Балам, адамшылық іздесең, сөз айтам, жадыңа тұт. Үлкенге ізет, кішіге ілтипат көрсет. Адамның артық қасиетін күндеме, кем адамды қорлама, қытымыр болма, қайырымды бол. Тасыр болма, биязы бол. Кісі артынан ор қазба. Малды басқа теппе. Ерінбей ұстанып, еңбек қыл. Өз басыңды өзің қорлама. Мен боламын деме, біз боламыз де!
Тілдің грамматикалық құбылыстары қалыптасқан жүйеге негізделеді. Қай тіл болмасын олардың грамматикалық құбылыстарды қалай болса солай, кез келген дыбыстардың жиынтығынан немесе кез келген сөздердің тобынан құрала бермейді. Әрбір грамматикалық құбылыстың тұрақты қалыптасқан жүйелі тәртібі бар.
Тілде әрбір халықтың ұлттық сана-сезімінің, ойлау тәсілінің, мінез-құлқының нысаналары сақталады. Халықтың сондай ерекшеліктері, мәдениеті, әдет-ғұрпы, әдеби мұралары, оның психикалық қалпы тіл арқылы ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырады.
Жіктеу есімдігі дегеніміз – сөйлеген кезде сөйлеушінің, тыңдаушының һәм бөгделердің жігін ашатын сөздер. Сондықтан жіктеу есімдігі үш жақты болады. 1) Сөйлеуші үшін «мен» дейді, бұл бірінші жақ. 2) Тыңдаушыға сөйлеуші «сен» дейді, бұл екінші жақ, 3) Сөйлеуші өзі мен тыңдаушыдан басқаны «ол» дейді, бұл үшінші жақ.
Сыпайылап сөйлегенде сөйлеуші өзін «мен»деудің орнына «біз» дейді, тыңдаушыға «сен» деудің орнына «сіз» дейді, бөгде кісіні «ол» деудің орнына «о кісі»(ол кісі) дейді. Сондықтан «біз» бірінші жақ болады, «сіз» екінші жақ болады, «о кісі» үшінші жақ болады.
Сілтеу есімдігі дегеніміз – бір нәрсені көрсеткенде айтылатын сөздер, мәселен, жақын нәрсені көрсеткеңде: осы, бұл, мынау дейміз, алыс нәрсені көрсеткенде сол, анау дейміз. Осы, бұл, мынау, сол, анау деген сөздер сілтеу есімдігі болады.
Сұрау есімдігі дегеніміз – біреуден бір нәрсе туралы сұрағанда айтылатын сөздер. Адам туралы сұрасақ «кім?» дейміз, басқа заттар туралы сұрасақ «не?» дейміз. Қай нәрсе екендігін сұрасақ, «қайсы» дейміз. Нәрсенің сыны тақырыпты сұрасақ, «қандай?» дейміз. Нәрсенің дәл санын сұрасақ «нешеу?» «неше?» дейміз. Нәрсенің дәл саны емес, шамасын сұрағанда «қанша?» дейміз. Нәрсенің қатарда қайсы екендігін сұрасақ «нешінші?» дейміз. Мезгіл туралы сұрасақ «қашан?» дейміз. Кім? не? қайсы? қандай? нешеу? неше? қанша? нешінші? қашан? деген сөздер сұрау есімдігі болады.
Атау
Ілік жалғау
Барыс жалғау
Табыс жалғау
Жатыс жалғау
Шығыс жалғау
Жекеше
қанша? қашан?
қаншаның?
қаншаға? қашанға?
қаншаны?
қаншада?
қаншадан? қашаннан?
Көпше
жоқ
–
–
–
–
–
Шектеу есімдігі дегеніміз – нәрсенің шегін айта сөйлегенде айтылатын сөздер. Мысалы: бәрі, барша.
«һәр» деген сөз өзі шектеу һәм басқа сөздерге де қосылып, шектеу есімдігінің орнына жүреді. Мысалы: һәркім, һәр бір, һәр қайсысы уа ғайри сондай сөздер. Шектеу есімдігі нәрсенің шегін бөлетін себебінен тәуелдік қосымшаларымен айтылады.
«Өз» деген сөз
Жекеше:
Атау
Ілік жалғау
Барыс жалғау
Табыс жалғау
Жатыс жалғау
Шығыс жалғау
Көпше:
Атау
Ілік жалғау
Барыс жалғау
Табыс жалғау
Жатыс жалғау
Шығыс жалғау
1-жақ
өзім
өзімнің
өзіме
өзімді
өзімде
өзімнен
жоқ
2-жақ
өзің
өзіңнің
өзіңе
өзіңді
өзіңде
өзіңнен
өздерінң
өздеріңнің
өздеріңе
өздерінді
өздеріңде
өздеріңнен
3-жақ
өзі
өзінің
өзіне
өзін
өзінде
өзінен
өздері
өздерінің
өздеріне
өздерін
өздерінде
өздерінен
Жекеше:
Атау
Ілік жалғау
Барыс жалғау
Табыс жалғау
Жатыс жалғау
Шығыс жалғау
Көпше:
Атау
Ілік жалғау
Барыс жалғау
Табыс жалғау
Жатыс жалғау
Шығыс жалғау
өзіміз
өзіміздің
өзімізге
өзімізді
өзімізде
өзімізден
өздеріміз
өздеріміздің
өздерімізге
өздерімізді
өздерімізде
өздерімізден
өзіңіз
өзіңіздің
өзіңізге
өзіңізді
өзіңізде
өзіңізден
өздеріңіз
өздеріңіздің
өздеріңізге
өздеріңізді
өздеріңізде
өздеріңізден
жоқ
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
«БӘРІ»
Жекеше:
Көпше:
Атау
Ілік жалғау
Барыс жалғау
Табыс жалғау
Жатыс жалғау
Шығыс жалғау
1-жақ
жоқ
жоқ
–
–
–
–
–
2-жақ
жоқ
бәрің
бәріңнің
бәріңе
бәріңді
бәріңде
бәріңнен
3-жақ
жоқ
бәрі
бәрінің
бәріне
бәрін
бәрінде
бәрінен
Жекеше:
Көпше:
Атау
Ілік жалғау
Барыс жалғау
Табыс жалғау
Жатыс жалғау
Шығыс жалғау
жоқ
бәріміз
бәріміздің
бәрімізге
бәрімізді
бәрімізде
бәрімізден
жоқ
бәріңіз
бәріңіздің
бәріңізге
бәріңізді
бәріңізде
бәріңізден
жоқ
–
–
–
–
–
–
Танықтық есімдігі дегеніміз – нәрсенің жоқтығын, яки анық белгілі еместігін, яки түгел еместігін көрсеткенде айтылатын сөздер. Мысалы: һешкім, һештеме, дәнеме, һешбір. Бұлар жоқтықты көрсетеді; кей, қайсібір – бұлар түгел еместігін көрсетеді; біреу, әлдекім, әлдене – анық белгілі еместігін көрсетеді.
Ешкім, һештеме, дәнеме, біреу, әлдекім, әлдене деген сөздердің есімдерше жалғаулары ғана өзгереді. Кей, қайсыбір, һешбір деген сөздер жіктеу есімдіктерінше өзгереді. Яғни тәуелдік ғана жалғаулары қосылады.
«КЕЙ»
Жекеше:
Атау
Ілік жалғау
Барыс жалғау
Табыс жалғау
Жатыс жалғау
Шығыс жалғау
1-жақ
–
–
–
–
–
2-жақ
кейің
кейіңнің
кейіңе
кейіңді
кейіңе
кейіңнен
3-жақ
кейі
кейінің
кейіне
кейінде
кейін
кейінен
Жекеше:
Атау
Ілік жалғау
Барыс жалғау
Табыс жалғау
Жатыс жалғау
Шығыс жалғау
кейіміз
кейіміздің
кейімізге
кейімізді
кейімізде
кейімізден
кейіңіз
кейіңіздің
кейіңізге
кейіңізді
кейіңізде
кейіңізден
–
–
–
–
–
–
«ЕШБІР»
Жекеше:
Атау
Ілік жалғау
Барыс жалғау
Табыс жалғау
Жатыс жалғау
Шығыс жалғау
1-жақ
–
–
–
–
–
–
2-жақ
ешбірің
ешбіріңнің
ешбіріңе
ешбіріңді
ешбіріңде
ешбіріңнен
3-жақ
ешбірі
ешбірінің
ешбіріне
ешбірін
ешбірінде
ешбірінен
Атау
Ілік жалғау
Барыс жалғау
Табыс жалғау
Жатыс жалғау
Шығыс жалғау
ешбіріміз
ешбіріміздің
ешбірімізге
ешбірімізді
ешбірімізде
ешбірімізден
ешбіріңіз
ешбіріңіздің
ешбіріңізге
ешбіріңізді
ешбіріңізде
ешбіріңізден
–
–
–
–
–
–
А.Байтұрсынұлы
«Тіл – құрал»,
1914-1929
Қ.Жұбанов «Қазақ тілінің програмы», 1936
С.Аманжолов «Қазақ тілінің грамматикасы», 1939
Ғ.Бегалиев, Н.Сауранбаев «Қазақ тілінің грамматикасы», 1948
жіктеу
жіктеу
жіктеу
жіктеу
сілтеу
сілтеу
сілтеу
сілтеу
сұрау
–
сұрау
сұрау
танықтау
болымсыз
белгісіз
алалау
болымсыздық белгісіздік
–
болымсыздық
белгісіздік
–
шектеу
–
тәуелдеу (өз) жалпылық
тәуелдеу
жалпылау
«Қазіргі қазақ тілі», 1954
«Современный
казахский язык», 1962
«Қазіргі
қазақ тілі», 1967
А.Ысқақов, «Қазіргі қазақ тілі»,1974
жіктеу
личные
жіктеу
жіктеу
сілтеу
указательные
сілтеу
сілтеу
сұрау
вопросительные
сұрау
сұрау
белгісіздік
определительные
белгісіздік
белгісіздік
болымсыздық
отрицательные
болымсыздық
болымсыздық
жалпылау
обобщительные
жалпылау
жалпылау
өздік
возвратные
өздік
өздік
Қазақ тіл білімінің тарихы:
І кезең – ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезең: Н.Ильминский, М.Терентьев, П.Мелиоранский, И.Лаптев, Н.Созонтов еңбектері (1860-1912 ж.)
ІІ кезең – ұлттық тіл білімінің қалыптаса бастаған кезеңі: А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедұлы, Т.Шонанов, Қ.Кемеңгерұлы, Е.Омаров, Ж.Аймауытов (1912-1930 ж.);
ІІІ кезең – ұлт зиялыларының қудалануына байланысты еңбектерін оқытуға тыйым салынып, тіл білімінде еуропоцентристік бағыттың белең алуы (1930-1988 ж.);
ІV кезең – репрессия құрбандарының ақталып, олардың еңбектерін пайдалануға жол ашылуы (1988 жылдан бергі кезең).