Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология



бет46/179
Дата09.05.2022
өлшемі0,65 Mb.
#33695
түріОқулық
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   179
Байланысты:
Ахмеди ыс А ов азіргі аза тілі морфология (1)

Қайталама қос сөздер

Қайталама кос сөздер белгілі бір сөздің я косымша- сыз, я қос.ымшалы түрініц екі рет кайталануы аркылы, я сол сөздің не бір бірнеше) дыбысының немесе бір буы- нының өзгеріп қайталануы арқылы жасалады. Мысалы: қора-ңора, мая-мая, үлкен-үлкен, ұсаң-ұсақ, бара-бара, келе-келе, айтып-айтып, сөйлеп-сөйлеп, уйдей-уйдей, тау- дай-таудай; үй-уйге, үй-уйден; езді-өзі, өзді-өзіне, он- оннан, бес-бестен; қолма-ңол, көзбе-көз; ат-мат, іс-міс; сарт-сүрт, қалт-қулт; ап-аиіыц, қап-ңара т. б.

§ 32. ҚАИТАЛАМА (ҚОС) СӨЗДЕРДІҢ ФОНЕТИҚАЛЫҚ ЖӘНЕ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТЫ

Қайталама қос сөздер компоненттерінің ерекшелік- теріне сәйкес, калыптасқан сыртқы дыбыстық және мор-

107




фологиялык. формаларының өзгешеліктеріне қарай, төрт түрлі болады:

  1. Қосымшасыз түбірдін кайталауынан қүралатын сөздер.

  2. Қосымшалы түбірдің қайталауынан құралатың кос сөздер.

  3. Түбірдін бір дыбысы өзгеріліп кұралатын қос сөз- дер.

  4. Түбір ықшамдалып құралатын кос сөздер.

  1. Ешқандай да қосымшалар жалғанбай-ақ, бір тү- бір екі рет кайталау арқылы жасалатын кос сөздерге жол-жол, биік-биік, кім-кім, әрең-әрең, ңарқ-қарқ сияк- ты формалар жатады. Бүл қос сездер әуелгі түбір қай тұлғада тұрса, сол тұлғада тұрып жай каиталану арқы- лы жасалады. Осы себептен бүл топты жай (қайталама) қос сез деп атауға болады.

Бүл кос сездердің бірде-біреуі бастапкы түбірден ма- ғына жағынан езгеше болып түсінерліктей жаңа лекси- калық мағына білдірмейді, тек олардың семантикасына саралау, топтау мағынасы жамалып, стилистикалық қызметіне өзгеріс енеді. Мысалы, бес қора қой
деген тір- кестіЛЗес кора-қора кой деп айтуға болмайды т. б.

  1. ' Қосымшалы түбірдің кайталануы аркылы жасала- тын кос сөздер тобына түбірге жұрнақтар да жалғаулар да жалғанып косарланатын сөздер жатады. Мысалы: кө- ре-көре, сөйлей-сөйлей, басты-басты деген қос сөздерде қайталанған түбірдің екеуіне де бір түрлі жұрнақ (е; -й, -ты) қосылса, ңызу-қызба деген қос сезде кайталаған түбірдің екеуіне екі түрлі (-у; -ба) жұрнақ жалғанып түр. Ал, ел-елдің дегенде тек соңғы сыңарына ғана жал- ғау (-дің) жалғанып тұр.

Қосымшалар жалғанып қосарланған бүл сөздердің де лексикалык мағыналары өзгермей, тек семантикалык мағынасы мен стилистикалық қызметтеріне ғана косым- ша реңктер жамалады. Бұл қос сөздер қайталанатын түбірдің я біреуіне, я екеуіне де бірдей косымша жалға- нып жасала беретіндіктен, оларды қосымшалы қос сез деп атауға болады.

Қайталанатын түбірге қосылатын қосымшалардын формаларына карай, бұл топ мынадай салаларға жікте- леді:

а) ЕкІ компонентіне де косымша косылатын кос сөз- дер іштей екеуіне де бір түрлі жүрнақ жалғанатын және екеуіне де бір түрлі жалғау жалғанатын болып екі топ*

108

ка бөлінеді: Мысалы: уйдей-уйдей, таудай-таудай, сала- льі-салалы, өрелі-өрелі, айта-айта, оқып-оңып, ундемей- ундемей; жылда-жылда, күнде-кунде, оннан-оннанугекі- ден-екіден т. б.

ә) Қосымша екі компонентіне де косылатын қос сөз- дер іштей екі сыңары екі түрлі жүрнақты (орынды-орын- сыз, көрікті-көріксіз), бір сыңары жұрнақты, бір сыңары жалғаулы (уйді-уйге ; қолды-қолына) немесе әр сынары әр гүрлі жалғаулы (бостан-босқа, өзінен-өзі) бола бе- реді.

б) Косымшалы қайталама қос сөздердің бір сыңары жұрнақты (қолма-ңол, он-ондап, бес-бестеген), бір сыңа- ры жалғаулы (уй-уйдің, уй-уйге, үй-уйде, үй-үйді өз-өзі- міз, өз-өзінен, өз-өзіне) да бола береді.

  1. Бір сыңарыныц дыбысы өзгеріп (трансформация- ланып) кұралатын қос сөздерге кісі-місі, ңағаз-мағаз, кітап-мітап, шай-пай, қалт-қүлт сияқты формалар жа- тады. Тарихи бұл топ та түбірдін бастапқы кездегі жай кайталауынан шыккан; олардың екінші компоненттері бірінші сыңарларыныц ритмикалык, жаңғырығы ретінде жұмсалатын болып қалыптаскан. Бұл кос сөздерден де жаңа лексикалық мағына тумайды; олардың екінші сы- ңарлары бірінші компоненттерге косымша реңк кана жамайды. Бірақ жамалатын сол мағыналық реңк бұл топтағы кос сөздердің бәрінде біркелкі болмайды. Олар- дың сыртқы дыбыстық өзгерістерінің ерекшеліктеріне қарай, семантикалық айырмашылыктары да болады. Мысалы: кісі-місі, нан-пан тәрізді қос сөздерден қомсы- ну, кеміту тәрізді мағына/аңғарылса, сарт-сурт, жалт- жүлт дегендердің семанти(<алары олардан мүлдем бас- қа. Бұл кос сөздердің синтаксистік және стилистикалық қызметтерінде де іштей ұқсастык жоқ.

Бұл кос сөздердің, әдетте, екінші сыңарлары өзгере- ді. Бірақ өзгеріс сол екінші сыңардың бірде дауыссыз дыбысында, бірде дауысты дыбысында болып отырады. Мысалы, сүт-мүт, сиЪгр-миыр, иіай-пай, кемпір-семпір Дегендерде кайталанатын сыңардын бірінші дауыссыз дыбысы өзгерсе, арыс-үрс, тарс-түрс, жалт-жүлт деген- дерде қайталанатын компоненттердің дауысты дыбысы өзгерген. Ал, бұл ©згерістердің заңдылықтары мынадай:

а) Егер сөздің бірінші дыбысы дауыссыз болса, ол Дыбыс қайталанғанда кебінесе м (тас-мас, қол-мол, /сөз- Мөз' тіс-міс т. б.), әредік с (кемпір-семпір, мәре-сәре) не- Месе п (шай-пай, нан-пан) дыбыстарына ауысады.

109




ә) Ьгер сөздін бірінші дыбысы дауысты болса, кай- таланатын сыңарға сол дауысты дыбыстан бұрын дауыс- сыз м дыбысы косылады. Мысалы: ат-мат, ет-мет, от- мот, ыс-мыс, іс-міс, үй-мүй, оишқ-мошақ, өре-мөре, ыс- қырық-мысқырық, үскірік-мүскірік
т. б.

б) Егер кайталанатын бірінші түбірде (еліктеуіш сөздер) ашык дауысты дыбыс болса, қайталанатын екін- ші жаңғырық сезде ол дыбыс еріндік қысаң дауысты дыбысқа ауысады. Мысалы: арс-ұрс, даң-дүң, шаң-шүң, іиақыр-шүқыр, сатыр-сүтыр, қараң-қүраң, жапыр-жү- пыр, жалтаң-жүлтаң т. б.

4. Бір сыңары ықшамдалып кайталанатын кос сөздер- ге ап-ащы, жап-жаңсы, кіп-кііикене, теп-тегіс, тіп-тік, сап-сары сияқтылар жатады. Қос сөздердің бұл түрі ү с - теме буынды немесе к ү ш е й т пе б у ы н д ы қос сөздер деп те аталады. Бұл сөздердің үстеме (я күшейт- пе) буындары тиісті сын есімнің әуелгі толық компонен- тінің әрі ыкшамдалып (кысқарып), әрі соңына п дыбы- сын жамап алып, бір тұйык я бітеу буынға айналуынан пайда болған. Бүл күшейтпе буын сын есімнің негізіне мынадай екі түрлі жолмен үстелетін болып калыптас- қан:

а) Егер кайталанатын негіздін бірінші буыны ашық болса, алғашқы ашық буынына қатаң еріндік п дыбысы қосылып, үстеме буын я бітеу, я тұйық буынға айна- лады. Мысалы: тазатап-таза; аласаап-аласа;

ашықап-ашық; оңайоп-оңай; сарысап-сары т. б.

ә) Егер кайталанатын негіздіц бірінші буыны жабык я бітеу болса, сол алғашкы бітеу буынның соңғы дауыс- сызы түсіп қалады да, оның орнына қатаң п дыбысы жалғанып, үстеме буын жоғарыдағыша я түйық, я бітеу буынға айналады. Мысалы: кеңкеп-кең; сүрсүп- сүр; дөңгелекдөп-дөңгелек т. б.

Бұл үстеме буын сөзге жаңа лексикалық мағына қос- пайды, тек ұлғайту я солғындату реңкін жамайды.

Қайталама кос сөздер тіліміздегі негізгі грамматика- лық сөз таптарының бәрінен де жасалады және кайта- ланатын сөз кай сөз табына тән болса, туған кайталама сөз де сол сөз табына катысты болады. Мысалы: шелек- шелек, тау-тау, үя-үя (зат есімдер); жақсы-жақсы, үл- кен-үлкен, биік-биік (сын есімдер); бір-бір, үш-үиі, жеті- жеті (сан есімдер); кім-кім; ңай-ңай, ңалай-ңалай (есім- діктер); кел де кел, айт та айт, келейік те келейік, бара- бара, келе-келе, оқып-оқып, айтып-айтып (етістіктер);

110

эрең-әрең, зорға-зорга, енді-енді (үстеулер); бүрқ-бүрқ, жарқ-жарң, арбаң-арбаң, селтең-селтең (еліктеуіш сөз- дері); моһ-моһ, көс-көс, сорап-сорап, ой-ой (одағайлар) т. б.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   179




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет