Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
- Бұл бет үшін навигация:
- § 70. СІЛТЕУ ЕСІМДІҚІЕИІ
| Е с к е р т у: Бұл аталған есімдіктердіи ішінен не сө- зінен өзгелері тарихи тұрғыдан алып карағанда, ме-н, се-н, о-л (н), бі-з, -сі-з, -қа-й (н), кі-м бөлшектенетіні жайында есте болғаны жөн.
Есімдіктердін екінші, кейінгі (жаңа) тобына мына- дай үш түрлі есімдік сөздер жатады: Біріншіден, бұған белгілі бір категорияға тән сөздер- Дің мағыналары езгере келе есімдіктер дәрежесіне ауы- суы аркылы, демек, лексикалық жолмен жасалған: бір, бар, біреу, бүкіл, түгел т. б. снякты есімдіктер, әр, күллі, 209
211
Сөйтіп, жіктеу есімдіктерінің жекеше түрінің септелу жүйесінде түрлі ерекшелік байқалады. Бірақ ол ерекше- лік «қопарылмалылық белгісі» емес, жалпы есімдіктер категориясының көпшілігінде сақталған ерекшелік деп есептеледі. Жіктеу есімдіктерінің жіктелуіиде де ерекшелік бар. Оларға жіктік жалғаудың барльік, жақтарьіның қосым- шалары қосыла бермейді. Жіктеу есімдіктеріне жалғана- тьін жақ жалғауларын есімдіктерден болған баяндауыш- тың қос-қабаттасып келген плеонастикалық көрінісі деп қарауға боладьі. Өйткені баяндауыштьіқ (жіктік) жал- ғау, жіктеу есімдіктері баяндауыш қызметінде жұмсал- ғанда, бастауыштың жақтық мағынасына қарамастан. баяндауыштың жактық мағынасына қарай жалға- нады. Мысалы, оқушы менмін, тыңдаушы сенсің дегенде, грамматикалық бастауыштар III жақта да, баяндауыштар мен-мін, сен-сің больіп (I, II жақта) ай- тылған. I, II жақ жіктеу есімдіктері ерекше бір жағдай- да болмаса, тәуелденбейді, тек III жақтық есімдік қана тәуелденеді (мьісалы: ол — оным, оныңыз, онысы). Жіктеу есімдіктері сөйлемде бастауыш та, толықта- уыш та, баяндауыш та, анықтауьіш та болып жұмсала береді. Мысалы: Men жазбаймын өлеңді ермек үшін (Абай). Адам деп мені, салмадың сен хат маған (Абай). Менің атым — Темір (Ә. Әбішев); Темір сенбісің? (Ә. Әбішев) деген сөйлемдердегі мен, сен есімдіктері 212 бастауыш болып, мені, маған есімдіктері толыктауыш бо- льш, менің есімдігі аныктауыш болып, сенбісің? есімдігі баяндауыш болып тұр. Бірак, сөнте түра, жіктеу есім- діктері өздігінен атау түрінде тұрып ешқашан да пы- сьіқтауыш болып қызмет атқармайды. Сол сиякты, жік- теу есімдіктерінің атау формада анықтауыш болуы — үйреншікті құбылыс. § 70. СІЛТЕУ ЕСІМДІҚІЕИІ Сілтеу есімдіктеріне бүл, осы сол, анау, мынау. co- nay, осынау, ана, мына, сона, әні, міне деген сөздер жа- тадьі. Бұл есімдіктер негізінен алғанда, сілтеу, көрсету, нұо кау сияқты ишараттарды білдіріп, қай? қайсы? деген сү- рауларға жауап беретін аттрибутивтік сөздер. Дегенмен, сілтеу есімдіктерінің барлығыныц мағыналары бірдей, бір дәрежеде бола бермейді. Сілтеу есімдіктерінің мағьіна жағынан бір-бірінен ерекше болып келуін мынадай сөйлемдерді салыстыру арқылы аңғаруға болады. Бүл кісіні мен танымаймын. Осы кісіні бір көрген сияқтымын дегендегі бүл, осы де- ген есімдіктер көз алдыңдағы, жақындағы кісіге нұсқа- ғандьіқты білдірсе, ол, сол деген есімдіктер қашығырак- тағы, алысырақтағы кісіге сілтегендікті білдіреді. Солай бола тұрса да, алғашкы екі сөйлемдегі есімдіктердің де (бүл, осы), соңғы екі сөйлемдегі есімдіктердін де (ол, сол) мағыналарьі өзара бірдей емес, бір-бірінен айьір- машыльіғы бар. Мьісалы, осы дегеннін. мағьінасы тым конкретті болса, бүл дегеннін мағынасы онан гөрі жал- пы болады. Сол, ол есімдіктерінің мағыналары да осын- дай. Сілтеу есімдіктерінің мағыналарын екі тұрғыдан қа- раған