Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
§ 105. ЕЛІКТЕУ СӨЗДЕРДІҢ СИНТАКСИСТІК ҚЫЗМЕТІ
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
| § 105. ЕЛІКТЕУ СӨЗДЕРДІҢ СИНТАКСИСТІК ҚЫЗМЕТІ
Еліктеу сөздердің синтаксиетік қызметін сөз еткенде, екі түрлі мәселе баяндалуға тиісті: оныц бірі — еліктеу сездсрдің өздерінен баска қандай сөздермен тіркесетіні, екіншісі — еліктеу сездердіи сөйлемде кандай мүше бо- лып қызмет атқаратыны. Ал бұл екі мәселе жайында антылатын қағидалар мынадай: Еліктеу сөздін жалаң түрі мен күрделі (қосарлан- ган) түрінің қай-кайсысы болса да өздеріне тән атау фор- мада түрғанда бірен-сарандаған жағдайда ғана болмаса, тек етістіктермен тікелей тіркеседі. Бірақ еліктеу сездер етістік атаулының бәріне бірдей тіркесе бермейді. Онын жалан (дара) түрі де, қосарланған түрі де езге етістік- термен таңдап тіркессе де, ет көмекші етістігімеи еркін тіркесе береді. Мысалы: Жанып жатқан от майлы көбік тамғанда, пыс етіп, борс етіп сөне қалып, қайтадан тез лап етіп жанды (С. Сейфуллин); Боқай келіниіегінің сө' зіне мыщ етпеді (Ғ. Мұстафин); Қорыққаннан. ба, тоЦ' ғаннан ба урядниктің исгі иегіне сақ-сақ етті (С. Мұка' non) т. б. 356 Еліктеу сөздер толық мағыналы дербес етістіктер- дін бәрімен де бірдей тіркесе бермейді, олардың ішінен тек ездерінн. мағыналарына орайласатындарымен ғана еркін тіркеседі. Мысалы: Абай селк етіп жалт ңарады Щ. Еліктеу сездер етістіктерден езге сездермен некен- саяктап кана тіркеседі де, сын есім, үстеу, шылау сиякты сез таптарымен тіпті тіркеспейді. Мысалы- Қүңгірт сөй- леген шаңда-шұң дауыс шықты (С. Сейфуллин); Кым- қиғаиі қиқу, сарт-сүрттөбелес болды да қалды (С. Ке- 'беев). Еліктеу сездердін сөйлемде қандай мүше қызыме- тін атқаруы олардың өздерінен баска қандай сөздерге тіркесуімен байланысты. Өйткені, жоғарыдағыдай, шаң- шүң дауыс іиықты (С. Сейфуллин); Сарт-сүрт төбе- лес болды да қалды (С. Көбеев) дегендердегідей, зат есімдермен тіркесіп, орын жағынан олардан бұрын тұрып колданылатын шаң-шұң, сарт-сүрт тәрізді еліктеу сөз, эрине, анықтауыш болады. Ал, еліктеу сөздер негізінде етістіктермен тіркесетін категория болғандықтан, олар- дың негізгі синтаксистік қызметі де сын қимыл пысық- тауыш екендігі күмәнсыз. Еліктеу сөздің жалаң (дара) күрі мен күрделі (косарланған) түрі кемекші етістікпен де, негізгі етістікпен де тіркесе береді. Ет көмекші етісті- гімен тіркесетін еліктеу сөздер қашан да болсын кұран- ды мүшенің құрамына енеді де, сол кұрам, ет көмекші етістігінің қай формада тұруына карай, тұтасымен тұрып йр күрделі мүше болады: Мысалы: Сергей Петрович елең *тті (Ғ. Мұстафин); Қараңғылықтан ңылаң етіп бір Уттылы адам шыға келді (С. Ерубаев) деген сөйлемдер- дегі елең етті тіркесі баяндауыш болса, қылаң етіп тір- кесі пысыктауыш болып тұр т. б. Дербес мағыналары бар негізгі етістіктермен тіркес- №нде, еліктеу сөздер қимыл мен іс-әрекеттің сын-сипатын Йлдіреді де, әрқашан пысықтауыш мүше болады. Мыса- ®ьі: Абай кілт бұрылып, жалт қарады (М. Әуезов); ^тшы жігіт мырс-мырс күледі (С. Көбеев); Ардақ томп- г°ш. желеді, екі ұрты бүлк-бүлк қозғалады (Ғ. Мұста- РИн). Еліктеу сөздер субстантивтеніп, есім формаларында ^Ұмсалуы мүмкін. Мысалы: Осы сөзден соң Жігітек екі '^чйылықтан, былқ-сылңтан арылып, сөзді бір арнаға 357 туйген-ді (М. Әуезов); Жер бетінде болатын шақыр-шү- қыр, жарң-жұрңтың бәрі де сарайларға қамалып, ңазір бір улкен думпудің тұтасқан гуілін ғана естисің (Ғ. Мүсірепов). Осы сөйлемдердегі субстантивтеніп, шы- ғыс септік формасында жұмсалған былқ-сылқтан дегеп сліктеу сөз толықтауыш болады да, ілік септік фбрма- сында тұрған шақыр-шұқыр (жалғауы жасырынып тұр), жарқ-журқтың деген еліктеу сөздер анықтауыш болып қызмет атқарып түр. Хі т a р а у КӨМЕКШІ СӨЗДЕР жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|