Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология

Сөилемнің басты мүшесі ретінде қызмет ететін сөзден бүрын есептік сан есім я сандық үғым беретін басқа сөз анықтауыш болса немесе сол мүшенің езі жинактау сан- нан болса, оған тікелей қатысы бар сөздер көптік форма- да қиысып жүмсалады. Мысалы, мына сәйлемдрдегі қа- рамен терілген сөздерді салыстырыңыздар: Екі салт ат- ты тымақтарын бүлғай бастады (Ғ. Мүсірепов); Екеуі бастарына улкен жастық салғызып, папиростарын ауыз- дарына тістеп, аяктарыа көсілте созып жатады (бү да).

Жалқы есімдер сөйлемнің бірыңғай мүшелері болған жағдайда оған тікелей қатысы бар өзге мүшелер (сөз- дер) де көптік формада қиысып жүмсалады. Мысалы, Чайков пен Мейрам жастарының үлкен, кішілігіне қара- мастан әзілдесе беретін (Ғ. Мұстафин). Назыкеш пен Се- йі.т Қөпейді өз аналарындай жақсы көреді (Ғ. Мүсіре- пов).

3. 
   Көптік жалғаудың қолданылуындағы негізгі грам- матикалық ерекшеліктер мынадай:
   

1. 
   Кептік жалғау (-лар) жалғанатын сөздер сөйлем- нің бірыңғай мүшелері болған жағдайда, олардың әрқай- сысы кептік мағынада қолданылады, бірақ көптік жал- ғаудың жалғануы мынаддй үш түрлі жүйенің бірінде бо- лады.
   

. ә) Көптік жалғау (-лар) бірыңғай мүшенің бүрынғьі- ■ ларына жалғанбай, тек соцғысына ғана жалғанады да, әзгелері осы соңғы мүшенің жалғауына ортактасады. Мысалы: Жүр, арқан, сойылдарыңды үмытпа (Ғ. Мүсі- репов); Жас қозы ,бота, бүзаулар да әлі қораны сагалай- ды (М. Әуезов); Тымақбайдың артынан Жүсіп, К,адыр- берген, Жақыптар сөз алып сөйледі (Б. Майлин).

2. 
   Сейлемнің бастауышы жіктеу есімдігінің екінші жа- ғының анайы, сыпайы түрлерінің көпше формаларында және жалпылау есімдігінің екінші жағында түрса, етіс- тіктің жіктелетін формаларының екінші жағында тұра- тын баяндауыштар да көптік формада бастауыштармен қиысып жүмсалады. Мысалы: Сендер қайраттаныңдар, жігерленіңдер, әрқайсыларың алып күштеріңді шыға- рыңдар (Ғ. Мүсірепов); Сендер ауылдың ңарасын кер-
   

3. 
   Бір сөзде бірнеше жалғау кабаттасып келгенде, көптік жалғау, әдетте, орын жағынан өзге жалғаулар- дын.бәрінен де (тәуелдік, септік, жіктік) бүрын, тікелей түбірден я негізден (туынды түбірден) сон жалғанады. Мысалы: отыруларыңызды сүраймын, ғапу етіңіздер, қа- зір босаймын (Ғ. Мұстафғін). Біздер оқушылармыз.
   

Көптік жалғауының семантикалық мағынасы, грамма- тикалық қызметі және стилистикалық бояуы мен реңі өз ара тығыз байланысып, бір-бірімен үштасып жатады. Сондықтан кейде оларды саралау аса қиын да болады.

Ч '