Адамзат дамуыныњ єр кезењі ѓылым мен мєдениеттіњ, єдебиеттіњ ќалыптасуы,µркендеуі, зерттелуі туралы µзіндік пікірлерімен ерекшеленіп, жања баѓыттар, жања танымдыќ аппарат пен жања терминология тудырып отыратыны белгілі
жүктеу/скачать 2,63 Mb. Pdf көрінісі
|
Әділова. Көркем мәтін. Цитация
| ядросына (өзегіне) ұлттық білім энциклопедиясына жататын ағарту
стандартынан белгілі әдеби шығармалар, тарих, қоғам, мәдениет қайраткерлерінің есімдері мен сөздері, аса маңызды саяси-әлеуметтік оқиғалар, мәдени, тарихи, діни жәдігер-ескерткіштер жатады. Тұрақты интертекстуалды ядро (өзек) дегенмен, бұл да шартты нәрсе. Қазіргі Қазақстан жағдайында оқырмандардың жас ерекшелігіне байланысты тілдік тұлға танымдық деңгейінің интертекстуалды тұрақты ядросы ең аз дегенде төрт түрлі болатынын жорамалдауға болатын сияқты: 1. кеңес кезеңінде ұлттық орта мектепте білім алған тілдік тұлғаларға тән; 2. кеңес кезеңінде орыс тілінде орта білім алған тілдік тұлғаларға тән; 3. тәуелсіздік жылдарында ұлттық орта мектепте білім алған тілдік тұлғаларға тән; 4. тәуелсіздік жылдарында орыс тілінде орта білім алған тілдік тұлғаларға тән. Бұл орта білім беретін мектептер мен лицейлердің оқу бағдарламасына, мұғалімдердің сыныптан тыс оқу үшін қандай ақын-жазушылар шығармаларын ұсынатынына, жастар арасындағы еліктеушілікке, тіпті жаһандану үдерісіне де байланысты. Аталған тілдік тұлғалардың арасында мәтінаралық байланыстарды орнату, тану, қолдану дәрежесі бірінші топтағыларда жоғары болады деген ойдамыз, өйткені олардың басым бөлігі – билингвтер. Қалған топтағылардың бұл ыңғайдағы деңгейі түрліше қалыптасуы ана тілімен қатар оқып үйренген екінші тілдегі көркем мәтіндерге байланысты болады. Тілдік тұлғаның динамикалық интертекстуалды қабатына уақыт және әлеуметтік жағдайларға орай өзгеріп, үнемі маңыздылығы, қажеттілігі белгілі бір иерархиямен қайта ауысып отыратын күшті әдеби мәтіндер кіреді де, ол ұлттық және жеке білім энциклопедиясына тәуелді болады. Мысалы, ұлттық әдебиеттің атақты қайраткерлерінің шығармашылығына ресми түрде тыйым салынған кезеңде, яғни өткен ғасырдың 60-жылдарында оқырмандардың басым бөлігіне олардың есімдері де, шығармалары да таныс болмады, сол себепті олардың тілдік ерекшеліктері де кейінгі қаламгерлердің мәтіндерінде аса байқала қоймайды. Керісінше, шетелдік ақын-жазушылардың (Фолкнер, Борхес, Хэмингуей) туындылары насихатталғандықтан, олардың жекелеген ой- пікірлері, сөзқолданыстары, тіпті болмаса олардың шығармаларының атаулары Ре по зи то ри й К ар ГУ 100 ауызекі сөйлеу мен жазу үдерісінде цитация қағидатымен жұмсалғаны белгілі. Ал қазір күшті әдеби мәтіндер қатарында қайта оралған әдебиет пен Эко, Коуэльо, Абэ сияқты жазушылардың шығармалары және тиісінше солардан алынған түрлі цитаталар, реминисцениялар көп жұмсалады. Тілдік тұлғаның интертекстуалды перифериясы оның когнитивті деңгейінің ең қозғалғыш, ең