Афазия дегеніміз бас миының жайылмаған зақымына байланысты сөйлеу тілінің толық немесе жарым-жартылай жойылуы

1.Афазия и востановительное обуение. изд.Москва «Просвещение» 1988г

2.Основы дефектологии. В.Лапшин. Б.Пузанов

изд.Москва «Просвещение» 1990г.

3.Психология умственно отсталого школьника.

С.Рубинштейн изд.Москва «Просвещение» 1986г.

4.Логопедия Л.Волковой изд.Москва «Просвещение» 1989г.

5.Дефектология №1 2000г,№6 2002г,№3 2004г.

Афазияны жою жөніндегі логопедия жұмысына жалпы дидактикалық негізінде оқыту пайдаланылады (көрнектілігін,түсініктілігін, саналығын және басқалар), алайда осыған байланысты,сөйлеу тілі қызметін қалпына келтірудің үйрету жұмысын қалыптастырудан айырмашылығы бар, жаңа сөйлей бастаған балаға қарағанда сөйлейтін және жазатын ересек адмның миындағы қыртыстың күрделі қызметі біршама басқаша құрылған. (А.Р.Лурия, 1969, Л.С. Выготский 1984), педагогикалық түзету жұмысын жоспарлағанда негізі төмендігей қағидаларды басшылыққа алған жөн.

1.Сөйлеу тілі қызметін қалпына келтірудегі педагогикалық түзету жұмысының тәсілдерін таңдау кезеңге немесе сатыға байланысты.Инсульттан кейінгі алғашқы күндеріндегі жұмыс сөйлеу тілін қалпына келтіру барысында аурудың біршама енжарлықпен қатысуы арқылы жүргізеді.Сөйлеу тілі қызметінің тежелуін түзететін және алғашқы кезеңде қалпына келтірілген эфферентті моторлы афазиядағы кездесетін литеральды парафазия сияқты сөйлеу тілінің бұзылуынан алдын ала сақтандыру тәсілдерін пайдалады. Сөйлеу тілі міндетін қалпына келтірудің ең соңғы кезеңінде ауруға тілін түзету жұмысының жолын және жоспары түсіндіреді,тілін түзету жұмысына пайдалануға болатын көрнекі құрал беріледі.

2.Педагогикалық түзету оқуының жүйесі не алғашқы бұзылған функцияларын қалпына келтіруге,не болмаса сөйлеу тілі қызметінің сақталған бөлімдерін қайта құруға мүмкіндік беретін жұмыс тәсілін таңдауды ұйғарады.Мысалы,сенсорлы афазиядағы фонематикалық есту қабілетін қалпына келтіру барысы сақталған оптикалық және кинестетикалық қабілеттерін пайдалану жолымен іске асырылады,ең бастысы, дыбыстығының жақындығы бойынша сөздерді мағынасына қарай ажырату (дифференциялау).

3. Алғашқы нейропсихологиялық алғы шартының қандайы бұзылғанына қарамастан афазияның кез келген түріндегі сөйлеу тілінің: сөйлеу мәнері,түсінуі,оқуы және жазуы сияқты барлық жақтарымен жұмыс жүргізеді.

4.Афазияның барлық түрлерінде сөйлеу тіліне өздігінен бақылауы дамытылады,сөйлеу тілінің қатынас қызметі қалыптасады. Тек аурудың өз қатесін түсінген жағдайда ғана сөйлеу тілін бақылау үшін, әңгімесін жоспарлау үшін, литеральды және сөздік (вербальный) парафазияны түзету үшін жағдай туғызуға болады.

5.Афазияның барлық түрлеріндегі сөз түсінігін қалыптастыру үшін әр түрлі сөз тіркестеріне қосып жаттықтыру жұмысы жүргізіледі.

6.Түзету жұмысының барысында әртүрлі сыртқы тіректі жан-жақты пайдаланады.Бұндай тірекке динимикалық афазияда өздігінен толық сөйлеуін қалыптастыруына мүмкіндік беретін сөйлемдердің жалпы нобайы және (фишка) тәсілдері, афазияның басқа түрлерінде дыбыстардың артикуляциясын көрсетерін нобайын (схема) таңдау жолы импрессивтік аграмматизмді жою үшін пайдаланатын жалпы нобайы жатады.

Сөйлеу тілі қызметінің бұзылуын қалпына келтірудің жетілдіру барысы (динамика) зақымданған жерінің орнына және көлеміне, афазияның түріне,қалпына келтірудің бастап оқыту мерзіміне және аурудың преморбидниялық деңгейіне байланысты.

Бас миы қан тамырларының тромбоэмболия тамырларының бітеліп қалуының қанның ұюы болған кездегіге немесе мидың зақымдануына қан құйылу салдарынан пайда болған афазияларда аурудың сөйлеу жақсы қалыптасады.

Мектеп жасындағы балалар мен ересектерге қарағанда 5-6 жастағы балалардың (көп жағдайларда зақымданудан пайда болған) афазиялық бұзылуы тезірек түзеледі.

Педагогикалық түзету жұмысы инсульттік (ми қан айналымының бұзылуынан талма ауруына шалдығуы) немесе зақымданудың бірінші аптасының бірінші күнінен бастап дәрігердің рұқсатымен және оның бақылауымен жүргізіледі.Оқыту жұмысының ерте басталуы патологиялық симптомдардың белгілерін болдырмайды және мақсатқа лайықты жолмен қалыптастыруға бағыттайды.Психикалық қызметінің бұзылуын қалпына келтіруге ұзаққа созылған логопедиялық жұмыстың арқасында жетеді.

Афазияны түзетуде логопедиялық жұмысты жеке баламен де,топ балалармен де жүргізеді.Логопедиялық жұмыстың жеке баламен айналысатын түрі негізгі болып саналады,себебі тек осындай жұмыс қана аурудың сөйлеу тілінің ерекшелігін есепке жиі-жиі алып тұруды және де психотерапевтикалық ықпал жасауға мүмкіншілігін қамтамасыз етеді. Инсульттан кейінгі алғашқы кезендегі әрбір оқу жұмысының өткізетін уақытының ұзақтығы орта есеппен 10 минуттен 15 минутке деін күніне 2 рет,ал одан кейінгі кезендерде 30 минуттен 40 минутке дейін аптасына кем дегенде 3 рет болады. Сөйлеу тілі бұзылуларының түрлері бір тектес және сөйлеу тілін қалпына келтіру сатысы бірдей болып келген балаларды топтап жүргізетін логопедиялық жұмыстың уақыт үзақтығы 40-50минут болады.Ауруының қиындығына байланысты логопед оның жеке басының ерекшелігін туыстарына айтап түсіндіру міндетті. Өзінің шамасына қарай үйіндегі тірлікке міндетті түрде араласып тұруын нақтылы мысалдарымен түсіндіреді.Сөйлеу тілі қалпына келтіру жұмысы бойынша нұсқаулар беріледі.
Қолданылған әдебиеттер.

1.Афазия и востановительное обуение. изд.Москва «Просвещение» 1988г

2.Основы дефектологии. В.Лапшин. Б.Пузанов

изд.Москва «Просвещение» 1990г.

3.Психология умственно отсталого школьника.

С.Рубинштейн изд.Москва «Просвещение» 1986г.