Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
Ахмеди ыс А ов азіргі аза тілі морфология (1)
| § 12. КӨПТІК ЖАЛҒАУ
Тілімізде көптік категориясы да, көптік жалғау кате- гориясы да бар. Ал, осы екеуі бір де емес және бірдей де категориялар емес. Көптік категориясы деген ұғым тым жалпы ұғым да, көптік жалғау категорнясы — онан гөрі әлдеқайда жалқы ұғым. Мысалы, кептік категориясы ті- лімізде үш түрлі жолмен беріледі; лексикалық тәсіл ар- қылы да, морфологиялық, синтаксистік тәсіл арқылы да- айтылады. Сез атаулының қай-қайсысы болса да ^салпыланған, жинақталған ұғымды білдіреді. Мысалы, ағаш, шөп, жылқы, ет, қағаз дегең әрбір сөз саралауға (даралауға) болатын бір тектес көптеген заттарды жинақтай afan, Жалпылама үғымның сипатын (атын) беріп түр. Осын- Дай мағынасы жалпылама ұғымды білдіретін сөздердің
Міне, көптік ұғымды осылайша сөздін тікелей өз лек- сикалық мағынасы арқылы білдіру лексикалық тәсіл деп аталады. Сан есімдер (реттік сан мен болжалдық сандардан басқалары), сондай-ақ, көп, аз, әлденеше, бірнеше, бірта- лай, қыруар тәрізді сөздер зат есімдерден бүрын анық- тауыш болып тұрып, ешқандай да қосымша формасыз- ақ, көптік ұғымды білдіре береді. Мысалы, бес кісі, отыз қой, жеті оңуіиы, елу дәптер, ондаған студент, бірсыпы- ра кісі, қыруар мал т. б. Міне, көптік ұғымдардың осылайша сөз (синтаксис- тік) тіркестері арқылы берілу жолы синтаксистік тәсіл деп аталады. Сездердің қосарлануы арқылы да жинақ- тау, топтау, жалпылау ұғымдары айтылатыны мэлім. Мысалы: бала-шаға, ңатыһ-қалаш, кэрі-жас, ата-ана, жора-жолдас, дос-жар, ыдыс-аяқ, қазан-оилақ, іс-әрекет, ас-ауқат, туған-туысңан, ңұрт-құмырсқа, көрші-қо- лаң т. б. Қос сөздер синтаксистік тәсіл арқылы туған күрделі сөздер болғандықтан, олардың көптік үғымды білдіруін лексика-синтаксистік тәсіл деп атауға болады. Көптік ұғымдардың Сбздерге тиісті косымшалар ко- сылу арқылы берілу жолы морфологиялық тәсіл деп ата- лады. Қазак тілінде көптік ұғымды білдіру үшін жалғана- тын үш түрлі морфологиялык форма бар. Олардың бірі -ыз (-із, -з) формасы, екінші -қ (-к) формасы, үшіншісі -лар (-лер, -дар, -дер, -тар, -тер) формасы. 40 Алғашқы аталған -з (-ыз, -із) формасы қазіргі ті- ліміздс кене заманнан сақталған сарқыншақ ретінде бі- рен-сарандаған сездерде ғана үшырасады, оның мағына- сы да, атқаратын қызметі де жоғарыдағыдан өзгеше. Мы- салы, жіктеу есімдіктерінің бірінші жағы мен және біз, екінші жағы сен және сіз екені аян. Осы біз, сіз дегендер- дегі -з (-із) формасы қазіргі кезде ез алдына қолданыл- майтын, өлі форма ретінде сақталып, тек біз, сіз, көз, егіз Ал, онымен төркіні бір болса да, қазақ тілінде одан мағынасы да, қызметі де басқа -з (-ыз, -із) формасы бар. Бүл форма оңаша тәуелдеудегі екінші жактыц сыпайы түріне (мысалы: ат-ың-ыз, -іс-ің-із), ортақ тәуелдеудегі бірінші жакка (мысальг ат-ым-ыз, -іс-ім-із), екінші жақ- тың сыпайы түріне (мысалы: ат-ың-ыз, аттар-ың-ыз; іс- ің-із, істер-ің-із) қосылатын тірі форма ретінде қалыптас- қан. Сонымен қатар, бүл форма (-з, -ыз, -із) қазақ тілін- дегі жіктік жалғаудың екінші жағынын. жекеше және көпше түрлеріндегі сыпайы форманың керсеткіші болып қызмет етеді. Мысалы: сіз бар-ды-ң-ыз (кел-ді-ң-із), сіз- дер бар-ды-ң-ыз-дар (кел-ді-ң-із-дер); сіз жаз-са-ң-ыз (кел-се-ң-із); сіздер жаз-са-ң-ыз-дар (кел-се-ц-із-дер); сіз жаза-сыз (келе-сіз); сіздер жаза-сыз-дар (келе-сіз-дер); сіз — оқуіиы-сыз (ән-ші-сіз); сіздер оқу-шы-сыз-дар (ән- іиі-сіз-дер); сондай-ак, бүл форма жіктелетін есімнің кепше түрінің бірінші жағына да қатысады (мысалы: біз 'Ьқушы-мыз (энші-міз); біздер оқуиіылар-мыз (әншілер- міз). Етістіктің ашық райының жедел еткен шағынын (мысалы: біз бардық, біз келдік), бүйрық райының (біз барайық, біз келейік), шартты райының көпше түрінің (біз барсақ, біз келсек) бірінші жағына қосылатын жік- тік жалғау әркашан -к (-қ) болып келеді. Бұл форма да (-К, -қ) ерте кездегі көптік мағынаны білдіретін морфо- логиялық формалардың бірі болғанға ұқсайды. Қазіргі тілімізде көптік мағыпаны білдірстін непз- ГІ морфологиялық форма -лар (-лер, -дар, -дер, -тар, -тер) екені белгілі. Осы себептен бүл форма заңды түрде көп- ТІК жалғауы деп аталад.ы Бүл жалғау сөздің соң£Ы буы- НЫ мен соңғы дыбысының әуеніне қарай өзгеріп, -Лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер формаларының бірінде жұмса- лады. Бұл -лар (-лер) қосымшасы зат есімдерге, есімдік- терге, субстантивтенетін (зат есім қызметін атқаратын) өзге де сөз таптарына және етістіктің жіктелетін форма- ларының екінші жақтарына қосылып, көптік мағынаны білдіретін негізгі морфологиялық форма есебінде қызмет етеді. Қөптік жалғаудың грамматикалық қызметіне қарай семантикалық мағынасы да, стилистикалық ролі де күш ті. Оньщ бұл сипаттары төмендегідей: 1) Бұл жалғау(-лар) зат есімдерге жалғанғанда сол сөз арқылы аталатын заттардың көптігін білдіреді. Бірақ бұл көптік мағына дәл санды я сандық ұғымды білдір- мейді, сол сөз арқылы аталатын белгілі бір заттың (құ- . былыстың, нәрсенің т. б.) тобы, жинағы туралы ұғымды жалпылап атайды. Мысалы, мектептер, мүғалімдер, уй- лер, балалар Бүл жалғау (-лар) есімдіктерге, мысалы, сен, сіз, біз, ол, өз, кім, не (немесе), бул, сол, әркім, біреу тағы басқаларына жалғанғанда, сол есімдіктер арқылы иша- раланып аталатын заттың және баска әрбір ұғымның са- налмай айтылған жинақ-тобын білдірумен қатар, сара- лап, тарамдап я талдап нүсқағандықты да аңғартады. Мысалы: Сендер бақыттысыңдар, Майпа! (Ғ. Мүстафин). Жайнаған жаздай заманның Сендерсіздер тірегі: Өздерің де ойлаңдар, Неше турлі жан барсың (Абай); Бүгін бү- лар жумыскерлердің көбінен кешірек түрды (С. Сейфул- лин); Оразбайдан басқалар да сондай тынымсыз ба? Бул Шыңғыс ішінде кімдер сондай? (М. Әуезов). Бұл жалғау (-лар) сын есімдерге, есімше формала- рына қосылғанда, сол сын есімдерді, есімшелерді әрі суб- стантивтендіреді, әрі оларға көптік мағына жамайды. Мысалы: Жщаларды жеке жібермей, ескілерді баулыса қайтеді (Ғ. Мүстафин); Бул мінез — ақылдылардың, ар- лылардың, артықтардың мінезі (Абай); Ауыл-ауылдан іиапқан аттылар да дусірлеп, қараңдап келіп ңалды (С. Сейфуллин); Отырғандар бірі көзі жассіурап, бетін басып қалысты (М. Әуезов); Жан ашырлар, жақындар іштерінен сүйсінед (Н. Байғанин); Бәрі де Қамарды аяп, крлдарынан келерлері болмаса да қасында еді (С. To-11 райғыров). 42 Көптік жалғау (-лар) сан есімдерге де жалғанған- да, ол дәл сол санның көптігін бермейді, мөлшер я бол- жал үғымын білдіреді. Мысалы: Жасы қырықтарға жет- пеген қапсағай қара кісі Көптік жалғау (-лар) мезгіл үстеулерге де жалған- ғанда, ол үстеу сөз кептік ұғымында емес, болжалдау я мөлшерлеу мағынасын білдіру үшін жүмсалады. Мыса- лы: Олар кешелер Біржан аттанған Барлыбай өзенін- дегі Үлжан аулына жиналып жатты (М. Әуезов); Қелер кундер, ертеңдер сал маған назарыңды (Ғ. Сланов); Пар- сы, турік тілдеріндегі кітаптардан. былтырязр өзі оңыған (М. Әуезов). Көптік жалғау (-лар) даралап (бір-бірлеп) санау- ! ға болмайтын .кептік формада жұмсалмайтын зат есім-* дердің, сондай-ақ, бүтіннің белшегі ретінде жұмсалмай- тын кейбір ұғымдардың аттарына қосылғанда, ол сездер тікелей ез мағынасында емес, ауыспалы мағынада қолда- нылады. Мысалы: Сақалдар осы турған біле ме екен, Тен- текке жаза, өлгенге қун кесуді (I. Жансүгіров); Жанын- да ылғи тулкі ішіктілер, сұлу мұрттылар отыр (Б. Май- лин); Сырттан түлеп жамандық, Тазарып эбден кеткен- ше, Талай шаштар ағарар (С. Торайғыров). Қептік жалғау (-лар) даралап, даналап санауға болмайтын кейбір заттардың атауларына жалғанғанда, ол сездің дәл ез мағынасын езгертіп, оған қосымша рең (мағына) жамайды. Мысалы: Терең-шүңет крйнауларда әлі де ңарлар жарңырайды (Ғ. Сланов). Жаз жетіп ңар- лар жетті, сулар ағып, Күн де тұр жарқ-жүрқ етіп нүрын шашып (С. Торайғыров) деген сөйлемдердегі карлар, су- лар деген кептік формадағы сөздерден, сондай-ақ еттер, суттер, шайлар, қымыздар, жемістер, жундер, терілер, шараптар деген сөздерден де әлденеше қилы, әлдене- ше сортты, әлденеше килограмдаған я литрлеген, үлкен- ді-кішілі, қоюлы-сұйықты, ащылы-тұщылы, ескілі-жаңа- лы, жақсылы-жаманды және басқа сыр-сипаттарын қоса қамтитындай рең аңғарылады. Қөптік жалғау (-лар) кеп адамға тән я ортақ бола алатын заттардың (адамның, нәрсенің) атауларына қо- сылғанда, сол заттың кеп (бірнеше) адамға бірдей (ор- тақ) екенін білдіреді. Мысалы: Әкелерін қатты сағынып, еркелеп отырған балалардың үшеуі де Абайдың сөздерін қостады (М. Әуезов); Осы жиынға сәлем айтқан Зередей аналары екен (бү да); Жалғыз қыздарын оқытқысы ке- 43 жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|