Бізден хабар сұраса, Көзі көрген жолдастар, Бірге жүрген мұңдастар, Бізді

• Балам, адамшылық іздесең, сөз айтам, жадыңа тұт. Үлкенге ізет, кішіге ілтипат көрсет. Адамның артық қасиетін күндеме, кем адамды қорлама, қытымыр болма, қайырымды бол. Тасыр болма, биязы бол. Кісі артынан ор қазба. Малды басқа теппе. Ерінбей ұстанып, еңбек қыл. Өз басыңды өзің қорлама. Мен боламын деме, біз боламыз де!

• Ботасы өлген түйедей
• Енді боздай қалдым мен.
• Құлыны өлген биедей
• Өле жаздай қалдым мен.
•  
• Ғараб құлға патша айтты сенейін мен,
• Сөзіңе екіншілей ерейін мен.
• Бақшаға бұлар кетсе хабар берші,
• Анықтап өз көзіммен көрейін мен.

• K[adyr] jagyda jagyčy bän täzig käjikdä alp bän (E, 44, 6). Kyrkyz ogly män (S, 2).
• Bälä tugma ärdi ogly bän (E, 15, 2).
• Bilgä kagan atysy jolygtigin män...(Mh, X, l).
• Bu atymyz umay bäg biz (E, 28, 3).
• Biz az biz (О, 8).
• Tänsi män (IB, 1).
• Ala atlygjoltäŋri män (IB, 2).
• Altun kanatlygtalymkara kuš män (IB, 4).
• Korkmatimiš kut birgaj män timiš (IB, 3).
•  

• Бұтағынан қайрылған,
• Гүлдей солып қалдың сен.
• Құстарынан айрылған,
• Бақшадай болып қалдың сен.
•  
• Рухтары гүл, Таһирсің,
• Ләғілдей мислі Таһирсің.
• Көзден аққан жастарым,
• Меһірбан қыл, Таһир сен!
•  

• Ötükän jyš olursar bängü il tuta olurtačy sän (Ktm, 8).
•  
• Bödkä körügmä bäglär gü jaŋyltačy siz (Ktm, 11).
•  
•  

• Бұл түрде ағасы айтты: – Кетелік біз,
• Бұл таудан тездеп асып кетелік біз.
• Және де аю, қасқыр мұнда болар,
• Бұл таудан асығыспен өтелік біз («Бабалар сөзі»).
•  
• Көреміз ақша беріп қызды біздер,
• Талапкер болғандарың жүріңіздер.
• Онда бір ғажайып сурет көріп,
• Ақшамен оны барып көресіздер («Бабалар сөзі»).
•  
• Молда келіп шәкіртіне айтады сөз:
• – Неге тілің байланды, айтыңыз сіз.
• Ата-анаң жолынан ауырырақ,
• Жоқ па еді ұстаз хақын білуіңіз («Бабалар сөзі»).
•  
•  

• Кімді балам дер енді,
• Кімді мендей сүйер ол?
• Біз есіне түскенде,
• Жанған отта күйер ол.
• Күйгеніне кез болсаң,
• Сабыр айта көріңіз!
• Көрген итің – дұшпан ол,
• Арамызға түскен ол,
• Екеумізді күзетіп,
• Көп сырларды шешкен ол.
• Сені менен айырар ол,
• Қанатымнан қайырар ол.
• Мұнды басты ғаріпке,
• Көп залымдық айлар ол.

• Сағыттың ақша табар себебі бұл,
• Жақсылар, құлық салып көңілді бұр.
• Әуелде ол жүректі жеген еді,
• Тауық еді қасиетті ол, емес құр («Бабалар сөзі»).
•  
• Дүнияның төрт бұрышына салды хабар,
• Той тойлап, сауық құрып жатты олар.
• Күн өткенін білмейді, түн өткенін,
• Жиылып халайықтар ойын салар («Бабалар сөзі»).
•  
• Көп керуенді тоқтатып мейман қылар,
• Керуеннің жолын тосты енді бұлар.
• Өткен-кеткен һәммасы тек кетпейді,
• Атты-жаяу болса да мейман болар («Бабалар сөзі»).
•  
•  

• Сонда жендет кісенді байладылар,
• Өлтіруге орнын сайладылар,
• Төңірегіне қараса, бәрі дұшпан,
• Ғаріп жанын алуға қинадылар.
•  
• Өлтіруге Бозжігітті байладылар,
• Қылышын өткір қылып қайрадылар,
• Жендеттер қылышпенен шауып еді,
• Өтпеді қылыш жанды қинадылар.

• һәр тарапқа жүргенмін,
• Талай жерді білгенмін.
• Талай шаһар кезгенмін,
• Өз елімнен безгенмін.
• Керуен болып қыдырып,
• Талай [дәурен] сүргенмін.
• Ханға талай барғанмын,
• Талай тарту алғанмын.
• Мейман болып һәр жерге,
• Талай да қызды көргенмін («Бабалар сөзі»).
•  
• Қош, аман бол, атажан.
• Қай уақытта келермін,
• Жүзіңді қашан көрермін.
• Өзім туып көрмеген
• Жерлерде, ата, жүрермін.
• Ата, аман бол көргенше,
• Және айналып келгенше,
• Жыл он екі ай болғанда
• Бір хабарды берермін («Бабалар сөзі»).
•  

• Неше жыл жапа шекті отын тасып,
• Сарғайды нұр сипаты қайғы басып.
• Бір күні енді үшеуі кеңес етті:
• «Өлсек те кетелік! – деп, мұнан қашып».
•  
• Патша айтты: «Сөзіне наналық біз.
• Қасына дәруіштің баралық біз.
• Тегінде мына сөзі бекер емес,
• Мұның да фатихасын алалық біз.
• Көрелік ықыласпен дұға қылса!»

• Бір дәурен кемді күнге – бозбалалық,
• Қартаймастай көрмелік, ойланалық.
• Жастықта көкірек зор, уайым жоқ,
• Дейміз бе еш нәрседен құр қалалық.
• Бар ойы – өлең айтып, ән салалық,
• Біреуді қалжың қылып, қолға алалық.
• Қызды ауылға қырындап үйір болса –
• Көңіліне – зор қуаныш бір бадалық...

• Хан ием, алдыңызда арыз қылдық,
• Айыпты мойынға алып, қарсы жүрдік.
• Қылышың қолыңызда, біз алдыңда,
• Ерік сізде не десеңіз, мойын сұндық.

• Әй, Едіге сен енді қайт сана,
• Қайтып Еділ өт сана.
• Еңсесі биік боз орда –
• Еңкейіп сәлем бер сана …
• Хан сарқытын іш сана …
• Үстіңе ала қара кіс
• Тон береді, ки сана…

• Қарғалар-ау, қарғалар, қанды көрсе жорғалар, тұмарымды ал сана, біздің елге бар сана, сағынып жүрген әкеме, тұмарымды бере қал сана («Қара батыр»).
• Келгін, балам, қайт сана,
• Әкеңе сырын айт сана,
• Патша қызын алсаң да,
• Өз еліңе жат сана («Қыз Жібек»).
•  
• Тоқсан торқа ки сана,
• Тоғыз жорға мін сана,
• Хан мен билер отырсын,
• Ғақылмен ойлап біл сана («Ер Сайын»).

• Андын соңра дәрйа болұб таштұм мән-а (47 б, 12).
• Һич ұхламай дидарыны көрдүм мән-а (47 б, 11,12).
• Биғам болұб йер астыгә кірдім мән-а (38 б, 3, 4).
• Мән талибымны тапмадым мән зармән деп айт сән-а (98 а, 1, 2, 3).
• Әгәр диýанасән тағдын өзүң ташла сән-а (98 а, 9, 10).
•  

Ы.Маманов:

• Тілдің грамматикалық құбылыстары қалыптасқан жүйеге негізделеді. Қай тіл болмасын олардың грамматикалық құбылыстарды қалай болса солай, кез келген дыбыстардың жиынтығынан немесе кез келген сөздердің тобынан құрала бермейді. Әрбір грамматикалық құбылыстың тұрақты қалыптасқан жүйелі тәртібі бар.

• Бүгіннен соң, жан досым,
• Енді сізді көрмек жоқ,
• Бұрынғыдай бірігіп,
• Енді бірге жүрмек жоқ («Қисса-дастандар»)
•  
• Сізді мұнда жаратты,
• Бізді онда жаратты,
• Біраз зарлап жүрсін деп,
• Арада дария жаратты («Қисса-дастандар»)
•  
• Деді абыз: – Бір Алладан білдім ізді,
• Түсімде үш күн бұрын көрдім сізді,
• Қарныңыз, сірә, сіздің ашқан шығар,
• Дәм қойып сыйламақпын өзіңізді («Қисса-дастандар»)
•  

М.Балақаев:

• Тілде әрбір халықтың ұлттық сана-сезімінің, ойлау тәсілінің, мінез-құлқының нысаналары сақталады. Халықтың сондай ерекшеліктері, мәдениеті, әдет-ғұрпы, әдеби мұралары, оның психикалық қалпы тіл арқылы ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырады.

• Жіктеу есімдігі дегеніміз – сөйлеген кезде сөйлеушінің, тыңдаушының һәм бөгделердің жігін ашатын сөздер. Сондықтан жіктеу есімдігі үш жақты болады. 1) Сөйлеуші үшін «мен» дейді, бұл бірінші жақ. 2) Тыңдаушыға сөйлеуші «сен» дейді, бұл екінші жақ, 3) Сөйлеуші өзі мен тыңдаушыдан басқаны «ол» дейді, бұл үшінші жақ.
• Сыпайылап сөйлегенде сөйлеуші өзін «мен» деудің орнына «біз» дейді, тыңдаушыға «сен» деудің орнына «сіз» дейді, бөгде кісіні «ол» деудің орнына «о кісі»(ол кісі) дейді. Сондықтан «біз» бірінші жақ болады, «сіз» екінші жақ болады, «о кісі» үшінші жақ болады.
• 

• Сілтеу есімдігі дегеніміз – бір нәрсені көрсеткенде айтылатын сөздер, мәселен, жақын нәрсені көрсеткеңде: осы, бұл, мынау дейміз, алыс нәрсені көрсеткенде сол, анау дейміз. Осы, бұл, мынау, сол, анау деген сөздер сілтеу есімдігі болады.
• Сұрау есімдігі дегеніміз – біреуден бір нәрсе туралы сұрағанда айтылатын сөздер. Адам туралы сұрасақ «кім?» дейміз, басқа заттар туралы сұрасақ «не?» дейміз. Қай нәрсе екендігін сұрасақ, «қайсы» дейміз. Нәрсенің сыны тақырыпты сұрасақ, «қандай?» дейміз. Нәрсенің дәл санын сұрасақ «нешеу?» «неше?» дейміз. Нәрсенің дәл саны емес, шамасын сұрағанда «қанша?» дейміз. Нәрсенің қатарда қайсы екендігін сұрасақ «нешінші?» дейміз. Мезгіл туралы сұрасақ «қашан?» дейміз. Кім? не? қайсы? қандай? нешеу? неше? қанша? нешінші? қашан? деген сөздер сұрау есімдігі болады.

• Шектеу есімдігі дегеніміз – нәрсенің шегін айта сөйлегенде айтылатын сөздер. Мысалы: бәрі, барша.
• «һәр» деген сөз өзі шектеу һәм басқа сөздерге де қосылып, шектеу есімдігінің орнына жүреді. Мысалы: һәркім, һәр бір, һәр қайсысы уа ғайри сондай сөздер. Шектеу есімдігі нәрсенің шегін бөлетін себебінен тәуелдік қосымшаларымен айтылады.
•  

• Танықтық есімдігі дегеніміз – нәрсенің жоқтығын, яки анық белгілі еместігін, яки түгел еместігін көрсеткенде айтылатын сөздер. Мысалы: һешкім, һештеме, дәнеме, һешбір. Бұлар жоқтықты көрсетеді; кей, қайсібір – бұлар түгел еместігін көрсетеді; біреу, әлдекім, әлдене – анық белгілі еместігін көрсетеді.
• Ешкім, һештеме, дәнеме, біреу, әлдекім, әлдене деген сөздердің есімдерше жалғаулары ғана өзгереді. Кей, қайсыбір, һешбір деген сөздер жіктеу есімдіктерінше өзгереді. Яғни тәуелдік ғана жалғаулары қосылады.

Қазақ тіл білімінің тарихы:

• І кезең – ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезең: Н.Ильминский, М.Терентьев, П.Мелиоранский, И.Лаптев, Н.Созонтов еңбектері (1860-1912 ж.)
• ІІ кезең – ұлттық тіл білімінің қалыптаса бастаған кезеңі: А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедұлы, Т.Шонанов, Қ.Кемеңгерұлы, Е.Омаров, Ж.Аймауытов (1912-1930 ж.);
• ІІІ кезең – ұлт зиялыларының қудалануына байланысты еңбектерін оқытуға тыйым салынып, тіл білімінде еуропоцентристік бағыттың белең алуы (1930-1988 ж.);
• ІV кезең – репрессия құрбандарының ақталып, олардың еңбектерін пайдалануға жол ашылуы (1988 жылдан бергі кезең).