Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

99 
шығару; «Төте жазу» деген атпен танымал болған араб графикасына негізделген қазақ жазуын 
жасау және «Алаш Орда» үкіметінің қызметіне қатысу. Әрине, Ахмет Байтұрсыновтың 
өмірінде бірнеше айтулы оқиғалар болды, алайда дәл осы оқиғалар қазақ халқының өмірінде 
терең із қалдырды, оны өз елінің көрнекті ұлы етті, оның тәуелсіздігі туралы арманын ол өмір 
бойы жүзеге асырды. «Қазақ» газетінде сол кездегі ізденімпаз, қайта өркендеген қазақ қоғамы 
үшін танымның кең көкжиегін ашқан мазмұны терең және тақырып бойынша алуан түрлі 
материалдар басылып шықты. Осы басылымның арқасында қазақтар қазіргі өркениетті 
ұлттың қалыптасуы жолында өте маңызды қадам жасады деп айтуға болады. Көшпелі қазақ 
үшін «ұзын құлақ» осы газеттің арқасында ақпарат беру құралынан ұлтты тәрбиелеу және 
кеңінен ағарту органына айналды. Қазақ зиялылары өкілдерінің айтуынша, бұл «қазақтар 
арасында Еуропалық ғылым мен өнердің таралуы» болды. «Қазақ» газеті қазақ халқы үшін 
мәдениеттің терезесіне айналды. Редакция өзінің оқырмандарына арнаған алғашқы хатында 
«Біздің газетіміздің көп мақсатты бағыты бар - ол ең қызықты материалдарды әр жерден жинау 
және оларды қазақ тілінде жариялау, сол арқылы ана тілінің дамуына мүмкіндік беру. Осыған 
байланысты қазақ мақал-мәтелдері, өлеңдер мен афоризмдер, халықтың дана сөздері, 
халықтың әндері мен аңыздары қабылданатын болды. Көріп отырғанымыздай, газет халықты 
кеңінен ағартумен қатар қазақ тілін дамыту мен дәріптеуде де айрықша қызмет атқарды. 
«Қазақ» газеті күнделікті, тұрмыстық және ауызекі тілден әлемдік тілдермен бір деңгейге 
көтеріліп, жазбаша, әдеби қазақ тілінің дамуына өз үлесін қосты. Ахмет Байтұрсыновтың бұл 
істегі қызметі туралы айтқанда, ол әдеби, жазбаша (араб графикасы негізінде) қазақ тілін 
жоғары деңгейге көтерді. Қазіргі өркениетті даму жағдайында өзін-өзі танитын мәдени 
қауымдастық ретінде қазақ ұлтының құрылуы да дәл осыдан басталды. Бұл туралы қазақ 
ойшылының өзі былай деп жазған: «Өз тілінде сөйлейтін, өз тілінде жазатын ұлт ешқашан 
жоғалмайды. Ұлттың сақталуына немесе жойылуына ықпал ететін ең күшті фактор – бұл тіл. 
Тілдің жоғалуымен бірге халықтың өзі де жоғалады. Өз ұлтына басқа халықты қосқысы 
келетіндер, ең алдымен, осы халықтың тілін жоюға тырысады», - деген болатын. Ахмет 
Байтұрсынов республиканың академиялық орталығын, іс жүзінде сол кездегі «Ғылым 
Академиясын» басқарды, оның міндеті ағарту саласындағы жұмыстарды үйлестіру; 
сауатсыздықты жою, бастауыш, орта білім беру бойынша бағдарламаларды, жоғары оқу 
орындарына арналған бағдарламалар жүйесін әзірлеу; әдебиет пен өнер саласындағы 
басшылық; оқу орындарына, саяси-ағарту мекемелеріне, баспа ісіне, мұрағаттарға, 
мұражайлар мен ғылыми-зерттеу мекемелеріне теориялық және әдістемелік көмек көрсету 
болды. Ол 1921 жылы тамызда ҚазАССР Халық ағарту комиссариаты жанынан ғылыми-
зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру үшін құрылған. 
Ахмет Байтұрсыновтың жетекшілігімен академиялық орталық қазақ даласында жан-
жақты зерттеу жұмыстарын ұйымдастырды, қазақ мектептеріне қажетті кітаптар, 
бағдарламалар мен оқулықтар шығаруды реттеді, ғылыми-педагогикалық кадрлар даярлауға 
жәрдем көрсетті. Оның ғылыми-ұйымдастыру жұмыстарынан бөлек, араб графикасы негізінде 
қазақ жазуын реформалауға қосқан үлесі ерекше. 1912 жылы Ахмет Байтұрсынов қазақ тілінде 
қолданылмайтын барлық таза араб әріптерін алып тастап, қазақ тіліне тән әріптерді қосты. 
Жаңа әліпби «Жаңа Емле» («Новая орфография») деген атауға ие болды. «Жаңа Емле» деп 
аталған жаңа әліпбиді әлі күнге дейін Қытайда, Ауғанстанда, Иранда тұратын қазақтар 
қолданады. «Оқу құралы» - қазақ тілінде жазылған, бірнеше рет қайта басылып шыққан 
алғашқы әліппенің бірі. «Тіл - құрал» - қазақ тілі бойынша морфология, фонетика, синтаксис 
бөлімдерінен тұратын алғашқы оқу құралы. Ахмет Байтұрсынов грамматикалық 
терминологияны тұжырымдады, сонымен қатар ол мұғалімдерге арналған «Тіл жұмсар» 
практикалық нұсқаулығын және «Баяншы» оқу құралын жазды. Ол қазіргі қазақ тілінің 
негіздерін және қазақ грамматикасының ғылыми терминологиясын жасады. Ғалым ана тілі 
бойынша оқу құралдарын, білім беру жүйесіне арналған оқулықтарды, 1920 жылдары бірнеше 
басылымдарға төтеп берген көрнекі оқулықтарды жасады. Реформаға дейін қолданылған араб 
жазуы түркі тілдері үшін белгілі бір қолайсыздықтар тудырғаны белгілі. Ахмет Байтұрсынов 

100 
араб әліпбиін реформалау жобасын ұсынды. Оның идеясы әр сөзде алдыңғы немесе артқы 
қатардың белгісін нотадағы скрипка немесе басс кілтіне ұқсас белгіні қосу арқылы белгілеу 
болды, бұл дауысты дыбыстар үшін жаңадан енгізілген белгілердің санын едәуір үнемдеді 
және араб графикасымен үйлеседі. Атақты ресейлік лингвист, профессор Е.Д. Поливановтың 
пікірінше, мәселенің бұл шешімі қазақ тілін ерекше қиындықсыз шынайы графикасы бар 
толыққанды тілге айналдыруға мүмкіндік берген «жай ғана кемеңгер» болды. Қазақ тілінің 
графикасының жақтаушысы болған Байтұрсыновтың ұстанымы берік болды. Алайда, 
Байтұрсыновтың жобасы орындалмады, КСРО-да түркі тілдерінің латындандырылуы және 
кириллизациясы басталды. Сонымен қатар оның 1926 жылғы 10 желтоқсанда Қызылорда 
қаласында өткен пікірталас мәжілісінде айтылған «Әліпби құру формуласы» да қызықты: 
«Әліпби - қандай да бір тілдің негізгі сөйлеу дыбыстарын бейнелеу үшін қызмет ететін шартты 
белгілер жиынтығынан кем емес. Алфавитті сөйлеу элементтері неғұрлым толық және дәл 
жеткізсе, оған сауаттылықты үйрену оңай, оқу мен жазуға ыңғайлы, техниканы жетілдіруге 
неғұрлым жақсы бейімделсе, соғұрлым жақсы деп саналады. 
Оған «Түркі тілдеріндегі терминология туралы» 1926 жылы жарияланған материалдар 
тиесілі. Ахмет өмірінің маңызды қыры оның «Алаш Орда» үкіметінің көшбасшыларының бірі 
ретіндегі азаматтық ұстанымы мен белсенді саяси қызметі болып табылады.
Ахмет Байтұрсынов туған халқы үшін қолынан келгенінің бәрін жасады. Халық 
жадында қазақ ғылымы мен мәдениетінің көрнекті тұлғасы болды және солай болып қала 
береді. 

жүктеу/скачать 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: