Агробиология факультеті
жүктеу/скачать 1,02 Mb.
|
|
Қазақ Ұлттық Аграрлық Зерттеу Университеті “Агробиология” факультеті “Жеміс көкөніс шаруашылығы,өсімдік қорғау және карантин” кафедрасы Реферат Тақырыбы: Калифорниялық күнбағыс пен түкті күнбағыстың биологиясы, морфологиясы, таралуы және карантиндік күрес шаралары. Іріктеу АКТ жасау. Орындаған: Көшенова Н.А Тобы: Зр-413қ Қабылдаған: Раимбекова Б.Т Алматы 2023ж Жоспар: I.Кіріспе II.Негізгі бөлім II.I Күнбағыс дақылы II.II Калифорниялық күнбағыс II.III Түкті күнбағыс II.IV Іріктеу АКТ жасау Қорытынды Пайдаланылған әдебиеттер Кіріспе
II.I Күнбағыс дақылы Күнбағыс (Helianthus annuus L.) жұлдызгүлділер (Asteraceae) немесе күрделігүлділер (Compositae) тұқымдасына тобына жатады. Шыбық типтегі тамыр жүйесі, жекелеген тамырлар жақсы топырақ жағдайында 3 м және одан да көп тереңдікке енеді. Тамыры өте тез өседі және сабақ ұзындығынан асып түседі. 4-5 жапырақ сатысында тамыр ұзындығы 60-70 см-ге жетеді. Ол топырақ және топырақ астының тығыздалуына өте сезімтал. Өсімдік тамыр жүйесінің 50-70 % массасын құрайтын және 1,5 м –ге дейінгі диаметрде орналасқан бүйір түбірі мен тамырларының қуатты тығыз желісін құрады. Тамырлардың аса қарқынды өсуі себеттің пайда болуынан гүлденуге дейінгі кезеңдер аралығында жүреді. Бүйір түбірлері мен тамырларының осындай күшті тармақталған жүйесінің және бас тамырға тереңінен жылдамырақ енгізілуінің арқасында күнбағыс басқа бір жылдық өсімдіктермен салыстырғанда (қант қызылшасынан басқа) құрғақшылыққа неғұрлым төзімді, әрі топырақтың терең қабаттарынан ылғал мен қоректік заттарды пайдалануға мүмкіндігі зор. Ылғалды топырақ жағдайында тамырлар топырақ бетіне жақын дамиды, тұрақты құрғақ ауа-райында тереңірек енеді. Бірінші жағдайда өсімдіктер жел күшіне, демек жатқызылуға төзімділігі аз. Артық ылғал кезіндегі тамырдың таяз орналасуын қатараралық өңдеуді жүргізу барысында ескерген жөн. Ылғалды топырақ жағдайында тамырлар топырақ бетіне жақын дамиды, тұрақты құрғақ ауа-райында тереңірек енеді. Бірінші жағдайда өсімдіктер жел күшіне, демек жатқызылуға төзімділігі аз. Артық ылғал кезіндегі тамырдың таяз орналасуын қатараралық өңдеуді жүргізу барысында ескерген жөн. Күнбағыс сабағы тік тұратын, тармақталмаған, тұрпайы, ағаш сияқты, биіктігі 0,7-2,5 м, ал сүрлем сұрыптарында 3-4 м-ге жетеді, қатты қылшықтармен жабылған және борпылдақ ұлпа ішінде орындалған. Жапырақтары сопақша жүрек пішінді ірі жапырақты пластинкалары мен аралайтын жиектері бар қарапайым күлтелі, қатты қылшықтармен тығыз жабылған. Алғашқы 2-3 жұп жапырақтары сабқата кезектесіп орналасады, қалғандары – кезекпен. Бір өсімдіктегі жапырақтар саны– 24-32 дана, олардың ұзындығы 10-40 см құрайды. Ең ірі жапырақтар сабақтың ортаңғы бөлігінде орналасқан, сабақ бойынша жоғарылаған сайын олар азаяды және гүл шоғырларының жапырақ қабықшасына ауысады. Гүл шоғыры – себет, ол бірнеше жапырақ қатарындағы қабықшамен қоршалған тегіс, шығыңқы немесе иілген дискті білдіреді. Себеттің диаметрі майлыларда 10-20 см-ге тең және біржылдық сұрыптарда 40 см-ге дейін және одан да жоғары. Себеттің негізін гүлтұғыр құрайды, оның ұяшықтарында түтікшелі гүлдер орналасады. Ашық-сары жапырақтары бар тілше гүлдер стерилденген, 1-2 сыртқы қатарда орналасқан және жәндіктерді тарту үшін қызмет етеді. Түтік тәрізді гүлдер ұрықты (тұқым құрайды), орталықта себет жиектеріне қарағанда әлсіздеу дамыған. Олар гүл тостағаншасынан, сары түсті кішкентай жапырақ қиюшы бұлғауыштан, бес аталықтан және қос қалақшалы аналығы бар гүланалықтан тұрады. Гүлдер саны себет көлеміне байланысты 500-ден 2000 данаға дейін ауытқиды. Гүлдеу және жемістің пайда болуы себеттің шетінен ортасына қарай жүреді. Жеке себеттің гүлдеу ұзақтығы 5-12 күнді, ал барлық себуде шамамен 20 күнді құрайды. Күнбағыс – айқасып тозаңданатын өсімдік. Табиғи жағдайда гүлдің бір бөлігі ұрықтанбай қалады, ол бос дәнділікті туғызады. Тозаңданудың 99 % жәндіктермен қамтамасыз етіледі, сондықтан жемістің тоқылуын арттыру үшін күнбағыс егісіне арасы бар ұяларды жеткізеді. Күнбағыс жемісі – төрт қырлы айқын көрініс таппаған шекарасы бар бүйірінен сығымдалған дән. Ол жемістік қабықтан (тұқымдық қабығынан, қауыздан) және тұқымның өзіндік ұрығынан (ядро) тұрады. 1-сурет. Күнбағыс,подсолнух, sunflower Жемістік қабығында құрамында 76 %-ға дейін көміртегі бар және тұқымды күнбағыс күйесінен зақымдаудан қорғайтын фитомеланды (сауытты) қабат орналасады. Тұқым қабығының бояуы ақ, сұр, қара, теңбіл немесе біркелкі болады. Тұқым ұрықтан және жұқа тұқымдық қабықтан тұрады. Ұрықта түбіртек, бүршік, гипокотиль, екі дән үлесі бар. Қоректік заттардың негізгі қоры (май, ақуыз) өну кезінде бүршік бетіне шығарылатын дән үлесіне шоғырланған. Күнбағыс үш топқа бөлінеді: майлы, біржылдық және аралық (1 сурет). Майлы күнбағыстың тұқымы ұсақ, 1000 дәннің салмағы – 50–80 г, құрамында 50-56 % май бар, қауыздылығы 18-24 % құрайды, сабағы жіңішке, биіктігі 1,5–2,5 м, себеттің диаметрі 14-20 см. Біржылдық күнбағыстың тұқымдары ірі, орындалмаған, 1000 дәннің салмағы, – 100-200 г, құрамында 25-35 % май бар, қауыздылығы 46-56 % құрайды, сабағы жуан, биіктігі 2-4 м, себеті ірі, диаметрі 17-45 см. Аралық майлы және біржылдық үлгілер арасындағы аралық орынға ие. Майлы күнбағыстың тұқым өнімділігі мен қосымша өнімдер (сабақ пен себет) қатынасы 1:1,8–2,0 құрайды. Күнбағыста гелиотропизм құбылысы байқалады: жапырақтар мен себет гүлдеуге дейін тәулік ішінде күннің бағыты бойынша шығыстан батысқа қарай бұрылады. Гүлдеу кезінде себеттер оңтүстік-шығыс бағытын тұрақты қабылдайды. Күнбағыстың өсіп-өну кезеңі 120-150 күнді құрайды. Өсіп-өну кезеңінде келесідей фазаларды ажыратады: өскіндер, бірінші, екінші жұп жапырақтары, 5-13 жапырақтардың пайда болуы, бутонизация (себеттің пайда болуы), гүлдеу, пісіп-жетілу (қалыптастыру, толысу және тұқымның пісіп-жетілуі). Күнбағыс тұқымы ісіну және өну кезінде олардың ауалы құрғақ салмағынан 70 %-ға дейін суды сіңіреді. 8-15 °С температурада және топырақтың жеткілікті ылғалдылығында тұқым 3-4-ші тәулікте өне бастайды. Өскіндер еккеннен кейін 10-15-ші күнде пайда болады. Өскіндер пайда болғаннан соң 3-5 күннен кейін біріншісі қалыптасады, ал содан кейін 2-3 күн аралықпен – екінші және үшінші жұп жапырақтары. Жапырақтардың қарқынды өсуі гүлдеу басталғанға дейін жалғасады. Өсіп-өну басталған кезде сабақтар баяу өседі, екінші және үшінші жұп жапырақтары пайда болған кезде оның биіктігі 8-10 см құрайды. Содан кейін сабақтардың өсу қарқыны себеттің пайда болуынан гүлденуге дейінгі кезеңде ең көп шамаға жеткенге дейін (3-5 см тәулігіне) артады; гүлдеу соңында оның өсуі тоқтатылады. Күнбағыстың репродуктивтік органдары өте ерте қалыптаса бастайды – үшінші фазада – өскіндер шыққаннан соң 20 күннен кейін төртінші жұп жапырақтары. Бутонизация фазасы (себеттің қалыптаса бастауы) өскіндерден кейін 35-40 күннен соң басталады. Бұл кезеңде жапырақтар салмағы сабақ салмағына тең. Гүлдену өскіндерденкейін 55-70 күннен соң басталады, немесе себет қалыптаса бастағаннан кейін 20-30 күннен соң. Бірінші болып жәндіктерді тарта отырып тілше гүлдері ашылады. Тозаң 200-250 м қашықтыққа дейін желмен көшіріледі. Қолайсыз ауа-райы жағдайында (ұзаққа созылған жауын-шашын, топырақ және ауа құрғақшылығы) барлық гүлдер тозаңданбайды, себеттің орталығында бос дәнділік байқалады. Күнбағысты гүлденуі және ұрықтануы үшін оңтайлы жағдай 20-25 °С температурада, шуақты ауа-райында және орташа салыстырмалы ылғалдылықта құрылады. Тұқымды ұрықтандырудан толық піскенге дейін 35-42 күн өтеді. Ұрықтандырудан кейінгі алғашқы 12-16 күндерде қалыптастыру мен тұқымның өсуі жүреді. Содан кейін ауа-райы жағдайына және сұрыбына қарай 20-25 күнге созылатын құю кезеңі келеді. II.II Калифорниялық күнбағыс Калифорниялық күнбағыс – бағалы тағамдық, техникалық, жемдік және сәндік дақыл. Тұқымның латынша атауы «күн гүлі» деп аударылады және бұл өсімдіктердің күннен кейін гүлшоғырларын айналдыру қасиетімен байланысты. Калифорниялық күнбағысты 3-5 мың жыл бұрын американдық үндістер жеуге жарамды тұқым алу үшін өсірген. Ол Еуропа мен Ресейге тек 16 ғасырда келді және ұзақ уақыт бойы тек сәндік өсімдік ретінде өсірілді. Таралуы: АҚШ, Мексика. Еуропада жоқ. Ол АҚШ-тың оңтүстік штаттарынан келеді. Залалдауы:барлық ауылшаруашылық дақылдарының дақылдарын, сондай-ақ жайылымдарды, бау-бақшаларды және жүзімдіктерді арамшөптерден тазартады. Тығыз шоғырлар түзеді. Морфологиясы.Жапырақтары кезектесіп орналасады, ланцетті, тісті, жүзі жоғары қарай тарылады, ұзындығы 12-18 см, ені 3-5 см.Гүлшоғыры сары себеттер, бұтақтардың ұштарында 1-3 орналасады, диаметрі 5-7,5 см. . Аталық гүлдері құрақ, гүлдің шетінде орналасқан, аналық түтікшелі, ортасында. Жемісі сопақша, доғал сына тәрізді акен. Стиль қалдығы бар ахена шыңы. Жеміс шрамы бүйір жағында орналасқан. Түсі алуан – сарғыш-сұр, сарғыш-қоңыр. Аталығы ұзындығы 3-4 мм, ені 1,5 мм, қалыңдығы 0,7-1 мм. Биологиясы.Көпжылдық шөптесін биік өсімдік. Сабағы 1-3 м биіктікте, өте тегіс, тармақталған, күлгін реңкті. Түбірлері тік – көлденең. Көбею бүршіктері көлденең тамыр өркендеріне салынады.Калифорниялық күнбағыс барлық басқа өсімдік түрлерін ығыстырып, қалың бұталарды құрайтын қуатты тамыр жүйесін дамытады. Тұқыммен және столондар арқылы көбейеді. 2-сурет. Калифорниялық күнбағыс, Калифорнийский подсолнух,Helianthus californicus Таралу әдісі.Таралуы мыналарды тасымалдауға болатын жемістердің көмегімен жүзеге асады: су ағындары (көктемде еріген сумен, бұлақ, сай, өзен бойында); жел; тұқымның көп қоры жиналатын жермен; өңдеуге арналған өсімдік өнімдерімен; шөптік дәрілік шикізатпен; шөп пен сабан төселген. Анықтау және анықтау әдістері: Зиянды ағзаны анықтау үшін мыналар зерттеледі: - теңіз және өзен порттары, теңіз кемелері, азаматтық әуежайлар,теміржол. -карантинге жатқызылған өнімді қайта өңдейтін кәсіпорындардың аумақтары; - тұқым шаруашылықтары, питомниктер, ботаникалық бақтар, ауыл шаруашылығы дақылдары мен екпелер; - мал және құс фабрикалары; - автомобиль және темір жолдардың жол жиектері, ирригациялық жүйелер; - елді мекендер және т.б.; - Ресей Федерациясының аумағына импортталатын тұқым және азық-түлік өнімдерінің партиялары; - осы организм үшін белгіленген карантиндік фитосанитариялық аймақтардан әкетілген тұқым және тамақ өнімдерінің партиялары. Үлгілерден жемістерді бөліп алу реттелетін өнімдер көрнекі әдіспен жүзеге асырылады үлгіні қарау және қолмен бөлшектеу. Калифорния күнбағыс зауытын дәл анықтау үшін генеративті органдардың болуы (гүлдер немесе жемістер бар гүлшоғырдың болуы) қажет. Түрлердің анықтамасы тиесілігі морфологиялық әдіспен жүзеге асырылады (сәйкес морфологиялық белгілер кешені). Карантин шаралары. Реттелетін тұқымдық материалды тексеру және сараптау. Карантиндік шаралар және кҥресу жолдары 1. Калифорниялық күнбағыстың аздаған ошағы табылған жағдайда, күнбағыс өсiмдігi жұлынып өртенеді, ал топырақ бақ айырымен аударылып, арамшөп тамырынан тазартылады. 2.Егер калифорниялық күнбағыс айтарлықтай көлемде болса онда ол үлескі ауыспалы егістен 3-5 жыл бойына шығарылып таза сүрі жер тәртібімен өңделеді. 3. Арамшөпке қарсы раундап немесе оның аналогтары (утал,фосулен, глифосад) 2-4 нағыз жапырақ даму фазасы кезінде қолданылады. 4. Гербицидтерді егіске пайдаланылмаған жерлерде де қолдануға болады. II.III Түкті күнбағыс Күнбағыс (Helianthus) тұқымдасында 100-ден астам түрі бар, олардың арасында біржылдық және көпжылдық өсімдіктер бар. Сәндік күнбағыс ландшафттық композициялардың құрамдас бөлігі ретінде, кесу үшін, жабық гүлдер ретінде өсіріледі. Түрлер мен сорттар әртүрлі биіктіктегі, бір сабағы немесе тармақталған, әртүрлі түсті қарапайым немесе қос гүл жапырақшалары бар өсімдіктерді таңдауға мүмкіндік береді. Гүл өсірушілер әсіресе нәзік барқыт гүлдері бар түкті күнбағысты және ашық қызыл, ала-ала гүл жапырақшалары бар сорттарды жақсы көреді. Түкті күнбағыс. Қос гүлдің жапырақшалары бірнеше қатар болып орналасады және өзегі көрінбейді. Осыған байланысты ол жұмсақ, жұмсақ, барқыт сияқты көрінеді және жасыл жапырақтардың фонында жұмсақ көрінеді. Тік тармақталған сабақтарының биіктігі 40-60 см жетеді, ені 30-дан 60 см-ге дейін өседі.Жапырақ үлкен, ашық жасыл, жүрек тәрізді, кедір-бұдыр. Қос гүлшоғырлар көп, әрқайсысының диаметрі 10-нан 20 см-ге дейін. Түтік тәрізді гүлдер жасылдау, шеткі қанық сары немесе сары-қызғылт сары. Гүлдену шілдеде басталып, қазан айына дейін жалғасады. Гүлденудің соңында қара сұр немесе дерлік қара түсті кішкентай (0,5 см) ашен жемістері піседі. Олар тамақ үшін пайдаланылмайды. Гүлдері үлкен, диаметрі 10-12 см, күшті қос, шар тәрізді. Өсіру: 18-20°C температурада 8-10 күн Көшет: 18-20°C температурада 6-8 апта Ашық жерге қону: маусымның бірінші онкүндігі Гүлдену: шілде-қыркүйек Ашық жерге тікелей себу арқылы өсірудің тұқымсыз әдісі мүмкін. Өсімдіктерді жұқарту қажет. Күнбағыс Еуропа мен Жапонияда, Солтүстік Америкада, Оңтүстік Африкада және Австрияда. Айтпақшы, Австрияда, Венадан алыс емес жерде «Күнбағыс саябағы» ашылғанына аз уақыт болды, мұнда келушілер жабайы тұқымдастардың қырықтан астам түрін, жүздеген заманауи майлы дақылдарды, сондай-ақ барлық дерлік өсімдіктерді көре алады. бүгінгі күнбағыстың сәндік түрлері. 3 Ерекшеліктері: жарқын үлпек гүлдер; кесуге төзімділік; ұзақ гүлдену; кішкентай гүлзарлар мен контейнерлерде кеңінен қолданылады. Түкті күнбағыс Қазақстанда кездеспеген сыртқы карантиндік нысанға жатады Қорытынды Қорытындылай келе,өсімдік карантині, мемлекет аумағын немесе оның жеке бір бөлігін карантинді аурулар мен зиянкестер және арамшөптердің таралуынан сақтау үшін ұйымдастырылады. Осыған байланысты ол сыртқы және ішкі карантинболып екіге бөлінеді. Сыртқы карантиннің негізгі мақсаты – еліміздің аумағын карантиндік маңызы бар нысандардан қорғау. Осы мақсат үшін шет елдермен шекаралардағы арнайы бекеттерде елімізге әкелініп жатқан өсімдік өнімдерінің (дән, жеміс-жидек, орман және жеміс ағаштары, сәндік дақылдардың көшеттері мен тұқымдары, т.б.) барлығы карантиндік тексеруден өтеді. Оларды басқа елге тасымалдау үшін арнайы карантиндік сертификат болуы қажет. Карантиндік нысандардың бірі байқалған жағдайда барлық жүк зарарсыздандырылады немесе жойылып жіберіледі, жіберілген елге кері қайтарылады. Әр мемлекет үшін карантиндік нысандардың тізімдері жасалынып, бекітіледі. Қазақстандаоларға бунақ денелілерден колорадо және капр қоңыздары, комсток құрты, қан-қызыл біте, американың ақ көбелегі; аурулардан – үнді қаракүйесі, күріштің бактериоздары, жүгерінің гельминтоспориоздары, арпаның сарғыш қуыршақтануы, қашқаргүлдің бұйралануы; ал арамшөптерден – сары шырмауық, кекіре, жабайы күнбағыс, т.б. жатады. Ішкі карантиннің негізгі мақсаты – республика аумағында кездесетін, бірақ та әлі аса кең тарала қоймаған зиянды нысандарды жою және әрі қарай таралуын шектеу. Карантин шараларын Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министірінің өсімдіктерді қорғау және карантин департаменті “Өсімдіктер карантині туралы” заңды басшылыққа ала отырып жүргізеді. Қазақстан Республикасының аумағын карантиндік объектілерден қорғау жөніндегі ережеге 4-қосымша Қазақстан Республикасы Ауыл Шаруашылығы Министрлігінің Өсімдіктер карантині жөніндегі Мемлекеттік фитосанитариялық қызметі КАРАНТИНГЕ ЖАТҚЫЗЫЛҒАН ӨНІМДІ, КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН ТЕКСЕРУДІҢ ЖӘНЕ КАРАНТИНДІК САРАПТАМАҒА АРНАЛҒАН ҮЛГІЛЕРІН ІРІКТЕУДІҢ N567 АКТІСІ Мен, өсімдіктер карантині жөніндегі мемлекеттік инспектор Көшенова Нұрзинат Алтайқызы (Өсімдік карантині жөніндегі аумақтық органның атауы,аты-жөні) Қазақстан Республикасының аумағын карантиндік объектілерден қорғау жөніндегі Қазақстан Республикасында қолданылып жүрген ережелерге сәйкес карантинге жатқызылған өнімді, көлік құралдарын тексеруді және карантиндік сараптамаға арналған үлгілерін іріктеуді "31.03.2023 "ж. Өткіздім Джонсон Смит Уилиам (заңды тұлғаның атауы және жеке тұлғаның аты-жөні) Ra-86757 Самолёт өнімнің (тасымалдау құралының) Мөлшері (топ салмағы, орын саны және т.б.) 2 тонна,200 жәшік Карантинге жатқызылған өнімнің шыққан жері АҚШ Остин қаласы,фвавилон көшесі 12 "31" 03.2023ж. N 64 Сертификат берілген Мынадай орташа үлгілері іріктеліп алынды: 15 дана 150 кг салмақ мөлшерінде Тексеру нәтижесінде анықталды калифорниялық күнбағыс-калийфорнийский подсолнух-helianthus californicus Мынадай карантиндік шараларды жүргізу керек Жүкті фумигациялау имексаб инсектицидымен бүрку 0,2-0,4 л/га Акт карантинге жатқызылған материалдардың иесі өкілінің қатысуымен жасалынды Карл Уайт инспектор көмекшісі (лауазымы, аты-жөні) Өсімдіктер карантині жөніндегі мемлекеттік инспектор Көшенова Нұрзинат Алтайқызы Өкіл Есенгелді Ербол Жапсырма/Этикетка Карантинге жатқызылған өнімнің шыққан жері___АҚШ Остин қаласы Вавилон көшесі 12___ Өнімнің атауы_____күнбағыс,подсолнух,sunflower_______ Партия көлемі (салмағы, орыны)_______ 2 т,200 жәшік _________ Карантинге жатқызылған өнімнің мақсаты___өткізу________________________ (өткізу, тұқымдық, отырғызылатын) Үлгілер іріктеу шарттары (температура, ылғалдылық, химиялық өңдеу) ___25-27Стемпература____ Үлгінің көлемі (салмағы)___20кг___ Жөнелтуші_____Джонсон Смит Уилиам____ (заңды тұлғаның атауы немесе жеке тұлғаның тегі, аты, әкесінің аты (бар болса) Алушы____Темірғалиев Болат Амангелдіұлы КХ HELIANTHUS шаруашылығы______ (фирма, шаруашылық) Қосымша ақпарат (тікелей арналған немесе транзиттік жүк, қайта тиеу орны) ___________қайта тиеу орны___________________________________________ Үлгі иесінің (өкілдің) тегі, аты, әкесінің аты (бар болса) __Есенгелді Ербол Есполұлы_______ Қолы___________ Үлгіні іріктеп алған өсімдіктер карантині жөніндегі мемлекеттік инспектордың тегі, аты, әкесінің аты(бар болса) ___Көшенова Нұрзинат Алтайқызы___ Үлгі алынған күні__31.03.2023ж Қолы ______________ Өсімдіктер карантині жөніндегі мемлекеттік инспектордың мөрі немесе мөртаңбасының орны Пайдаланылған әдебиеттер 1. Отыншиев Б. Б., Изтаев А. И. Методы определения качества зерна. – Алматы: Китап,1985. 2. Фейденгольд В. Б., Маевская С. Л. Лабораторное оборудование для контроля качества зерна и продуктов его переработки.. 3. Казаков Е. Д. Методы оценки качества зерна. – М: Агропромиздат 4. Ізтаев Ə. І., Кизатова М. Ж., Байбатыров Т. А., Баймұратов Д. Ш., Ізтаев Б. Ə. Астық кептіру жəне сақтау технологиясы 5. Тахтаджян А. Система магнолиофитов. – Л.: Изд-во «Наука» 6. https://kk.m.wikipedia.org/wiki/Өсімдік_карантині жүктеу/скачать 1,02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|