Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
§ 35. ҚОСАРЛАМА СӨЗДЕРДІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қарама-қарсы
| § 35. ҚОСАРЛАМА СӨЗДЕРДІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
Қосарлама сөздер мағыналық ерекшеліктеріне^карай екі салаға бөлінеді: а) мағыналы компоненттерден күралған қосарлама сөздер; б) мағынасыз компоненттерден кұралған косарлама сөздер. 118 а) Компоненттері мағыналы қосарлама сөздер Бұл қосарлама сөздердіц құрамдарындағы компо- ненттерінің екеуінде де өзді-өзіне лайыкты дербес мағы- налары болады. Бірак олар іштей мағыналары бір-бірі- не қарама-қарсы (антоннмдес) сыңарлардан, бірімен- бірі мәндес (синонимдес) сыңарлардан, мағыналары бір-біріне ұштас. (коррелятивтес) сыңарлардан құралған болып үш топқа бөлінеді. Қарама-қарсы (антонимдес.) сыңарлардан құрал- ған қосарлама сөз жинақтау, топтау үғымын білдіреді. Ондай компоненттер біріне-бірі жетекші, я көмекші бола алмайды, екеуініц де қызметі бір-бірімен тең болады. Мысалы: Шаиіырай уиіып, жан-жаңқа безіпбара жат- ңан үлкенді-кіиіілі үйрек, ңаздар да көрінеді Мәндес сыңарлардан косарланған сөздер мағына- лары бір-біріне жақын сыңарлардан қүралады да, топ- тау, жинақтау ұғымдарын білдіреді. Мысалы: зәре-ғүут, дос-жар, ашу-ыза, жылға-жыра, қауіп-ңатер, ес-түс, уа- йым-қайғы, түк-түс, мінез-ңұлық, кескін-кейіп, дене-тул- ға, сауық-сайран, шәк-шүбә, тәлім-тзрбие, иіс-қоңыс, жыртың-шоқпыт, өсім-өнім сияқты қосарлама зат есім- дерді, шаршап-іиалдығып, өкіріп-бақырып, ойланып-тол- ғанып, жата-жастана, жығыла-сүріне, жазбай-жаңыл- яай, пісіп-қатқан, арыған-талған, ңақтыққан-соқтыққан сиякты қосарлама етістік формаларының мағыналары жақын, синонимдес сыңарлардан қүралған. Бірақ қосарлама сөздердің бәрі де топтау, жинактау ұғьшдарын білдіргенімен, олардың әрқайсысының ма- ғынасында компоненттерінің ерекшеліктеріне қарай, өзі- не тән әр алуан субъективтік, экспрессивтік, эмоциялық өзгешеліктер болады. Мысалы, мына мысалдардағы қо- сарлама сөздердің мағыналарын топшылап көріңіздер: Сонау Тарбағатайға жапа-жалғыз бару, арып-аиіып, шаршап-иіалдығу, қауіп-қатер кеиіу, мал алып қайту оңай демеңіз (М. Әуезов). Үштас (коррелиятивтес) мәнді сыңарлардан косар- ланған сөздер бір-біріне өз ара қарымдас, үқсас. үғым- Дарды білдіретін дара сөздерден құралады. Бүл сөздер Де тым жалпыланған, аса^жпнақталған үғымдарды біл- 119 діреді. Мысалы: аяң-қол, өкпе-бауыр, ыдыс-аяқ, шаң- топан, аға-іні, әке-шеше, ағайын-туған, етек-жең. қазан- оиіақ, ңол-қанат, соңа-сайман, төсек-орын, өнер-білім тағы басқалар коррелятивтес (ұштас, қарымдас) сез- дерден құралған. Осындағы ыдыс-аяқ деген сөзді алсақ, ол ұғымның ішіне шынаяқ та, кесе де, табақ та, тегене де, пышақ та, шанышкы да, қасық та, ожау да, кәкпір де, шелек те, шәугім де — қысқасы — ас-суға қатысты аспаптардың бәрі де енеді. Сондай-ақ, ағайын-туған деген ұғым әке, шеше, апа, қарындас, аға, іні, нағашы, жиен тағысын та- ғы үрім-бұтакты тегіс қамтиды. Қос сөздердін бұл түр- лерінде де әр килы стилистикалық реңк, эмодиялық әсер жасайтын қабілеттер болады. жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|