өзгергіш бөлігі болып саналады. Оған күшті әдеби емес мәтіндер, бұқаралық мәдениет мәтіндері (ән, жарнама, БАҚ материалдары) жатады. Ол уақыт, идеология, белгілі бір жағдайларға орай әлеуметтің мәдени талғамдарының өзгеруіне байланысты тез әрі жиі ауысып отырады. Сөйлеу әрекетінде аталған қабаттардың аражігі толық, нақты ажыратыла алмайды, яғни әр адам өзінің жеке білім энциклопедиясына байланысты болады. Қазіргі ақпараттар ағыны толастамай, үнемі үдей түскен уақытта өмір сүріп отырған тілдік тұлғаның аялық (фондық) білімінің бұдан біраз жылдар бұрынғы оқырманнан өзгеше екені сөзсіз. Бұрын КСРО деп аталатын бірегей кеңістікте тұрып, бала-бақша, мектеп, жоғары оқу орындарында стандартты бағдарлама бойынша тәрбиеленіп, білім алған оқырмандардың білім деңгейі шамалас болса, егемендік алған әр республиканың рухани, тарихи, саяси, мәдени құндылықтарының қайта қаралуы, өзгеруі мұндай бағдарламалардың ауысуына, яғни оқырмандардың аялық білімінің басқаша қалыптасуына ықпал еткені де күмәнсіз. Ал мұның өзі көркем шығармалардағы автор интенциясымен кіргізілген интертекстуалды элементтерді танып білуге кейде көмегін тигізсе, кейде кедергі келтіреді. Ана тілінде жазатын ұлт қаламгерлері айтар ойын өзінен де гөрі нақтырақ, әсерлірек жеткізе алады деп есептейтін фрагменттерді ұлттық білім аясына жататын шығармалардан алуы заңды. Оқырманға жақсы таныс шығарманы еске түсіретін түрлі нышан, сөзқолданысты автор тіл байлығы жетпей жатқаннан жұмсамайды, керісінше, өзі түзіп отырған мәтінге бұрынғы мәтіннің әр алуан ассоциацияларын қосу, кіргізу арқылы оған жаңа мән-мағына үстейді, түрлі троптар ретінде пайдаланады, бір сөзбен айтқанда, көркем мәтіннің мазмұндық-концептуалды, мазмұндық-астарлы ақпарын түзуге қолданады. Мәселен, атақты ақын М. Мақатаевтың С. Сейфуллинге арнаған «Аңсап жүріп кездестік» өлеңін алайық. Өлеңнің атауының өзін реминисценция деп қарастыруға болады, себебі ол Ғ. Мүсіреповтің «Кездеспей кеткен бір бейне» повесін еміс-еміс еске түсіреді. Бұл еске түсіру өлеңдегі «Ақыры біз кездестік» синтаксистік қайталамасы арқылы жанданып отырады. Ақынның эмоционалды сезім күйін, өз кейіпкеріне көзқарасын графикалық тәсілдер, дыбыстық, лексикалық, синтаксистік қайталамалар, риторикалық сұраулар, көңіл-күй одағайлары, етістік шақтарының динамизмі арқылы берілген модальділік айқын танытады, яғни ақынның таңғалуы, сүйсінуі, өкінуі, аңсауы, сенімі, үндеуі сияқты сезім палитрасы көз алдыңыздан өтеді. Бұл орайда қаламгер Сәкеннің тұтас шығармашылығын претекст ретінде алып, интертекстуалды байланыс негізінде халқының бостандығы, болашағы үшін күрескен Ре по зи то ри й К ар ГУ 101 қайраткердің ерекше бейнесін жасаған. М. Мақатаев өлеңінде ырғақтық, композициялық, лексикалық, синтаксистік деңгейдегі цитация байқалады. Реминисценция мына жолдарда берілген: жүктеу/скачать 2,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|