А.Ә. Ниязғалиева, Г. Г. Тҧрғаналиева
Ж. Уату – жұбату, келатыр – келе жатыр, жеп атыр – жеп жатыр. Жату етістігі -а, -е, -ып, -іп, -п
жүктеу/скачать 1,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| Ж. Уату – жұбату, келатыр – келе жатыр, жеп атыр – жеп
жатыр. Жату етістігі -а, -е, -ып, -іп, -п кҿсемше тұлғалы етістіктермен тіркескенде, сҿз басындағы ж дыбысы түсіріліп айтылады. Мысалы: Ақырып, ақырып келатат, жан-жағын шақырып келатат (Орал, Казт.). Т. Бүткіл – бүкіл, қабыртқа – қабырға, артқылы – арқылы т.б. Мысалы: Омыртқаны ұстап отырғанша, қабыртқаны қағып алып, қағып тастай бер. Денесінің бҽрі тең, қабыртқасы шеңберлі, жоны тұтас тегіс-ті (Н.Байғанин). Омыртқаңмен ойлас, қабыртқаңмен сырлас (Мақал). Тұрақсыздығы кҿп тарамаған, анда-санда, дҽйексіз түрде кездесетін дыбыстарға д (ел-сал – дел-сал), е (кҿктеме – кҿктем), б (белбуардан – белуардан) сияқты бірен –саран дыбыстар жатады. Осындай дыбыстардың диалектілік тұрақсыздығын дыбыстардың қарапайым сҿздердегі тұрақсыздық құбылысымен шатастырмау керек. Егер дыбыстардың диалектілік сипаттағы тұрақсыздығы белгілі бір изоглостық таралу шегімен байланысты болса, дыбыстардың қарапайым сҿздердегі тұрақсыздығы Қазақстанның ҽр түкпірінде айтылып қалатын, изоглостық шегі жоқ құбылыстар қатарына жатады. Қарапайым сҿздердегі дыбыстардың тұрақсыздығына тҿмендегі мысалдарды келтіруге болады: салғастыру – салыстыру, тарқау – тарау, тізерлеп – тізелеп, мағлұмат – мҽлімет, уағда – уҽде т.б. Метатеза. Қазақ сҿйленістерінде сҿз ішінде қатар тұрған дыбыс не буынның ҿзара алмасып келетін метатезалық құбылыстары да кездеседі. Мысалы: дорба – добра, қақпан – қапқан, айналу – 85 айлану, сепкіл – секпіл, ҽпке – ҽкпе, жаңал аяқ – жалаң аяқ, мошқап – моқшап (тҽптіштеп), пікір – кіпір, мызғымау – мығзымау, жаңалаш – жалаңаш, мезгеу – мегзеу, ҽпкіш – ҽкпіш. Мысалдар: Алдымнан кес-кестеп жібермей, моқшап сұрай бастады (Орал, Орда). Есенҽліні екі сағаттай моқшап, күдікті еш нҽрсе таба алмаған Айдархановтың ҿзі де іштей аң-таң болып қалды (Ж.Тілеков). жүктеу/скачать 1,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|