Ақиқат пен аңыз Әзілхан Нұршайықов

8. XII - 1941 жыл». 
                     Бауыржан. Әй, сен мұны қайдан тауып алдың? 
                     Автор. Жолмұхамедтің ағасы Нұрмұхамед Бозжановтың үйінен. 
                      Бауыржан.   «Фашистің   бетін   ғана   емес,   бөксесін   де   көрдім...   Шегінбей, 
шабуылға   шығып  өлдім.   Арманым  жок,   аға»  деді   ол   өлерінің  алдында  менің  қолымды 
ұстап жатып. Панфиловтың өлгенін көріп, өз қолыммен қоймағандықтан көпке дейін оны 
жолаушы кеткен кісідей көріп жүрдім. Жолтайдың өлімі өзегімізді одан сайын өртеп кетті... 
                       Автор. Жолтайдың соңғы айтқаны «Арманым жок, аға» деген сөздер болды 
дейсіз бе? 
                       Бауыржан. Иә. Бірақ жас адамда арман болмаушы ма еді? Онысы тек менің 
көңіліме қаяу түсірмейін дегені ғой. Сүйген қызы бар еді, қосыла алмай кетті. Артында 
ұрпақ қалмады. Одан артық арман бола ма? 
                        Автор. Сүйген қызының аты Ақлима екен. Жолтай екеуінің соғыс басталар 
алдында қатар отырып түскен суретін де көрдім. Бірақ қазанама келгеннен кейін Ақлима 
Жолтайдың күйігіне шыдамай, құса болып өліпті. 
                          Бауыржан.   А,   солай   ма?   Жолтай:   «Аға,   мынау   Сіздің   келініңіз   болады. 
Соғыс біткеннен кейін осы кісінің қолынан шай ішетін боласыз» деп ол суретті маған да 
көрсеткені бар еді. 
                         Автор.   Сіз   қазанамада   Жолтайды   майдан   командованиесі   үкімет 
наградасына   ұсынды   деп   жазған   екенсіз.   Сол   ұсыныс   бойынша   оған   Ленин   ордені 
беріліпті. 
                         Бауыржан. Білемін. 
                         Автор. Сол қырық бірінші жылы 8 декабрьде айтқан уәдеңізді орындапсыз, 
Бауке. Жолтайдың да атын «Москва үшін шайқас» кітабына кіргізіпсіз. 
                         Бауыржан. Жок, орындай алғамын жоқ. Менің кітабымда Жолтайдың аты 
ғана жүр. Ал ол туралы Қасымның Абдоллаға арнаған дастанындай поэма жазу керек еді. 
Ол менің қолымнан келмеді. Жастар бар ғой, бәлкім, жазар әлі де. 
  
V 
                        Есікті ашып, Бауыржанның әйелі бөлмеге бас сұқты. 
                        -       Бауке, телефонға шақырады,-деді ол жайлап. 
                         -        Мен   жұмыс   істеп   отырмын   ғой,   қолым   бос   емес,   -   деді   Бауыржан 
қатқыл үнмен. 
                        Әйел   «осы   сенің   мінезің-ай»   дегендей   күлімсірей   басын   шайқады   да, 
Бауыржанның қасына келді. 
                        -       Бауке, Талғат, - деді қайтадан сыбырлай үн қатып. 
                       Бауыржан иегін кетерді. Мына кісі әйеліне: «кеткін, есікті жап!» деп ұрысып 
тастар ма екен деп, мен қысыла жалтақтап қалдым. Жоқ, бұл жолы Бауыржан өйтпеді. 
                       - Ә, Талғат па? Талғат болса барайын, - деп орнынан тұрды. 
                       Кеңседе телефон шылдыраса, біреумен сөйлеп отырған сөзімізді ортасынан 
үзіп тастап, немесе жүріп жатқан жиналысты тоқтатып тастап, трубкаға ұмтыламыз. Үйде 
телефон   бажылдаса   бөйтеңдеп   дәлізіміздегі   трубкаға   жеткенше   асығамыз.   Бәріміз 
сөйтеміз. Өйткені атам заманындағы телефонның культі осындай. 
                       Баскамызды кұрдай жорғалататын телефон-әміршінің тек Бауыржанға ғана 
әлі   келмеуші   еді.   Иесінің   сырын   білетіндіктен   бұл   үйдіңтелефоны   шылдырайын   ба, 
шылдырамайын ба деп алдымен ойланып алатын, көбінесе, әй, койшы, босқа әуре болып 
қайтемін деп, үндемей қалатын сияқты боп көрінуші еді. Шылдыраса да, шылдырамаса да 
Баукең   телефон  жаққа  бармаушы   еді.  Үй  иесі  бүгін,  бұрынғы  әдетін  бұзып,  телефонға 
кетті. Сонда оны орнынан тұрғызған Талғат деген кім болды екен? - деп ойладым мен 
кабинетте   оңаша   қалғанда.   Мен   ондай   есімді   адамды   алдымен   Жазушылар   одағының 
айналасынан,   одан   соң   баспалар   маңынан,   газет-журнал   редакциялары   төңірегінен 
іздедім.   Бірақ   таба   алмадым.   Соған   бас   қатырып   қайтемін,   жақындарының   бірі   шығар 
дедім де қойдым. Осы кезде бөлмеге Баукең оралды. 

                      Бауыржан. Талғат Бигелдинов қой, хал-жай сұрап жатқан. - Ол орнына келіп 
отырды.- Сен оны білуші ме едің? 
                        -         Білемін,   -   дедім   мен   бағанадан   бері   Бигелдиновтың   аузыма 
түспегеніне   өкінгендей   және   оған   кінәлідей   күмілжіп.   Күмілжитінім   кешегі   Ұлы   Отан 
соғысында  атағы айдай әлемге  аян болған  асыл азаматтың,  Совет  Одағының  Батыры 
атағын екі рет алған халкымыздың ең қаһарман ұлының есімін бүгінгі тыныштық күннің 
тоқтығына   масайрағандай   боп,   қапелімде   қаперімнен   шығарып   алған   пенделігіме 
қысылғаным еді. 
                         -        Жалпы   білуін   білесің   ғой,   -   деді   Баукең   темекісін   тұтатып   жатып,- 
Жақын келіп, шүйіркелесе сейлесіп пе едің деймін. 
                         -        Сөйлескенмін.   Ертеректе   бір   түн   бірге   болып,   Талғатпен   ұзақ 
әңгімелескенім бар. Алғашында кеудесінде қос Алтын Жұлдыз жарқыраған мұндай ерен 
батыр елмен сейлесе береді дейсің бе, өркекірек келетін шығар деп ойлап едім. Оным 
мүлде   бекер   болып   шықты.   Талғат   қарапайым,   кішіпейіл,   өте   жұғымтал   кісі   екен.   Өз 
басынан кешкен окиғаларды да мүдірмей, жақсы әңгімелейді. 
                       Талғат   Бигелдинов   бұрынғы   Ақмола   қаласының   іргесіндегі   Майбалық 
аулында   туып   есті.   Кейін   ата-анасымен   бірге   Қырғызстан   астанасы   Фрунзе   қаласына 
көшіп келді. Қаршадайынан ұшқыш болуды армандады. Ол үшін алдымен аэроклубта оқу 
керек еді. Алғашында оны жасың он алтыға толмапты деп қайтарып жіберді. Талғат он 
алтыға толғанша асықты. Он алтыға толған күні салып ұрып, аэропорт бастығына тағы 
келді. Енді оған: 
                         -      Бойың аласа екен, ұшкыш болуға жарамайсың, - деді. 
                         -      Жараймын, - деді ол ызаланып, - ұзындардан кем ұшкыш болмаймын, 
ағатай. 
                          Қайсар   Талғат   аэроклуб   бастығының   табалдырығын   тоздырып, 
«ағатайлап» жүріп, сегізінші класқа келгенде аэроклубқа алынды. Оны ойдағыдай бітірді. 
Самолетті өзі басқарып ұша алатын болды. Орта мектепті бітіргеннен кейін Талғат енді 
нағыз әскери ұшқыш болуды алдына мақсат етіп қойды. 
                        Ол   алдымен   Саратовтағы   әскери   ұшқыштар   мектебін   бітірді.   Онда 
барлаушы самолеттерді үйренді. «Өнерді үйрен де, жирен» деген бар емес пе. Енді оның 
баска   машиналарды   білгісі   келді.   Осы   оймен   Орынбор   училищесіне   түсті.   Онда 
истребительде, 
штурмовикте ұшып дағдыланды. Талғаттың көңілі штурмовик болуды қалады. Сөйтіп ол 
ұшқыш-штурмовик болып, майданға аттанды. 
                     Талғаттың Калинин, Воронеж, Дала, 1-ші және 2-ші Украин майдандарында 
жасаған ерліктері орасан көп. Ол кеште маған қазақтың қос батыры өз басынан кешкен 
сегіз ерлігін баяндап берген еді. Жаңа Баукең Талғатты білуші ме едің дегенде, алдымен  
есіме түскен оның сегіз ерлігінің бірі мынау еді. 
                      Көзге   қорашқа   көңіл   көншімейді.   Ежелден   солай.   Майдандағы   штурмшы 
авиация   полкына   келген   тәпелтек   сержант   Бигелдиновты   эскадрилья   командирлерінің 
ешқайсысы   өзіне   алғысы   келмеді.   Талғат   әр   командирдің   бетіне   жаутаңдай   қарап, 
жалынғандай   болды.   Ақыры   адамы   толмай   қалған   бір   эскадрильяның   командирі   оны 
еріксіз қабылдауға мәжбүр болды. 
                       -          Сержант,   -   деді   командир   Бигелдиновқа   қабағын   шытып,   -   менде 
ұшқыштар ұнатпайтын он  үшінші номерлі машина бар.  Соған мінетін  болсаң  ғана  сені 
қабылдаймын. 
                       -          Мінемін! - деді Талғат жігерлі түрде. - Ұшқыштар одан он үш саны - 
«шайтан   дожынасы»   деп   қашатын   шығар.   Қазақтар   шайтаннан   қорықпайды.   Халық 
аңызының қаһарманы Алдар Көсе шайтанды астына ат етіп мінген... 
                        -         Сен   өйтіп   батырсынба,   -   деді   командир   Талғаттың   бойын   көзімен 
қайтадан бір шолып өтіп. - Талай ер жігіттер ол самолеттен сәтсіздікке ұшыраған. 
                        -       Өз жанымды олардан артық деп есептемеймін! - деді Талғат. 
  
