен  байланысты  болады.  Бұл  эрі  тектік 

эрі  тәлімдеу  нэтижесінде  иемденген  даралама  зерде.  Сезімдік  синтез 

сатысында  зердеден  болашақ  ісәрекетке  өткен  тэжірибенің  тек  қажетті 

бөлшектері гана шыгарып алынып  пайдаланылады.

2.  Әрсксттік  жүйснің  келесі  сатысы 

шешім  кабылдау  ксзсці.  Ол 

ісэрекеттің  түрін  жэне  багытын  анықтайды.  Мүнда  эрбір  биологиялық  (адам 

үшін элеуметтік) қозудың маңызына карай, ботен  қозулар тежеліп, бостандық 

дәрежесі  шектеліп отырады.

Шсшім  кабылдау  үрдісі  бірнеше  сэтке  бөлінсді:  а)  сезімдік  ақпаратты 

түйсіну  жэне  өңдеу;  ә)  балама  нүсқалар  өрісін  қалыптасгыру;  б)  әртүрлі 

амалдарды салыстырып багалау;  в) тиімді  шешім  қабылдау.

Шешім 

қабылдаудың 

екі 

жолы 

болады: 

алгоритмдік 

және

эвиристикалык.  Алгоритмдік  амал 

белгісіз  ахуал  туралы  акиарат  жсткілікті 

болғанда,  дұрыс  ерсжелер  қүрастырып,  сол  арқылы  кспілдігі  жоғары  шешім 

кабылдауға  мүмкіндік  бсреді 

Эвристикалық  тэсіл  -   кенеттен 

сезіну 

нэтнжесінде іздену аясын тарылтып,  шешім  қабылдау уакытын  кысқартады.

Сезімдік  синтез  сатысыныц  нсйрофизиологиялык  негізін  мидыц,  әсірссе 

ми  қыртысының  бслгілі  бір  нсйрондарында  қозу  толкындарын  түйістіру 

тетіктері  жасайды.  Ми  кыртысының  мандайалды  нейрондарын  көпрайлы 

түйістіріліс (конвергенция) қасиеттері  ерекше жетілген.

3.  Шешім  кабылдау  адам  немесе  жануар  мінезін  тек  жалғыз,  дәл  осы 

кездсгі  мүқтаждықты  қанағаттандыруға  багыттайды.  Ал  бұл,  келешек 

нәтижені 

болжайтын 

жэне 

орындалған 

көрсеткіштердің 

сәйкестігін 

анықтайтын, 

іс-қимыл 

нэтижесін 

салыстырушысы 

(акцептор) 

жэне 

орындауиіы  мүшелерден  хабар  жеткізетін  -   кері  эсерленіс  жағдай 

калыптасуынан  болады.  Іс-кимыл  нэтижесін  салыстырупіы  аппарат  болащак 

окигалардың қорытындысын багдарламалайды.

4.  Максатты  іс-әрекет  жүзсге  асу  үшін,  мінезәрекетінің  тагы  бір  сатысы 

іске  қосылады.  Ол  іс-кимылдың  бағдарлама  сатысы  немесе  әсерлік  синтез. 

Мүнда  соматикалық  жэне  вегетативтік  қозулар  одақтасып,  нысаналы  іс- 

өимыл  эркекетіне  айналады.  Ол  мінез  багдарламасы  аркылы  орындалады. 

Әсерлік козулар орындаушы тетіктерге жстіп, іс-кимыл жүзеге асырылады.

5.  Организм  салыстырушының  көмегімен  іс-эрекетті,  багдарламага 

сәйкес,  жасалатын  нэтиженің  көрсеткіштерін,  келіп  жаткан  мэліметтерді  кері 

байланыс  аркылы  салыстырып  отырады.  Дэл  осы  салыстыру арқылы  мінездің 

таг дыры шешіледі.  Ол не түзетіледі, не жалгастырылады,  не акыргы  нэтижеге 

жетсе  ізденіс  токтатылады.  Сөйтіп,  мұктаждык  канағаттандырылса  мінез 

эрекеті рұксат етуші сатысымен аякталады.

Сонымен  әрекеттік  жүйке  қагидасынды  іс-эрекеттің  жамуын  белгілейтін 

ең манызды  корғдушы  кезең -  бұл  мақсатты  аныктау кезеңі.  Оны  аныктайтын 

-  іс-кимыл  нәтижесінін  акцепторы.  Ол  екі  түрлі  амалдардан  түрады  -  максат- 

тілектін өзі және оған  жету тәсілдері.

Максат-тілсктін жасалуына,  шешімнің кабылдауына  эмоциялык  куй  эсер 

етеді.  Олар  жетекші  эмоция  жэне  жагдайлык  эмоция  болып  екіге  бөлінеді. 

Жетекші  эмоция  мұктаждықтың  пайда  болуымен  немесе  күшеюімен 

байланысты.  Бул  эмоциялык  эсерленушіліктің  сапасы  мен  өзгешелігі,  оны 

тугызган  мұқтаждыктың  түрлсрі  жэне  ерекшсліктерімен  тыгыз  байланысты. 

Жагдайлық  эмоция  -   мақсатты  жүзеге  асыруіны  іс-қимылды,  нақтылы 

жстістіктсрді  күтіп  отырған  нэтижсмен  салыстырудан  шьнады.  Осыган 

байланысты  эмоциялык  әсерленушілік  жағымсыз  немесе  жатымды  болуы 

ықтимал.  Сондыктан  іс-эрекеттің  құрылымында  оның  мақсаттылыты  ең 

басты  сипаттама  болады.  Адамның  белсенді  іс-эрскеті  көбінесе  жоғарғы 

мақсатқа бағытталады, оган жсту үшін ол кейде, тіпті омірін дс кұрбан етеді.

Адам  -   тек  биологиялык  дамудың  нітижесі  емес,  элеуметтік  ортаның 

жемісі.  Адам  миыныц іс  әрекеті  бүкіл  адамзаттың  өткен  тэжірибесі  мен  оның 

әлеуметтік тіршілік жагдайымен байланысты.

Адам  миы  іс-әрекетгің  көптеген  тетіктерін толық ашу алда түр.  Ол  бүкіл 

адамзатқа  өзін  меңгеруде  және  билік  етуде  аса  зор  күш  -   қуат  берген  болар 

еді.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: