Ахмет Байтұрсынұлы. Тіл – құрал



Pdf көрінісі
бет59/98
Дата29.11.2022
өлшемі2,67 Mb.
#53419
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   98
Байланысты:
945831 1429633719

§15. Нөмір (№) 
Төмендегі сөздердің тастарлық белгісі (-) тұрған жерінде жазбай 
тастап кеткен әріптер бар. Сол жазбай кеткен әріптерді сендер орнына 
қойып көшіріңдер.
№ 1
№ 2
№3 
Оң 
жағында 
«у» 
қалған, сол жағында 
«ы», «і» қалған 
Оң 
жағында 
«й» 
қалған, сол жағында 
«ы», «і» қалған 
Оң жағында «ы» «і» 
қалған, сол жағында 
«й» қалған 
аса- 
асау- 
а- 
ай- 
ау-л 
а-ыл 
саба- 
сабау- 
ба- 
бай- 
бау-р 
ба-ыр 
ата- 
атау- 
та- 
тай- 
ау-з 
а-ыр 
ұза- 
ұзау- 
жа- 
жай- 
жау-н 
жа-ын 
түзе- 
түзеу- 
са- 
сай- 
сау-қ 
та-ыз 
еге- 
егеу- 
то- 
той- 
қау-с 
қа-с 
Оқы- 
Оқу- 
Қо- 
Қой- 
Қу-с 
Қу-ын 
Таны- 
Тану- 
Ү- 
Үй- 
Тұу-с 
Бү-ір 
Тасы- 
Тасу- 
Құ- 
Құй- 
Бұу-н 
Ү-ір 
Жекі- 
Жеку- 
Сы- 
сый 
Сұу-қ 
Тү-йін 
Бекі- 
Беку- 
Кү- 
Күй- 
Ұу-қ 
О-ық 
Жібі- 
Жібу- 
І- 
Йі- 
Жар-қ 
Сұ-ық 
Жоқ әріптерін орнына қойып көшіргеннен кейін осы сөздерді буынға 
бөліп айырыңдар. Сонан кейін буындап жазыңдар. 
Нұсқа:
а-сау,
са-бау ... 
Мұнда да тастарлық белгісі тұрған жерде жазбаған әріптер бар. 
Сендер соларды орнына қойып көшіріңдер.
№ 1
№ 2
№3 
Оң 
жағында 
«р» 
қалған, сол жағында 
«у» қалған 
Оң 
жағында 
«й» 
қалған, сол жағында 
«ы», «і» қалған 
Оң жағында «ы» «і» 
қалған, сол жағында 
«ы», «і» қалған 
Бү- 
Бұ- 
Ар- 
Ары-ды 
Ты- 
Тый-н 
Тұ- 
Тұ- 
Қар- 
Қары-ды 
Қы- 
Қый-н 
Жұ- 
Жұ- 
Қаб- 
Қабы-ды 
Жы- 
Жый-н 
Қу- 
Құ- 
Оқ- 
Оқы-ды 
Сы- 
Сый-р 


208 
Сұ- 
Сұ- 
Тоқ- 
Тоқы-ды 
А- 
Ай-л 
Ұ- 
Ұ- 
Тас- 
Тасы-ды 
О- 
Ой-н 
А-у 
А-у 
қас 
Қасы-ды 
Кі- 
Кій-м 
Жа-у 
Жа-у 
Жер- 
Жері-ді 
Ті- 
Тій-с 
Құ-у 
Құ-у 
Жек- 
Жекі-ді 
Бі- 
Бій-к 
Бұ-у 
Бұ-у 
Жіб- 
Жібі-ді 
И- 
Иі-н 
Тұ-у 
Тұ-у 
Бек- 
Бекі-ді 
Ке- 
Кей-н 
Са-у 
Са-у 
Ір- 
Ірі-ді 
Со- 
Сой-л 
Осылардың жоқ әріптерін қойып көшіргеннен кейін екі 
буындысын теріп алып бөлек шығарып буындап жазыңдар. 
Нұсқа: а-рыу,
а-уыу ... 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 


209 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Мақалалар 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 


210 
Жазу мәселесі 
 
Ғ.Муси мырзаның сөзіне түгел жауап қайырмай, жалғыз-ақ 
аяғындағы пікірінен қорытып шығарғанменен, айғақ жері турасында 
сөйлеймін. Ол екеуміздің айырылатын жеріміз: ол у орнына 
و
-ды алады 
да, о үшін «
ؤ
»-ды алалық, иаки басқа бір белгі жасалық, мәселен, 
و
-дың 
құйрығын қайырып қойалық дейді. Мен у-дың орнына 
ؤ
-ды аламын,
о-ның орнына 
و
-ды аламын. Менің олай еткенім: о дыбысы қазақ сөзінде 
анық толық дыбыс, ноғай тілінде біздің о дыбысы келетін жерлерімізге 
толық у келеді, мысалы: біз 
توا
(от) дейміз, ноғайлар 
توا
(ут) дейді. 
Біздер 
قوت
(тоқ) дейміз, олар 
قوت
(туқ) дейді. Бұл сөздерді осылай жазсақ, 
біз өзімізше о етіп оқуымызға кемшілігі жоқ, ноғайлар өзінше у етіп 
оқуына кемшілігі жоқ. У біздің қазақ сөзінде қысқа айтылады: біздің у 
дыбысымыз келетін жерде ноғайларда да қысқа у келеді. Мысалы:
 ،روج
روت 
ноғайлардың «Ақ жол» журналында қарасаңыз, 
و 
әм 
ؤ
қаріптерін нақ 
бізше жазып отыр; ол бірімізден-біріміз көріп алып отырған емес, 
екеуімізді бір жерден шығарып отырған түрік тілінің табиғаты. Қысқасы, 
о-ның орнына 
و
-ды алып, у-дың орнына 
ؤ
алғаннан қазақ тіліне келер 
кемшілік жоқ. Қайта ноғаймен ереуіл келмеске пайдасы бар. Ереуіл 
келмеске ықтималы бар жерде ереуіл келудің қажеті жоқ.
Бұл 
ؤ
-дың Ғ.Муси мырзаға ұнамайтын жері: 
و
үстіне үтір қойып 
жату қиын дейді. Онысы онша дәледі сөз емес деймін, үйткені орыс 
сөздері үшін 
و
үстіне үш нүкте қойып 
ؤ
ғып жазуды қиынсынбағанда, 
қазақ сөзіне дегенде 
و
үстіне бір үтір қойыу қанша қинар екен. Керек 
болған соң 
ج
-ды 
چ
етуді, 
ز
-ды 
ژ
етуді, 
ك
-ны 
ڭ
етуді қиынсынбаған жол 
бар емес пе? Солардан бұл қанша қиын? 
2-ші айрылатын жеріміз: ы дыбысының қарпі сөздің басында, 
ортасында қалмай жазылсын дейді. Мен ы дыбысының қаріпі 
ى
болсын 
да, ол сөздің айағында қалмай жазылсын, басқа орындарда ол 
жазылмағанда, сөздің мағанасы бұзылып, кемшілік келерлік болса, 
жазылсын деп едім. Оқуға кемшілік болмаса, сөздің мағанасына кемшілік 
келмесе, жазуға жеңілдігі болса, ы дыбысының қаріпін жазбағанда не 
залал көреміз деген ойым еді. Мысалы: 
قلشمسﯿق

ريا
ﭼﻧيﻛ
كﯿلي
 
қаріптерін 
түгел жазсақ, бұлай жазылмақшы:
 
ﭼميﺳيﻘ
قﯿلي

ريا
ﭽﻨﻛ
كل
. Осы сөздерді
 ي
-сіз 
жазсақ та мағанасы бұзылмайтын болған соң, 
ي
-ді жазбасақ та болмай ма? 
деген едім: мысалы: 
ﭽمﺳﻘ
قل

ريا
ﭼﻧيﻛ
كل
деп жазсақ кемшілік болар ма? 


211 
3-ші айырылатын жеріміз: мен е дыбысына 
ﯿ
،
ي
-лерді аламын, 
Ғ.Муси мырза 
ﯿ
،
ي
-лерді алайық дейді. Мен 
ﯿ
،
ي
-лер сөздің бас буынында 
жазылсын, басқа буындарында 
،ﻩ

жазылсын деймін. Ғ.Муси мырза 
сөздің айағынан басқа жердің бәрінде жазылсын, айағында ғана 
،ﻩ

жазылсын дейді. Меніңше, мысалы: 

 ﻩرو
گ
 
 ،ك ﻩرﯿﻛ ،ىدلﯿﻛ
ك ﻪسيا ،ك ﻪسﯿﻛ
деп жазбақшымын, оныңша: 
 ﻩرؤج
گ
كﺳا ،كسﻛ ،ىدﯿﻛ ،كيرﻛ ،ىدلﻛ ،ى
. Ноқат 
қойудан қоймай жазудың жұмысы аз болғанмен, оның жаттығы мол емес 
пе? 

ك ﻪتﯿج ك ﻪسئا ،ك ﻪلي
деп жазсақ, бұрынғы шелек, есек, жетек деп 
жүрген күйінде оқыр, егерде 
 ،كتج

كﺳأ ،كل
деп жазсақ, жетек, шелек, есек 
мағанасында оқымай, жетік, шілік, есік мағанасында оқулары ықтимал. 
Мен хәріфтерді өзгерткенде, қалық жатсынбай, қат білетін адамдар 
үйретпей-ақ оқып кетерлік болғандай ғып өзгерттім. Бұрынғы 
ي
 ،
ي
 
-лерді 
оқып жүргендер 
ي
،
ي 
-лерді оқып кетеді, бұрынғы 
و
-ды оқып жүргенде 
ؤ
-ды 
да оқып кетеді; 
ي
،
ي
 
-лерді үйретпей, е, ы деп оқып кетер деп айта 
алмаймын. 
Мен 
ي
 ،
ي
 
 
бұл белгілерін былтыр әліппе жазып жүргенде, е емес, ы 
орнына алмақшы болып бір ұйғарып, тағы да ол ойдан қайтып едім. 
Мысалы: 
سيريا ،قيرا ،قﯿسﯿم
деген сөздерді 
سرا ،قرا،قسم
деп жазсақ, 
екеуін де оқшылар бірдей оқиды ғой деп 
ي
،
ي
-лерді алмай тастап едім. 
Түбінде бұл белгілер алынатын болса, е дыбысына емес, ы дыбысына 
алуға лайық: үйткені ы орнына алсақ, жұртқа үйретусіз қабылдануы 
ықтимал. 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   98




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет