Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- § 16. СЕПТІК ЖАЛ-ҒАУЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ МАҒЫНАЛАРЫ
- І.Атау септік.
- Шығыссептік.
- Ker
- Көмектес септік.
еМес, дифтонг (қосарлама дыбыстар) (ұ қысқа у; ү і^бгт^ Қа У; ы + й; і + й) екендігіне айғақ. Ескерту: Ортақ тәуелдеудің I жағы (апамыз, ше- е#із) оңаша тәуелдеудің сыпайы түрінің II жағының 59
(мысалы: апаңыз, шешеңіз\ апаларыңыз, шешелеріңщ үлгісі бойынша септеледі. Септік жалғаулары субстав тивтенген басқа сөз таптарына, мысалы, сын есімге. есі* шеге, үстеулерге және басқа сөздерге жалғанғандай жағ дайда, ондай сөздер өздерінің негізгі мағыналарынығ* үстіне заттық ұғым жамап алады. Мысалы: үлкенді сый- ла дегендегі үлкенді деген сөз үлкен адамды деген мағы нада қолданылады. Сол сияқты, Білек сүріндіре алмо- ғандьі білім сүріндіреді (мақал) дегендегі сүріндіре at мағанды деген табыс септік формасындағы есімше білеі сүріндіре алмаған адамды дегён мағынада жұмсалы тұр. § 16. СЕПТІК ЖАЛ-ҒАУЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ МАҒЫНАЛАРЫ Септік жалғауларынын беретін мағыналары мен атка ратын қызметтерін қеңінен сипаттау үшін сөз тіркестері нін, олардыц белгілі бір алуан түрлерінің, сөйлем мүше лерінін, олардың қандай формалардан жасалуы мен ят қаратын қызметтерін(ң сөйлем мүшелерінің байланыЯ тәсілдерінін, сөздердің^еңгеру мен меңгерілуінің мәсел*1 лерін талдау қажет болар еді. Бірақ, әдетте, бұлар сй® СО хаксисте қаралатын мәселелер. Сол себептен төменде тек 0р септікке қысқаша ғана сипаттама беріледі. І.Атау септік. Жай септеуде де, тәуелді септеуде ,е атау септіктің өзіне тән арнаулы қосымшасы болмай- ды. Атау септік формасы, бір жағынан, басқа септіктер- дің формалары мен мағыналарын салыстырып ажырату үшін қабылданған негізгі форма болса, екінші жағынан, 0л тек белгілі бір затты атау үшін ғана емес, онан әлде- қайда кең грамматикалық қызмет атқаратындықтан, ар- най талдайтын негізгі форма ретінде қаралады. Осыған орай, ол негізгі септік деп аталады. Атау формадағы сөз кім? кімдер? не? нелер?* деген сүрауларға жауап береді де^ жекеше, көпше және тәуелді түрлерде де қолданыла береді*.Атау септіктегі сөз сөйлемде бастауыш та болады (мысалы: Еңбектен ецбек туады дегендегі еңбек деген сөз—бастауыш), тұрған «орнына қарай жіктік жалғау жалғанып та (біз мұғалімбіз), жалғанбай да (ол — мұ- ғалім) баяндауыш болады. Ал, изафет үлгісі бойынша басқа бір есімнен ешбір қосымшасыз тіркессе, атау сеп- тіктегі сөз анықтауыш та болады (мысалы: мен қол са- ғат сатып алдым). Атау септікті сырттай, формасы жағынан, өзіне тән қосымшасы болмайтындықтан, іштей мазмүн жағынан ^заттың белгісіздігін білдіретіндіктен, белгісіздік септік деп танып, солайша талдап келе жатқан да салт бар. Мысалы: Мен кітапты оқыдым дегеннен тыңдаушы біл- мейтін, әйтеуір бір кітапты оқығандық бағдарланады. Сондай-ақ, қала көркі дегеннен жалпы, қала атаулының (әрбір қаланың) көркі деген белгісіздік үғым пайда бо- лады. Бірақ қазақ тіл білімінде бүл категориялар табыс және ілік септіктердің косымшаларының ашық және жа- сырын болуымен байланысты қаралып жүр. Атау септік формасындағы сөздер, әдеттс, септеулік шылаулармен де жұмсала береді. Ондай жағдайда атау формадағы есімнің мағынасына да, қызметіне де елеулі езгерістер енеді. Атау формалы сөзге тіркесіп колданы- датын шылаулар (септеуліктер) мыналар: үшін (сен Үшін, ел үшін), арқылы (хат арңылы, кісі арңылы); . 1 Тәуелдіктін кай жағында тұруына карай кімім? кімің? кімі- ^13- кімі? нем? нең? несі? деген сүрауларға да жауап беретінін жо- аРыдағы кестеден қараныз. 61 туралы (әдебиет туралы, грамматика туралы) сияқтьі, секілді, тәрізді, іспетті (өлең сияңты, келген секілді), сайын (үй сайын, ай сайын), жөнінде (оку жөнінде, мал жөнінде), жайында (өнерпаздық жайында, балық жайында), бойы (жыл бойы, күні бойы), бойынша (ау- дан бойынша, облыс бойынша), қүрльім (ол ғүрлым, кісі ғүрлым), түгіл (сіз түгіл, қала түгіл) т. б. I л і к с е п т і к. Бүл септік менгеру я меңгерілу жағынан тікелей етістікке қатыспайды, әрқашан соііғы тәуелдеулі есім сөзбен я субстантивтенгеи сөзбен байла- нысты болады (колхоздыц малы, совхоздың директоры). Осыған орай, атау формадағы әрбір сөзге жалғанатын ілік септіктін қосымшасы я меншікті (иелікті), я басқа бір қилы қатынасты білдіреді. Мысалы: оңушының дәпте- рі дегеннен дәптер оқушының меншігі екені білінсе, кір- піш заводы дегеннен тек катыстық қана мағына білінеді. Ілік сепітк жалғауы жалғанып та, жалғанбай да тұ- рады Онын солайша я ашық, я жасырын қолданылған- дағы мағыналары, әрине, дәл бірдей емес, өзара айыр- машылык болады. Дегенмен, жалғауы жалғанып ашық түрса да, жалғанбай жасырын тұрса да, ілік септіктегі сөз әрқашан аиықтауыш болады. Мысалы: Ердің атын еңбек шығарады (мақал); Таласа, жарыса білінген изен, жусан, жас бетеге иістері де күн іиуақты салңын сәске- нің қош лебіндей (М. Әуезов) т. б. Ілік септіктегі сөз өзінен соңғы тәуелдеулі сөзбен тір- кесіп барып бір күрделі мүше болып та қызмет атқара- тыны жиі ұшырайды (мысалы: Абай көиіесі — Алматы- дағы көркем көшенің бірі; Үй ішінің әңгімесі осымеп аяқталды (М. Әуезов); Ауылдыц алды айдын көл, Ай- дын көлде шағала (I. Жансүгіров) т. б. Е с к е р т у: Лексикаланған кейбір тіркестерде ілік септік жалғаудын соііғы ң дыбысы түсіп қалып, бірік- кен сөзге айналуға бейімделу бағыты да бар. Мысалы: Қысты күні (іқыстыц күні), жазды күні (жаздың күні), күзді күні (күздің. күні). Сол себептен де олар қазіргі орфография ережесі бойынша қыстыгүні, жаздыгүні, күздігүні болып жазылып жүр. Барыс септік. Бүл септіктегі сөз әрқашан етістік мүшемен (сөзбен) тікелей де, жанай да байла- нысып, негізінде, қимылдың бағытын, мақсатын білді' реді (Ол ертең Москваға жүреді; Оқушы кітапханағй 62 кітап алуға кетті т. б.). Барыс септіктегі сөз мағынасы- на қарай сөйлемде толықтауыш та, пысықтауыш та бо- лады. Мысалы: Білгенге маржан, Білмеске арзан, На- дандар баһра ала алмас. (Абай); Өткір пыіиақ қынға 'қас, өтірік сөз жанға қас (мақал). Барыс септіктегі сөздер сөйлемнін бірыңғай мүшелері болғанда, олардың қосымшалары жай септеуде де, тәуел- ді септеуде де я бәріне де бірдей жалғанып, я тек соңғы- сына ғана жалғанып та қолданылады. Мысалы: Мен бул сұрауды бүкіл ауылға, оның адамдарына, далаға, жерге, көкке, қысқасы, бүкіл дүниеге қойғандай жан-жағыма қарадым (С. Мүқанов); Үлкен ақ үйдің терме баулары барқьіт пен жібекке, кесте мен оюға, бояу мен сырға орап қойғандай (Ғ. Мүсірепов); Сен үшін күн-түні қайғырып, Ақ кірді сақал, мұрт, шашыма (Б. Майлин) т. б. Табыс септік. Бүл септіктегі сөз етістікпен байланысып, сөйлемде тура толықтауыш болып қызмет атқарады. Мысалы: Түзетпек едім заманды, өзімді тым- аң зор тутып (Абай); Ссірыарқаның әр қырқасына бір қазық щғып, көмірді темірге, темірді мысқа, мысты қор- ғасынға қосақтап, арқандап тастады (Ғ. Мүсірепов) т. б. Әрине, мұнда да көмекші есімдермен тіркескен күрделі табыс жалғаулы кейбір сөздер мен идиомалык тіркестер күрделі мүше болатыны даусыз (мысалы: Ел үшін қыз- . мет қыл; құлақ қой; көз сүзбе т. б.) Табыс септіктің жалғауы да бірде ашық, бірде жасы- рын түрде қолданыла береді. Бірак жалғауы айтылмай, жасырын түратын табыс жалғаулы сөз сыртқы форма жағынан атау септіктегі сезбен түрлес болғанымен, әр- қашан сабақты етістікпен тіркесіп, сөйлемде тура толық- тауыш болады я, жоғарыда айтылғандай, күрделі мүше- нің қүрамына енеді. Мысалы: Мал жер емеді, адам мал емеді (Ғ. Мүсірепов); Маңсатым — тіл үстартып, өнер шаіипаң (Абай); Қаланың іші жер қазып жатңан, кірпіш тасып жащан, ағаш жонып жатқан, балиіьщ илеп жат- Қан адамдарға толы (С. Ерубаев). Табыс септіктегі сөздер сөйлемде бірьщғай мүше бол- ранда, олардың қосымшалары жай септеуде, тәуелді сеп- теуде я бәріне бірдей қосылады, я басқаларынан түсірі- ліп, тек соңғысына ғана жалғанып айтьілады. Мысалы: *еҢ даланы, таза самалды, орманды, суды сағынатын жҰрт ылғи бір мұңды әндер салатын (Ғ. Мүсірепов); Қа- Рчман мен Қобыланның аяқ, қолын тұсады («Қобылан- Дьі батыр» поэмасы) т. б. 63 Ж а т ы с с е п т і к. Бұл септіктегі сөздер негізінде көлемдік, мекендік және мезгілдік мағына береді. Осығаң сәйкес, сөйлемде беретін мағынасына карай жанама то- лықтауыш та, мезгіл пысықтауыш та, кейде орнына қа- рай, баяндауыш та болады. Мысалы: Жат цораны күзет- кен қартаң шалда сана жоқ (Абай); Аспанды жащан қара булт әлем-тапырақ көшуде (С. Мұқанов); Есімде, анам есімде, Есімнен сөзің ңала ма (I. Жансүгіров); Байлық — еңбекте, жерде (Ы. Алтынсарин). Жатыс септіктегі сөздер сөйлемнің бірыңғай мүшесі болғанда, олардың қосымшалары түсірілмей де, түсіріліп те қолданыла береді. Мысалы: Оралда, Сібірде, Солтүс- тікте, Шығыста, алтында, күмісте, мыста талай естігең, өзгермейтін, міз бақпайтын безерген дауыс (Ғ. Мүсіре- пов). Шығыссептік. Бүл септік іс-амал, қимыл-әре- кеттердің шыққан орнын, себебін, мезгілін, мөлшерін және басқа әр қилы мағыналарды білдіреді. Осы мағына- ларына қарай, шығыс септіктегі сөз сөйлемде толықта- уыш та, пысықтауыш та, кейде баяндауыш та болады. Мысалы: Әкемнен әліп биді үйде ощыдым (С. Торайғы- ров); Қөз көруден тыйылмас, көңіл сенуден тыйылмас (мақал); IIIегірткеден қорыщан егін екпес (мақал); Бі- лімдіден іиыщан сөз, талаптыға болсын кез (Абай); Қа- раңғы үйге таңның квгілдір сәулесі босаға саңлаулары- нан, киіз жыртықтарынан ене бастады (С. Мүқанов); Игілік мың-мыңнан сұрыптап тастаған жылңысын қия алмады (Ғ. Мүсірепов). Бірыңғай мүшелер ретінде жүмсалғанда, шығыс сеп- тіктің қосымшалары олардың бәріне бірдей жалғаныв та, тек соңғысына ғана жалғанып та колданылады. Мы- салы: Ак, отау топырлады Ақан түскен, Қалың жұрт Kerri кернеп сырттан, іштен (I. Жансүгіров); Сол кезді бацшада жастьщтан, бақыттан, іиаттықтан, сұлулыцтая тасып иіыққан таза күлкі шықты (С. Ерубаев); Жиде- бай, Мұсацұлдан, Қыдыр мен Көлқайнар, ҚызылшоқЫ- дан сойыл ұстап Қараіиоцыға қарай шапңылап кетіп бара жатқан лек-лек аттылар (М. Әуезов.) Көмектес септік. Бүл септік іс-амалдың KV' ралы мен тәсілін, мекені мен мезгілін, ортактасу, бірле- су, астасу, үштасу сияқты жай-күй қатынастарын жәДО басқа әр алуан мағыналарды білдіреді. Осы мағынала- рына сәйкес, көмектес септіктегі сөз сөйлемде толыктй' уыш та, пысықтауыш та бола береді. Мысалы: 64 а) Таспен үрғанды аспен үр (мақал). Енді аспанға к.ұс боп ұшқанды да көзімізбен көрдік (С. Сейфуллин); ә) Балқыған балығымен, байлығымен Атырау, Арал, Балқаш көлім қандай! (I. Жансүгіров) т. б. б) Оқығанды көңілге ыңыласпен тоңылық (Ы. Ал- тьінсарин); Құлагер қуанышпен қосып едім, Алдыңнан үмітпенен тосып едім (I. Жансүгіров) т. б. в) Жүмабике-ау, кіммен теңеліп отырсың? Олар ме- німен тең бе? (С. Сейфуллин); Аспан оған жермен тең, Жүйріктері желмен тең (И. Байзақов). г) Абай қора салатын үсталарымен, жүмысшыла- рымен және төрт-бес үй көріиісімен келіп, сол жүмысты окүргіздіріп жатыр (М. Әуезов). ғ) Хамит осы орман ағаіитардың ішімен, ескілеу жолмен жүріп келеді (С. Сейфуллин). д) Ол адыр мен жоталарды кезумен келеді (М. Әуе- зов); Ондай сабақтың көбін біз қалғумен тыңдаймыз (С. Мұқанов). Көмектес септік формасындағы сөздер де сөйлемніц бірыңғай мүшелері ретінде жүмсалған жағдайда қосым- шасы олардын әрқайсысына да, бұрынғыларынан түсі- ріліп, тек сонғысына да жалғанады. Мысалы: Біз само- летпен, поезбен, машиналармен жиыны 52 мың км жол жүріппіз (М. Әуезов); Болатымен, темірімен, іиойыны- мен араласқан мыс шашылып-төгіліп жүріп, үш түрлі пештен өтеді (Ғ. Мүсірепов); Алмас қылыш, ақ семсер, көк сүңгімен жалын жүтып, тас шайнап жүргені анық (И. Байзақов).
жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||