Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
Ең алдымен бұл төрт етістік (жатыр, жүр, тұр, отыр)
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
| Ең алдымен бұл төрт етістік (жатыр, жүр, тұр, отыр)
өзді-е.гіне тән түпкілікті лексикалық мағыналарын толық сактап, барлық парадигмалық (морфологиялық) фор- 259 маларда түрленіп, дербес синтакснстік қызметін түгел атқарып отыратын негізгі етістік есебінде қолданылады (ат ңорада түр; сіз жүре беріңіз; сәби бесікте жатыр; үлкендер есік алдында отыр; қорада түрған сиырлар өріске беттеді; төрде отырған ақсақал әңгіме айтый отыр). Сонымен қатар, бұл етістіктер аналитикалық тір- кесте жәрдемші (көмекші) етістік ретінде жұмсалады (күн жауып түр: қырықтықшылар қой ңырңып жатыр; Сәкен хат жазып отыр т. б.). Сөйтіп, бұл етістіктер әрі жетекші, әрі көмекші етістік бола береді. Екіншіден, бұл төрт етістіктің әрі жетекші етістік ре- тінде, әрі көмекші етістік ретінде қызмет атқару қабілет- тері де, түрлену жүйесі де бірыңғай болғанымен, олардын, лексикалық мағыналары, әрине, басқа-басқа, демек, төрт түрлі. Мысалы: Найзатастың басында бір кісі түр; Най- затастың басында бір кісі отыр; Найзатастың басында бір кісі жүр; Найзатастың басында бір кісі жатыр де- гендердегі төрт етістіктің мағынасынан төрт түрлі калып ашык, түсініледі. Тыныиі түрған адам едім, тыныш отырған адам едім, тыныш жүрген адам едім; тыныш жатңан адам едім деген сөйлемдерде де қалып етістік- терінің формалары, орындары, кызметтері бірдей болған- мен, олардың семантикалары басқа-баска. Сондай-ақ, Абзал сурет көріп түр; Абзал сурет көріп отыр; Абзал сурет көріп жүр; Абзал сурет көріп жатыр десек те, субъекті (Абзал), объект (сурет), амал процесі (көр) бә- рінде де біреу-ак, бірақ процестің өту қалпы, сипаты бө- лек-бөлек екені соңғы етістіктерден айқын көрінеді. Қалып етістіктерінің семантикалық айырмашылықтары олардың жетекшілік қызметін ғана емес, көмекшілік қызметтерін де не тежеп, не парықсыз қолданбайтындай шекке кояды. Мысалы: жаңбыр жауып түр деуге де, оюаңбыр жауып жатыр деуге де болады. Әрине, екеуінің мағынасында жауу процесінік жакында я алыста бол- уын білдіру жағынан айырмашылык. бар. Дегенмен, жаңбыр жауып жүр я жаңбыр жауып отыр деуге бол- майды. Ендеше, бұл етістіктердің қай жерде қолданылу, қай жерде колданылмау машығына қатысты ерекшелік- тері, ең алдымен, олардың семантикалык сипатына бай- ланысты. Бүл етістіктердіц көмекші болғандағы семантикалыК реңктері жетекші етістік пен көмекші етістіктің арала- рындағы дәнекерлерге де байланысты. Мысалы: қаря11 отыр жоне қарай отыр; ңүлаң ңойып жүр және құлаҚ 260 қоя жүр дегендердін семантикалары бір емес. Олардың араларынан тыңғылықтылық және жол-жөнекейлік не- месе түбейттілік және жүрдім-бардылық тәрізді нәзік айырмашылық аңғарылады. Әрине, бұл айырмашылық ■ жетекші етістікке жалғанған көсемшенің -ып және -й косымшаларының екі басқалығына байланысты. Ал, бүл төрт етістіктің көмекші болып, осы дәнекерлермен селбесіп, аналитикалық формант күрағандағы беретін реңктері мынадай: -п түр форманты жетекші етістікке амал- дын, өзгеріссіз, бір калып- пен жүретінін я үнемі бо- латынын немесе заттың дағдылы бір қалыптағы күйін аңғартатын реңк қосады. Мысалы: естіліп түр; жанып түр; жауып түр; су ағып тур т. б. -п жүр форманты жетекші етістікке амал- дың (әрекетті) үнемі коз- ғалыс я көшу (ауысу) үс- тінде бір калыппен жал- ғастырылып істеле беруін я қайталана беруін біл- діретін мағына жамайды. Мысалы: (бала) жүріп жүр; ойнап жүр; оқып жүр; күліп жүр; көріп жүр; кездесіп жүр, қыз- мет етіп жүр т. б. -п отыр форманты жетекші етістікке амал- Дьің үздіксіз я үздік-соз- ДЫҚ, жалпы алғанда, со- Залаңдап, үзақ болаты- Дьін немесе жалғаса бе- Ретінін аңғартатын мағы- На қосады. Мысалы: ай- Jbin отыр; көріп отыр; \°Чьіп отыр; хабарлап -й түр форманты жетекші етістікке амал- дың белгілі бір мезетке дейін (уакытша) жалға- са беруін я істеле беруін білдіретін мағына үстей- ді. Мысалы: түра тұр; жүре түр; отыра түр; жа- та түр; көре түр; жасы- рына тур; қызмет ете түр т. б. -й жүр форманты жетекші етістікке амал- ды жол-жөнекей, немқү- райды түрде орындау не- месе кайталап жүзеге асыра беру мағынасын үстейді. Мысалы: айта жүр; біле жүр; келе жүр; көре жүр; сүрай жүр; аңыл бере жүр т. б. жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|