жөн. Біріншіден, сілтеу есімдіктерінің мағынала- рын кеңістік аралықты я топографиялық кеңістікті біл- Діру тұрғысынан қарау, екіншіден, олардын: мағынала- рын, уақыт аралығын я хронологиялық мерзімді білдіру тұрғысынан карау қажет. Топографиялық кеңістікті білдіру тұрғысынан қара- ғанда, жіктеу есімдіктері мьінадай екі түрлі жікке бөлі- Неді: осы, бүл, мына, мынау, осынау, міне есімдіктері ^кақындағы затқа я құбылысқа нұсқау үшін қолданыла- Ды да, ол, сол, ана, анау, сонау, сона, түу есімдіктері, Сәл де болса, алысырақтағы заттар мен құбылыстарға 213 кұсқау үшін колданыладьі. Бүл нүсқаулар кенде көзбен көре алатындай заттарға тікелей мегзеу арқылы айты- латын болса, сона, сонау, түу есімдіктерінде көзбен кө- руге болмайтындай, кеңілмеп ғана сезіп ұғыну арқылы ғана сілтеме жасайтындай жағдайда айтыладьі. Ал, Mine, әне, осы сілтеу есімдіктері нұсқап көрсететін заттар мен құбылыстарға ерскше иазар саларлыктай детерми- нативтік мәнде қолданьілады. Сілтеу есімдіктері, хронологпялык тұргыдан караған- да, бірде нұскай айтылатын заттар мен кұбылыстары сөйлеу кезеңінен бұрьін белгілі болып ескертілген, сол аркыльі сөйлеуші мен тыңдаушыға белгілі болған жағ- дайда. яғни анафорикальік мәнде колданылса, бірде өзі- нен кейінгі сөздермен түсіндірілстін, яғнн кенінірек ба- яндалып сыры ашылатын, демек, препаративтік мәнде қолданылады. Сол сиякты, бүл, ол, анау, мынау, осы, сол сілтеу есімдіктері көбінесе алдын ала ескертілген заттар мен құбылыстардьі көзбен көріп турған жағдай- да, яғни дейктика препаративгік мәнде жұмсалады. Сілтеу есімдіктері «таза» аттрибутивтік күнде тұр- ғанда еш уақытта да септелмейді, көпшеленбейді және тәуелденбейді. Олар заттык. ұғым беріп субстантивтен- генде ғана, септік, тәуелдік және көптік жалғаулардьт кабьілдайды. Бұлардың септелуі жіктеу есімдіктеріне ұксас болады. Бүл, сол, ол есімдіктеріие көптік жалғау жалғаяған- да, соңғы л дыбысы түсіп калады, мысалы: бұл — бү- лар, сол — солар, ол — олар. Осы үш есімдікке тәуелдік жалғауы жалғанғанда, түбірдегі л дьібысы н больіп ал- масады (бүл — бүным, бүның, бүныңыз, бүнысы т. б.). Сілтеу есімдіктерінің ішінен анау, мынау, осынау де- ген түрлері тікелей септелмейді, бірақ тәуелденіп барып септеледі. Бұларға көптік жалғауьі да жалғанбайды. Мына, ана, сона, осына деген сілтеу есімдіктері тіке- лей тәуелденбейді, жіктелмейді, бірақоларға көптік, сеп- тік жалғаулары жалғанады, мысальі: мынаған, мынаны, мыналар, аналар т. б. Әне, міне деген есімдіктер ешқан- дай өзгеріске ұшьірамайды, сөйлемнің басқа мүшелерімен грамматикалық байланыска түспейді, бірак сөйлемде. қыстырма сөз ретінде қолданыладьі. Мысалы: міне, олар да келді; олар да келді, міне т. б. Сілтеу есімдіктерінің негіздерінен -дай, -дей жұрнағы арқылы мынадай, сондай, осындай, анадай, ондай сияк- ты формалар жасалады. 214 Сілтеу есімдіктерініи барльіғы мағына жағынан ез- ара бірдей болмайтындықтан, олардьің сөйлемде атқара- тьін қызметтерінде ішінара айьірмашылықтары мен ерек- ціеліктері болады. Міне, әнс, сонау, осынау, түу есімдікте- рі ешқашан да бастауыш, толықтауьіш болып қызмет аткармайтыны снякты, бүл, ол сөздері баяндауьіш бол- майды да, міне, әне есімдіктері анықтауыш болып кыз- мет етпейді. Мысалы: Қазір бүл сондай орасан кушті (Ғ. Мүсірепов); Күнім — осы, балапанын қанатының астына тыққан кэрі тауыңтай отырғаным — мынау (М. Әуезов). Ол қыз бәрібір сізге жоқ (С. Көбеев). жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|