Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

176 
Бүгінгі таңда А.Байтұрсынұлының педагогикалық еңбектерінің құндылықтары ұшан- 
теңіз. Ұлы ұстазымыздың өз заманында қарапайым қазақтың сауатын ашқан «Әліппе», «Сауат 
ашу», «Тілашар» т.б оқу құралдары күні бүгінге дейін әдістемелік және тіл танымдық 
тұрғыдан өз мәнін жоймаған құнды еңбектері екені айтпаса да түсінікті. «Әдіс - шеберліктен 
шығатын нәрсе. Әдістің жақсы-жаман болмағы жұмсалатын орнының керек қылуына қарай» 
деген сөздері әрбір педагог қауымына бұлжымас қағида болатыны сөзсіз. Бүгінгі білім беру 
кеңестігінде шетелдік және отандық әдіскерлер «Сын тұрғысынан ойлау» технологиясы 
«Инсерт» стратегиясы сияқты т.б. түрлері әдістерінің ерекшеліктері мен ұстанымдарын 
айқындап отыр.
Өткенге көз жүгіртсек, бүгінгі жаңашыл деп танылған оқыту технологиялары
А.Байтұрсынұлының жоғарыда аталған еңбектерінен бастау алатынын атап айтқан жөн 
шығар. Олай дейтінім ғалымның өз заманындағы балалар мен ересектердің сауатын ашуға 
арналған оқу құралдарынан да, шағын мақалаларынан да аңғарамыз. Атап айтар болсақ, 
А.Байтұрсынұлының бастауыш сыныптарға арналған «Әліпбиі» (Жаңа құрал) оқулығын 
жазуда көрнекілік, түсініктілік, жүйелілік, өмірмен байланыстылық, т.б дидактикалық 
ұстанымдарды дамыта оқыту идеясын басшылыққа алғанын анық аңғаруға болады. Себебі, 
А.Байтұрсынұлы бұл еңбегінде білім белгілі бір жүйемен реттеліп берілуін ескеріп, балаларға 
түсінікті тілмен жеткізілетін білімді ғана ұсынуды жөн санады. Баланың ойлау қабілетін 
дамытумен қатар, оларды іс-әрекетке жаттықтыру қажеттігін де ескерген. Қазіргі таңда 
ересектерді оқытатын оқытушылар мен мектеп мұғалімдері жалпы білім берудің ең ұтымды 
тәсілі ретінде Блум таксономиясының 6 түрлі ережесі кез-келген ақпаратты үйретудің ең 
ұтымды тәсілдері ретінде тәжірибе барысында дәлелденіп жүргенін барлықтарыңыз жақсы 
білесіздер. Себебі, Блум таксономиясының білу-мағлұматтар мен ақпараттарды еске түсіру, 
түсіну - жаңа идеяны түсіну, ондағы негізгі идеяларды салыстыру, сипаттау, қолдану - жаңа 
білімді түрлі нұсқада пайдалану, талдау - дәйектер мен себептерге байланысты ақпараттар 
тексеру және жіктеу, жинақтау - ақпараттарды жүйелеу, бағалау-ақпарат бойынша қорытынды 
жасау және жұмыс сапасын бағалау» сияқты 6 ережесі сын тұрғысынан ойлауда, яғни ойлау 
дағдыларын қалыптастыруда, жетілдіруде соңғы әдістемелердің бірі де бірегейі. Бір қызығы 
Блум таксономиясындағы танымдық үдерісінің ең қарапайымнан бастап күрделіге біртіндеп 
өту әдісін өз заманында А.Байтұрсынұлының сан жылдар бұрынғы еңбектерінің бастауы екені 
сөзсіз айқын. Сөз өнері жайында жазылған әлемдік ғылымның ең үздік үлгілерін пайдалана 
отырып, әдебиеттанудағы құрылым термин категорияларының соңғы ұлттық үлгілерін жасап 
шығарды. Мысал келтіретін болсақ, меңзеу, теңеу, ауыстыру, кейіптеу, әсірелеу, алмастыру, 
шендестіру, үдету, түйдектеу, т.б. Өлеңге жан-жақты зерттеу жасап, шумақ, тармақ, бунақ, 
буын, ұқсас т.б. ұғымдарға анықтама бергенін аңғарамыз. Сонымен қатар ағылшын тілі 
пәніндегі төрт дағды, яғни тыңдалым, айтылым, жазылым, оқылым жайлы да Ахмет 
Байтұрсынұлы өз заманында айтып тоқталып өткен. Міне, қазіргі таңда шет тілі пәндері осы 
төрт дағдымен жұмыс жасауда. А.Байтұрсынұлы қазақ әдебиетінің даму кезеңдерін ғылыми 
негізде топтап берген құнды туындыларының бірі - «Әдебиет танытқыш». «Әдебиет 
танытқыш» (1926) атты зерттеуі - қазақ тіліндегі тұңғыш іргелі ғылыми-теориялық еңбек. 
А.Байтұрсынұлы әдебиет тарихына, теориясымен сынына, методологиясына тұңғыш рет 
нақты анықтама беріп, қазақ әдебиеттану ғылымының жүйесін қалыптастырды. 
А.Байтұрсынұлы «Әдебиет танытқыш» атты еңбегінде қазақ әдебиет тану ғылымының негізін 
салды. Сондай-ақ, әдебиет тарихының мұрасын, ауыз әдебиеті үлгілерін жинаған зерттеуші 
ғалым және сол еңбегінің жарыққа шығуының негізін қалады. А.Байтұрсынұлының шәкірті 
Телжан Шонанұлымен бірге жазған «Оқу құралы» оқырмандар қолына тұңғыш рет 2004 жылы 
қазақ әрпіне жазылып, көпшілікке таратылды. Сол кітап түпнұсқамен салыстырылып 
толықтырылды. Бұл хрестоматиялық еңбек бастауыш мектеп оқушыларына қазақ тарихы, 
әдебиет пен қазақ тілі, жағырапия, шаруа кәсіп және жаратылыстану т.б ғылым салалары 
бойынша сан қырлы мағлұматтар береді. Әдістемелік тәсілі мен тілі ұлттық дүниетанымға 
сәйкес келгендіктен оқулық оқырмандарға өте қызықты оқылатыны сөзсіз. Сондықтан «Оқу 

177 
құралы» оқушылар мен оқытушыларға, жоғарғы оқу орындарының ұстаздары мен студент 
жастарға, жалпы оқырман қауымға арналған құнды қазына.
А. Байтұрсынұлының «Жоқтау» деп аталатын кітабында ауыз әдебиеті мұраларын 
жинақтап, өңдеп тынымсыз еңбек етіп жазған туындысы, аянбай ізденісінің жемісі -
«23 жоқтау» туындысы. Жоқтауларды бастырғанда, Қазақ тарихының төрт жүз жылын алған. 
Орыс әдебиетімен етене таныс болған Ахмет Байтұрсынұлы аударма мысалдарға ерекше назар 
аударған.
Ақын әрбір аудармасының соңына өзінің негізгі ойын, айтайын деген түйінді мәселесін 
халқымыздың мысал жанрының шағын көлемді туындылары арқылы маңызды ойлар айта 
білудің, оны астарлап сөйлетудің мүмкіншілігі зор екендігін жете сезінген Ахмет 
Байтұрсынұлы әлеуметтік ортаға ықпал ету үшін «Қырық мысал» жинағын жарыққа шығарды. 
Бұл кітабы арқылы қалың ұйқыда жатқан қараңғы елге жар сала отырып, ой-санасын, күш-
жігер, білімін, уақытын сарп етті. Ақын әрбір аудармасында негізгі ойын, айтайын деген 
түйінді халқымыздың тұрмыс-тіршілігіне, мінезіне, психологиясына сай қосып отырған. 
Ақынның «Қырық мысал» атты аударма жинағы 1909 жылы Санкт-Петербург қаласында 
жарыққа шыққан. Орыс әдебиетінен етене таныс А.Байтұрсынұлының мысал жанрына көңіл 
бөлуі де тегін емес. Мысал жанрының шағын көлемді туындылары арқылы маңызды ойлар 
айта білудің, оны астарлап сөйлетудің мүмкіншілігі зор екендігін байқаған А.Байтұрсынұлы 
әлеуметтік ортаға ықпал ету үшін қырық мысалын жариялаған. Бұл кітапқа енген мысалдар 
көлемі сюжеттік дамуы жағынан да сөз сараптау жағынан да дараланып, ерекшеленіп тұрғаны 
айқын. Зерттеушілердің айтуы бойынша, бұл мысал жанрындағы негізгі заңдылықтардың бірі 
бұрыннан белгілі бір жүйемен дүниеге келген мысал автордың шеберлігінің арқасында төл 
туындыға асыл қазынаға айналды. Оған дәлел – Эзоп, Федр, Лафонтен, Крылов мысалдарына 
арқау болған сюжеттік жүйенің орталығы. Бұл кітабы арқылы қалың ұйқыда жатқан қараңғы 
елге жар салып, олардың ой - санасын ояту үшін бар күш - қайратын, білімін сарп етті. Қазақ 
халқының ұлттық санасын қалыптастыруға қызмет еткен бұл шығармалар Крыловтан 
жасалған таза аударма емес, автордың төлтума туындысы деген дұрыс. А.Байтұрсынұлы
1926 жылы «Әліп-би» (Жаңа құрал) атты жаңа еңбегін басып шығарды. Бұл әліппе қазіргі 
таңда кеңінен қолданылып отырған «суретті әліппе» негізінде шығарылған. Еңбек 1926 жылы
Қызылорда қаласында 116 беттік кітап болып жарық көрді. Кітапта 128 сурет қолданылған. 
1927 жылы «Әліп-бидің» (Жаңа құрал) екінші баспасын Қызылорда, Ташкент қалаларындағы 
баспа үйлері, 1928 жылы үшінші баспасын Қызылорда баспа үйі 20 000 дана етіп шығарған. 
Ахмет Байтұрсынұлының әдебиет майданындағы есімі әр жас ұрпақ жүрегінде Ахмет 
Байтұрсынұлы мұрасы, тарихтағы орны ғалымдық, ақындық, публицистік, қайраткерлік істері 
аса жоғары бағаланып отыр. Өз уақытының аласапыран құбылыстарын бағалау болашақ алыс 
өрістерді көруге келгенде алмағайып ағыстарға малтығып, қалың тұманда адаспай, Ахмет 
Байтұрсынұлының әуелі тарихтағы орнына тоқталып өткен жөн. Ақаң ашқан қазақ мектебі, 
Ақаң шығарған ана тілі, Ақаң салған әдебиеттегі елшілдік ұраны, «Қырық мысал», «Маса» 
еңбегі, «Қазақ газетінің» 1916 жылдағы қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, 
саясат жолындағы қажымаған қайраты, біз ұмытқанда да, тарих ұмытпайтын істер болатын.
Тәуелсіздіктің 30-жылдығы қарсаңында, яғни 2021 оқу жылында Ахмет 
Байтұрсынұлының ұмыт бола бастаған жаңа әліппесі қайта жандандырылып, оқушыларға
1 қыркүйекте салтанатты түрде қолданысқа берілді.
Қорыта келе, «Біздің заманымыз - өткен заманның баласы, келер заманның атасы»- деп 
Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай, міне, біз тәуелсіз елде тәуелсіз болып өмір сүріп жатырмыз. 
«Білімді болу үшін оқу керек, Күшті болу үшін бірлік керек, Бай болу үшін кәсіп керек. Осы 
керектің жолында жұмыс істеу керек» - деп Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай, тәуелсіз елде 
емін-еркін әрдайым білімді, күшті де жігерлі ұрпақ тәрбиелеп, ашық аспан астында бай- 
қуатты болайық.

жүктеу/скачать 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: