§15. Нөмір (№)
Төмендегі сөздердің тастарлық белгісі (-) тұрған жерінде жазбай
тастап кеткен әріптер бар. Сол жазбай кеткен әріптерді сендер орнына
қойып көшіріңдер.
№ 1
№ 2
№3
Оң
жағында
«у»
қалған, сол жағында
«ы», «і» қалған
Оң
жағында
«й»
қалған, сол жағында
«ы», «і» қалған
Оң жағында «ы» «і»
қалған, сол жағында
«й» қалған
аса-
асау-
а-
ай-
ау-л
а-ыл
саба-
сабау-
ба-
бай-
бау-р
ба-ыр
ата-
атау-
та-
тай-
ау-з
а-ыр
ұза-
ұзау-
жа-
жай-
жау-н
жа-ын
түзе-
түзеу-
са-
сай-
сау-қ
та-ыз
еге-
егеу-
то-
той-
қау-с
қа-с
Оқы-
Оқу-
Қо-
Қой-
Қу-с
Қу-ын
Таны-
Тану-
Ү-
Үй-
Тұу-с
Бү-ір
Тасы-
Тасу-
Құ-
Құй-
Бұу-н
Ү-ір
Жекі-
Жеку-
Сы-
сый
Сұу-қ
Тү-йін
Бекі-
Беку-
Кү-
Күй-
Ұу-қ
О-ық
Жібі-
Жібу-
І-
Йі-
Жар-қ
Сұ-ық
Жоқ әріптерін орнына қойып көшіргеннен кейін осы сөздерді буынға
бөліп айырыңдар. Сонан кейін буындап жазыңдар.
Нұсқа:
а-сау,
са-бау ...
Мұнда да тастарлық белгісі тұрған жерде жазбаған әріптер бар.
Сендер соларды орнына қойып көшіріңдер.
№ 1
№ 2
№3
Оң
жағында
«р»
қалған, сол жағында
«у» қалған
Оң
жағында
«й»
қалған, сол жағында
«ы», «і» қалған
Оң жағында «ы» «і»
қалған, сол жағында
«ы», «і» қалған
Бү-
Бұ-
Ар-
Ары-ды
Ты-
Тый-н
Тұ-
Тұ-
Қар-
Қары-ды
Қы-
Қый-н
Жұ-
Жұ-
Қаб-
Қабы-ды
Жы-
Жый-н
Қу-
Құ-
Оқ-
Оқы-ды
Сы-
Сый-р
208
Сұ-
Сұ-
Тоқ-
Тоқы-ды
А-
Ай-л
Ұ-
Ұ-
Тас-
Тасы-ды
О-
Ой-н
А-у
А-у
қас
Қасы-ды
Кі-
Кій-м
Жа-у
Жа-у
Жер-
Жері-ді
Ті-
Тій-с
Құ-у
Құ-у
Жек-
Жекі-ді
Бі-
Бій-к
Бұ-у
Бұ-у
Жіб-
Жібі-ді
И-
Иі-н
Тұ-у
Тұ-у
Бек-
Бекі-ді
Ке-
Кей-н
Са-у
Са-у
Ір-
Ірі-ді
Со-
Сой-л
Осылардың жоқ әріптерін қойып көшіргеннен кейін екі
буындысын теріп алып бөлек шығарып буындап жазыңдар.
Нұсқа: а-рыу,
а-уыу ...
209
Мақалалар
210
Жазу мәселесі
Ғ.Муси мырзаның сөзіне түгел жауап қайырмай, жалғыз-ақ
аяғындағы пікірінен қорытып шығарғанменен, айғақ жері турасында
сөйлеймін. Ол екеуміздің айырылатын жеріміз: ол у орнына
و
-ды алады
да, о үшін «
ؤ
»-ды алалық, иаки басқа бір белгі жасалық, мәселен,
و
-дың
құйрығын қайырып қойалық дейді. Мен у-дың орнына
ؤ
-ды аламын,
о-ның орнына
و
-ды аламын. Менің олай еткенім: о дыбысы қазақ сөзінде
анық толық дыбыс, ноғай тілінде біздің о дыбысы келетін жерлерімізге
толық у келеді, мысалы: біз
توا
(от) дейміз, ноғайлар
توا
(ут) дейді.
Біздер
قوت
(тоқ) дейміз, олар
قوت
(туқ) дейді. Бұл сөздерді осылай жазсақ,
біз өзімізше о етіп оқуымызға кемшілігі жоқ, ноғайлар өзінше у етіп
оқуына кемшілігі жоқ. У біздің қазақ сөзінде қысқа айтылады: біздің у
дыбысымыз келетін жерде ноғайларда да қысқа у келеді. Мысалы:
،روج
روت
ноғайлардың «Ақ жол» журналында қарасаңыз,
و
әм
ؤ
қаріптерін нақ
бізше жазып отыр; ол бірімізден-біріміз көріп алып отырған емес,
екеуімізді бір жерден шығарып отырған түрік тілінің табиғаты. Қысқасы,
о-ның орнына
و
-ды алып, у-дың орнына
ؤ
алғаннан қазақ тіліне келер
кемшілік жоқ. Қайта ноғаймен ереуіл келмеске пайдасы бар. Ереуіл
келмеске ықтималы бар жерде ереуіл келудің қажеті жоқ.
Бұл
ؤ
-дың Ғ.Муси мырзаға ұнамайтын жері:
و
үстіне үтір қойып
жату қиын дейді. Онысы онша дәледі сөз емес деймін, үйткені орыс
сөздері үшін
و
үстіне үш нүкте қойып
ؤ
ғып жазуды қиынсынбағанда,
қазақ сөзіне дегенде
و
үстіне бір үтір қойыу қанша қинар екен. Керек
болған соң
ج
-ды
چ
етуді,
ز
-ды
ژ
етуді,
ك
-ны
ڭ
етуді қиынсынбаған жол
бар емес пе? Солардан бұл қанша қиын?
2-ші айрылатын жеріміз: ы дыбысының қарпі сөздің басында,
ортасында қалмай жазылсын дейді. Мен ы дыбысының қаріпі
ى
болсын
да, ол сөздің айағында қалмай жазылсын, басқа орындарда ол
жазылмағанда, сөздің мағанасы бұзылып, кемшілік келерлік болса,
жазылсын деп едім. Оқуға кемшілік болмаса, сөздің мағанасына кемшілік
келмесе, жазуға жеңілдігі болса, ы дыбысының қаріпін жазбағанда не
залал көреміз деген ойым еді. Мысалы:
قلشمسﯿق
,
ريا
ﭼﻧيﻛ
كﯿلي
қаріптерін
түгел жазсақ, бұлай жазылмақшы:
ﭼميﺳيﻘ
قﯿلي
,
ريا
ﭽﻨﻛ
كل
. Осы сөздерді
ي
-сіз
жазсақ та мағанасы бұзылмайтын болған соң,
ي
-ді жазбасақ та болмай ма?
деген едім: мысалы:
ﭽمﺳﻘ
قل
,
ريا
ﭼﻧيﻛ
كل
деп жазсақ кемшілік болар ма?
211
3-ші айырылатын жеріміз: мен е дыбысына
ﯿ
،
ي
-лерді аламын,
Ғ.Муси мырза
ﯿ
،
ي
-лерді алайық дейді. Мен
ﯿ
،
ي
-лер сөздің бас буынында
жазылсын, басқа буындарында
،ﻩ
ﻪ
жазылсын деймін. Ғ.Муси мырза
сөздің айағынан басқа жердің бәрінде жазылсын, айағында ғана
،ﻩ
ﻪ
жазылсын дейді. Меніңше, мысалы:
ﭽ
ﻩرو
گ
،ك ﻩرﯿﻛ ،ىدلﯿﻛ
ك ﻪسيا ،ك ﻪسﯿﻛ
деп жазбақшымын, оныңша:
ﻩرؤج
گ
كﺳا ،كسﻛ ،ىدﯿﻛ ،كيرﻛ ،ىدلﻛ ،ى
. Ноқат
қойудан қоймай жазудың жұмысы аз болғанмен, оның жаттығы мол емес
пе?
ﭼ
ك ﻪتﯿج ك ﻪسئا ،ك ﻪلي
деп жазсақ, бұрынғы шелек, есек, жетек деп
жүрген күйінде оқыр, егерде
،كتج
ﭽ
كﺳأ ،كل
деп жазсақ, жетек, шелек, есек
мағанасында оқымай, жетік, шілік, есік мағанасында оқулары ықтимал.
Мен хәріфтерді өзгерткенде, қалық жатсынбай, қат білетін адамдар
үйретпей-ақ оқып кетерлік болғандай ғып өзгерттім. Бұрынғы
ي
،
ي
-лерді
оқып жүргендер
ي
،
ي
-лерді оқып кетеді, бұрынғы
و
-ды оқып жүргенде
ؤ
-ды
да оқып кетеді;
ي
،
ي
-лерді үйретпей, е, ы деп оқып кетер деп айта
алмаймын.
Мен
ي
،
ي
бұл белгілерін былтыр әліппе жазып жүргенде, е емес, ы
орнына алмақшы болып бір ұйғарып, тағы да ол ойдан қайтып едім.
Мысалы:
سيريا ،قيرا ،قﯿسﯿم
деген сөздерді
سرا ،قرا،قسم
деп жазсақ,
екеуін де оқшылар бірдей оқиды ғой деп
ي
،
ي
-лерді алмай тастап едім.
Түбінде бұл белгілер алынатын болса, е дыбысына емес, ы дыбысына
алуға лайық: үйткені ы орнына алсақ, жұртқа үйретусіз қабылдануы
ықтимал.
Достарыңызбен бөлісу: |