Список использованной литературы

62 
жасау туралы шешім қабылдады. Ғалым патша өкіметі ұсынған кириллицадан бас тартуды 
ұсынды, алфавиттің басқа нұсқаларын іздеді. Ол ана тілінің дыбысын сақтауды маңызды деп 
санап, дыбыстық айтылу ерекшеліктеріне сәйкес келетін араб графикасын таңдады.
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ әліппесі мен қазақ тілі оқулықтарын жазуды
1910 жылдардан бастап қолға алады. Онымен қоса қазақ графикасын жасауға кіріседі. Қазақ 
графикасының негізіне қазақтың мәдени дүниесінде көп ғасырлық дәстүрі бар, өзге түркі 
халықтарды да пайдаланып отырғандықтан, туыстық, жақындық сипаты бар араб таңбаларын 
алады. Оны қазақ фонетикасына икемдейді, ол үшін қазақ дыбыстары жоқ таңбаларды 
алфавиттен шығарады, арабша таңбасы жоқ дыбыстарына таңба қосады, қазақ тілінің жуанды 
- жіңішкелі үндестік заңына сай жазуға ыңғайлы дәйекші белгі жасайды. Сөйтіп, 24 таңбадан 
тұратын өзі «қазақ жазуы» деп, өзгелер «Байтұрсынов жазуы» деп атаған қазақтың ұлттық 
графикасын түзеді. Одан осы жазуды үйрететін әліппе жазады. Сөйтіп, оқу-ағарту идеясына 
сол кездегі интелегенция жаппай мойын бұрды. Әрбір зиялы азамат халқына қара танытып, 
сауатын ашуды, ол әрекетті «Әліппе» құралдарын жазудан бастауды мақсат етті. Сол 1911-
1912 жылдары жасалып, Уфа, Орынбор қалаларының баспаханаларында жарық көрген. Ахмет 
Байтұрсынұлының әліппесі «Оқу құралы» деген атпен 1912-1925 жылдары арасында 7 рет 
қайта басылып, оқыту ісінде ұзақ әрі кең пайдаланылды. 1926 жылы ғалым «Әліп-бидің» жаңа 
түрін жазды. Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілінің табиғатын, құрылымын танытудағы 
қызметі енді мектепте қазақ тілін пән ретінде үйрететін оқулықтар жазумен ұласады. Осы 
тұста оның атақты «Тіл – құрал» атты үш бөлімнен тұратын, үш шағын кітап болып 
жарияланған оқулықтары жазылды. «Тіл-құрал» тек мектеп оқулықтарының басы емес, қазақ 
тілін ана тілімізде танудың басы болды, қазіргі қазақ тілі атты ғылым саласының, іргетасы 
болып қаланды. Жалпы қазақ тіл білімін қалыптастырып, зерттеп, танып-білу тарихымызда 
Ахмет Байтұрсынұлының «Оқу құралы» мен «Тіл құралдарының» орны айрықша. Қазақ тіл 
білімінің ана тіліміздегі іргетасын қалаудағы Ахметтің тағы бір зор еңбегі - ғылымның осы 
саласының терминдерін жасауы. Ғалым қазақ тілі грамматикасына қатысты категориялардың 
әрқайсысына қазақша атау ұсынды. Осы күні қолданылып жүрген зат есім, сын есім, етістік, 
есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш, жай сөйлем, құрмалас сөйлем, қаратпа 
сөз деген сияқты сан алуан лингвистикалық атаулардың баршасын ғалым ойлап тапқан. Бұлар 
не бұрынғы қарапайым сөздің мағынасын жанғырту арқылы, не жаңа тұлғадағы сөз жасау 
арқылы дүниеге келген соны сөздер.
Ахмет Байтұрсынұлы әліпбиі, яғни төте жазу 1912 жылдардан бастап қолданысқа 
енгені белгілі. 
Төте жазудың ең басты ерекшелігі мыналар еді: 
- қазақ тіліне сәйкес келмейтін басы артық әріптерді әліпби құрамынан алып тастады; 
- араб жазу заңдылығына тән диакритикалық белгілер қолданылмады; 
- дауыстылар жүйесі қазақ тілінің үндестік заңына сәйкес таңбаланды. 
Ахмет Байтұрсынов – араб графикасы негізінде қазақ тіліне бейімделген қазақ жазуын 
дамытуда маңызды ғылыми-мәдени жетістікке айналған жаңа әліпбидің авторы және 
реформаторы болып табылады. Осылайша, 1912 жылы ғалым қазақ тілінде қолданылмайтын 
барлық таза араб әріптерін алып тастап, қазақ тіліне тән әріптерді қосты. «Жаңа Емле» («Новая 
орфография») деп аталған жаңа әліпбиді әлі күнге дейін Қытайда, Ауғанстанда, Иранда 
тұратын қазақтар қолданады. «Оқу құралы» - қазақ тілінде жазылған, бірнеше рет қайта 
басылып шыққан алғашқы оқулықтардың бірі. «Тіл - құрал» – қазақ тілі бойынша морфология, 
фонетика, синтаксис бөлімдерінен тұратын алғашқы оқу құралы. Байтұрсынов грамматикалық 
терминологияны тұжырымдады, сонымен қатар ол мұғалімдерге арналған «Тіл жұмсар» 
практикалық нұсқаулығын және «Баяншы» оқу құралын жазды. 
1920-1921 жылдары Ахмет Байтұрсынов ҚазАССР білім берудің халықтық комиссары 
болып жұмыс істеді. 1922-1925 жылдары Қазақстан Халық комиссариатының ғылыми-әдеби 
комиссиясын басқарды. 

63 
Ахмет Байтұрсынов көп қырлы тұлға болған. Атап айтқанда, ол қазақ кәсіби 
журналистикасының негізін қалаушылардың бірі ретінде даңққа ие болды. Ол Әлихан 
Бөкейхановпен және Міржақып Дулатовпен бірге халықтың мүддесін білдіретін алғашқы 
жалпыұлттық «Қазақ» газетін шығарды. Газет орыс шаруаларына-қоныс аударушыларға ең 
жақсы жерлердің берілуіне қарсы шығып, көшпелі ауылдардың отырықшылыққа шапшаң 
көшуіне жол бермеуді ескертті, егін шаруашылығы мен мал шаруашылығын жүргізудің озық 
әдістерімен таныстырды, халықты бірігуге және белсенді саяси күреске, сауаттылығы мен 
мәдени деңгейін арттыруға шақырды. Абайдың қоғамды демократиялық орналастыру туралы 
идеясын дамыта отырып, «Қазақ» газеті ұлттық сана-сезімді оятып, әлеуметтік-саяси 
сипаттағы, білім беру, ағарту және тұрмыс мәселелерін көтерді. 
ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының ең үлкен ерекшелігі – олар молдалардан 
немесе медреселерден білім алған. Олардың барлығы діни білімді адамдар болды. Ахмет 
Байтұрсыновтың әр шығармасы, мақаласы «Бисмиллахир-рахмани-рахимнан» басталады, 
мұны әдебиеттанушы ғалым Айгүл Исмақова да растайды. Бұл сөздер цензураға байланысты 
түсіп қалған, бірақ қазір олар бұрынғы көрінісін тапты. Бұл жерде Ахмет Байтұрсыновтың 
араб графикасы негізінде алғашқы қазақ әліпбиін құрастырғанын атап өткіміз келеді. Ол кезде 
түркі мемлекеттерінің 90%-ы хатта дәл осы қаріпті қолданған. Ғалым Орынборда өткен 
ғалымдардың қазақ-қырғыз съезінде жаңа әліпбидің ерекшеліктерін атап өтті. Осылайша,
1913 жылдан бастап Ахмет құрастырған әліпби барлық медреселер мен орыс-қазақ 
мектептерінде қолданылды. 
Жазушы Сейіт Кенжеахмет: «1917 жылы 5-13 желтоқсанда ІІ жалпықазақ съезі өтті. 
Онда Алашорда үкіметінің құрамы бекітілді. Ахмет Байтұрсынов білім комиссары болып 
тағайындалды. Оның жанында Мағжан Жұмабаев, Елдес Омаров, Биахмет Сәрсенов, Телжан 
Шонанов болды. Ол кезде Ахмет ағарту жұмыстары үшін Молл активін қолданған. Себебі, ол 
сауаттылықты оқыту процесіне тек әріптерді үйрену ретінде қарамады. Ол тәрбиені негіз 
ретінде алды. Ол адамгершіліксіз, жанашырлықсыз, мейірімділіксіз және қайырымдылықсыз 
білім алған адам қауіпті болуы мүмкін екеніне сенімді болды. Торғай өңірінде медресе-
мешіттер өте көп болды. Ахмет бұл дайын ресурстарды пайдалану дұрыс деп санайды...». 
Бірақ Алаш қайраткерлері болжағандай болмай шықты. Көп ұзамай араб графикасы исламға 
теңестірілгендіктен жойылды. Тек Қытайға, Ауғанстанға, Иранға көшіп келген қазақтар ғана 
Ахмет жасаған жазбаларды сақтап қалды. Қазір олар қолданатын араб графикасы Ахметке 
тиесілі.
Ахмет Байтұрсыновтың өмір жолына қарай отырып, қандай рухты күшке ие болғаны 
таң қалдырады. Ол патша мен Кеңес үкіметінің қысымынан сынбаған, тіпті өлім алдында да 
өз мұраттарына опасыздық жасамады. 

жүктеу/скачать 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: