Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
§ 80. ЕСІМ НЕГІЗДІ ЕТІСТІҚТЕР
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
- Бұл бет үшін навигация:
- -лас, (-лес,-дас,-дес,-тас,-тес)
| § 80. ЕСІМ НЕГІЗДІ ЕТІСТІҚТЕР
Есім негізді етістіктерге етістіктерден өзге сөз тапта- )ынан жасалатын етістіктер жатады, олар арнаулы жұр- нактар аркылы кебінесе зат есімнен. сын есімнен, үс- геулерден, еліктеуіш сездерден, әредік одағайлардан касалады. Осы сездердің етістік тудыратын жұрнактар- 2Ьт ішінде, әрине, енімділері де, енімсіздері де бар Есімдерден етістік тудыратын жұрнақтар мыналар: -ла (-ле, -да, -де, -та, -те) жүрнағы. Бұл жұр- аак — етістік тудыратын жұрнақтардың ішіндегі функ- аия жағынан ең ©рісті, мағына жағынан да аса оралым- ды жэке өте өнімді қосымша. Оның кейбір бастьі-басгы сипаттары төмендегідей: Бүл жүрнак арқылы дене мүшелері атауларынан ісөп етістік жасалады. Мысалы аяңта, ауызда, алақанда, бсіңайла Бұл жүрнақ аркылы ецбек құралдары атаулары- нан және әрекетті жүзеге асыруға дәнекер боларлық түрмыс жабдықтары атауларынан кегітеген етістіктер Жасалады. Мысалы: арала, балтала, арқанда, ауьіздық- та, жүгенде, тізгінде, көгенде, ноіугала, шегеле, қазық- то, утікте, ңасықта, ожаула, тырмала, ашала, көсеуле, сабаулсі, қурыңта т. б. Іс-әрекетті жүзеге асыруға объект болатын зат, материал, бұйым атауларынан да бұл жұрнақ арқылы Қьіруар етістіктер туған. Мысалы жүнде, қауызда, май- Ла> тузда, сабында, тақтайла, шыныла, қағазда, қаңыл- шфла, алтында, күмісте, ишфрла, бетонда, асфальт- г° т. т. 231
Мекен я орын атауларынан да, (мекендр, орында, өрле, тұраңта, жоғарыла, төменде. ) өлшеу атаулары- нан да, (аршында, кезде, адымда, метрле, тоннала...) айналадағы дыбыс атауларыкан да, (мыңқылда, күңкіл- де, шыңьілда, иііңкілде...) козғалыс, көрініс бейнелерінің атауларынан да, (жарқьілда, бүрқылда, іркілде, бүраң- да, ирелеңде, кердеңде, майпаңда...) тел атауларынан да (ботала, қозда, лақта, қүлында, бүзаула, бала- панда) және олардан өзге де көптеген әлеуметтік, ко- ғамдык, саяси, мәдени, тұрмыс, салт, табиғат т. т. атау- лардан (тәрбиеле, еркеле, жазала, арашала, қаумала, үймеле...) бұл жұрнақ арқылы туынды етістіктер жасала береді. Зат атауларынан баска сын, белгі, бейне және олардап өзге атаулардан да бүл жұрнактын жәрдемімен көп етістіктер жасалады, мысалы, сын есімдерден (ақта, қарала, жсіңсыла, жаманда, жаңала, іріле, үсақта, қы- зылда), сан есімдер (онда, жүзде, екеуле, үшеуле), үс- теулерден (төменде, кейінде, ілгеріле), еліктеуіш сөз- дерден (жымыңда, күлімде, сүйрелеңде), одағайлардан (аһла, уһле, ойбайла, байбайла, құраула, аухаула) жа- салатын туынды етістіктер көп. -ла (-ле...) жұрнағы аркылы етістік негіздерінеғ де туынды етістіктер жасалады. («Етістік негізді етістік тер» деген такырыпты караныз). Е с к е р т у: -ла жүрнағы аркылы жасалатын туын ды етістіктердің санын аныктау өте қиын. Өйткені оны айқындау үшін, осы жұрнакты жалғауға болатын түбір сездер мен туынды сөздердін (негіздердіи) барлығына санақ жүргізу кажет боладьі. Ондай жүмыс, әрнне, әзір- ше істелген емес. -лан (-лен, -дан, -ден, -тан, -тен) жұрнағы — әуелгі -ла және -н қосымшаларынан пайда болған құранды ко- сыыша. Осы себептен бұл жүрнак алды-алдына жүмса- лып, жеке-жеке косымша ретінде ішзмет етіп, саралана- тын бастапқы -ла жұрнағы (ой + ла, таза+ла) және өз- дік я ырықсыз етіс түлғасым жасайтын -н жұрнағы (ой+ла + н, таза+ла+н) тіркесімен түрлес те, аздЫ- көпті мағыналас та келеді. Бірак бул форма тек бө.і шектенбейтін түтас бір түлға кызметін аткаратында* жағдайда ғана өз алдьіна бір күрделі жүрнақ санала ды. Мысалы: ашу+лан, сір+лан, борыиі+тсін, ие+леІІ' 232 күдік + тен, машық+тан, мал + дан, рақат+тан, рух+ тан, үй + лен т. т. Бөлшектенбейтін -лан (-лен...) жүрнағынын, семанти- калық қүрылымы, кебінесе, -ла жұрнағының салт етіс- тікке тән мәні мен -н жұрнағыньщ өздік етіске тән мә- нінен құралады және бүл күрделі жұрнақ (-лан), әдет- те, амалдың я істің күралын, объектісін немесе оның формасын, нәтижесін білдіретін есім сөзге жалғанады да, дәйім абстракті мағынасы бар туынды етістік жасай- ды. Мысалы: әдеттен., булттан, батырлан, жалқсіулан, елгезектен, көңілден, қулан, қырыстан, қайраттан, ме- йірлен, намыстан, сезіктен, пайдалан, мазасыздан, қам- сыздан нәрсізден т. т. -лас, (-лес,-дас,-дес,-тас,-тес) жұрнағы да әуелгі жалаң -ла (-ле...) және жалаң -с қосымшаларынан бірі- гіп қалыптасқан. Бұл күрделі формада жалаң -ла және жалаң -с косымшаларының тіркесімен (сөй-ле-с; сыбыр- ла+с) шығу төркіні бір болғандықтан, түрлес келеді. Сондықтан бұл формалардың тек бір тұлға есебінде қыз- мет етіп белшектенбейтіндері ғана құранды (күрделі) жұрнақ саналады. Мысалы: бір+лес, көмек+тес, бәс+ тес т. б. жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|