§ 48. ЕТІСТІКТЕРДЕН ЗАТ ЕСІМ ТУДЫРАТЫН ӨНІМДІ ЖҰРНАҚТАР

1. 
   -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе омоним қосымшалары зат есімдерде де, сын есімдерде де (қырма сақал, терме бау, елірме күлкі т. б.), етістіктің болымсыз түрінде де, (Kee­ne, көрме, терме т. б.) кездеседі. Бірақ, солай бола түрса да, бүл форма беретін мағынасы жағынан да, фонетика- лық дербестігі (екпін қабылдау я қабылдамау) жағы- нан да сараланып, жіктеліп отырады. Мысалы, бүл жұр- нақ арқылы етістіктерден жасалған туынды зат есімдер мынадай мағыналарды білдіреді:
   

1. 
   Сабақты етістіктерден кұрал-саймандардың, бұ- йым-жабдықтардың, мекен-орындардың, түрлі ас-тағам- дардың, кінәрат-аурулардың аттарын білдіретін есімдер тудырады. Мысалы: ілме, іиаппа, суырма, бума, жаппа, бөлме, көмбе, түйме, мінбе, кездеме, саптама, кеспе, салма, қатырма, жарма, сүзбе, баспа т. б.
   
2. 
   Әр қилы салт, сабақты етістіктерден сырт қара- ғанда конкретті болып көрінгенімен, ішкі мазмүны әрқашан абстракт үғымдардың атауларын тудырады. Мысалы: тапсырма, ескертпе, кіріспе, сілтеме, шығарма, түсіндірме, сипаттама, жолдама, баяндама, мазмүнда- ма, көіиірме т. б.
   

2. 
   -м, -ым, -ім — зат есім жасайтын өнімді жұрнақ- тардың бірі. Бүл жүрнақ арқылы салт және сабақты етістіктерден, біріншіден, әр түрлі абстракт заттык үғымдардың атаулары туады. Мысалы: алым, білім, се- нім, тойым, тыным, төзім, келісім, байлам, тыйым, үғым, кеіиірім, түсім, төзім, тоңтам т. б., екіншіден, мекендік үғымды білдіретін зат атаулары және конкретті заттар- дың атаулары туады. Мысалы: күзем, бөлім, жайылым, қүрылым, соғым, алым, өнім, үйым, киім, тізім, иірім т. б.
   

yui қайнатым шай; сүт пісірім уақыт; ат шаптырым жер; аяқ аттам...; таяқ тастам...; бие сауым...; көз көрім...; бес-алты урттам... т. б.

3. 
   -қы, -кі, -ғы, -гі. Омонимдес бұл форма арқылы етістіктен зат есімдер (мысалы: бұрғы, сүзгі, шапқы, шалғы т. б.), етістіктен етістіктер (мысалы: жұлқы, ат~ қы, сырғы т. б.), етістіктен сын есімдер (мысалы: жина- қы, буралқы), есімдерден туынды сын есімдер (мысалы: күзгі, қайдағы, қаіианғы т. б.) жасалады. Бұл жұрнақ арқылы етістіктен туатын зат есімдер мағына жағынан аса бай, солардың ішінде әсіресе,^туынды зат есімдер, құрал, ас жабдықтары атаулары (бұрғы, шалғы, сыпыр- ғы, шаныіиқы, сүзгі, ңырғьі, тепкі, қондырғы, сішытқы, уйтқы, тамызғы, жамылғы (жамылтқы), іиапқы т. б.), түрлі абстракты заттық ұғымдардын. немесе қимыл нәтижесінің атаулары (іріткі, уйтқы, түрткі, күлкі, соқ- қы т. б.) көп ұшырайды.
   
4. 
   -ыс, іс, -с жұрнақтары етістіктен әрі зат есім, әрі сынесім тудырумен қатар, етістіктің ортақетіс формасы ретінде де қызмет етеді. Бірақбұл жұрнақ арқылы туа- тын сөздің не зат есімге, не етістікке, не сын есімге ка- тысты екенін сейлемдегі өзге сөзбен тіркесу ерекшелігі- не қарай контексте анықтауға болады. Мысалы: Үрыс тұрған жерде ырыс турмайіды. (С. Мұқанов); олар ай- тыс пен таласты сүйеді (М. Әуезов) дегендердегі ұрыс, айтыс, талас сөздері — әрине, есімдер. Ал, уранқайда екеуі екі бөлініп, өзді-өздері айтысты (И. Байзаков) де- гендегі «айтысты»— етістік.
   

5. 
   -у қосымшасының да қызмет өрісі аса кең. Мыса- лы, бұл форма арқылы зат есімдер де (асу, ауру, қаиіау т. б.), сын есімдер де (жүдеу, қату, бітеу т. б.), сондай- ақ қимыл-әрекет атауы формалары да (оқу, байқау, жы- лу т. б.) туады.
   
6. 
   -қ, -к, -ық, -ік, -ақ, -ек. Бұл қосымшалар туынды сөздер жасаудағы өнімі де мол, қызмет өрісі де аса кен омонимдес жұрнақтың бірі (§ 11-ді қараңыз) -қ, -к, -ық,
   

8. 
   -ғыш, -гіш, -қыш, -кіш (-қаш, -кеш, -ғаш, -геш) жүрнақтары да омонимдес жұрнақтарға жатады, өйтке- ні бүл форма зат есім де (сыпырғыш, секірткііи т. б),, сын есім де (білгііи, байқағыіи, көргіш т. б) тудыратын жүрнақ ретінде қолданылады.