VI 

                      Он   үшінші   номерлі   штурмовикпен   Талгат   тапсырма   орындай   бастады. 
Бірнеше   жауынгерлік   сапар   сәтті   аяқгалды.   Бір   күні   Талғаттар   «Демьян   қапшығына» 
түскен жау шебін ойсырата бомбалап, өз аэродромына қайтып келе жатты. Жолда оларға 
жаудың 
бірнеше истребителі тап берді. Совет штурмовиктері жан сауғалап, жер бауырлай ұшуға  
мәжбүр болды.
Бір   истребитель   Биғелдиновтың   соңынан   түсті.   Пулеметтен   бытырлатып   атып   келеді. 
Штурмовиктің жан-жағы жау оғынан шұрқ-шұрқ болды. Оған қарай совет самолетінен оқ 
атылмады. Осыған карап жау ұшқышы штурмовикте атқыш-радист жоқ 
екенін білді  де,  енді мен мұны  жетектеп  әкетейін  деп  ойлады.  Талғаттың самолетімен 
қатарласа   беріп   ол:   «Кері   бұрыл,   менің   алдыма   түс!»   дегендей   ым   жасады.   Бұл 
бұйрығымды   қалайда   орындайсың   дегендей,   ыржиып   күлген   болды.   Талғат   басын 
шайқап, сұқ саусағын алға созды. Бұл оның: керек болса өзің түс, мен сенің алдыңа түсе 
алмаймын дегені еді. 
                    Фашист   ұшқыш   қатуланып,   машинасын   кері   бұра   бастады.   Самолеттің 
шапшандығын тежеу үшін салақтатып доңғалағын шығарып жіберді. Сөйтіп ол Талғаттың 
артынан   келіп,   асықпай   жәукемдемекші   болды.   Талғат   осы   кезде   штурмовикті   шұғыл 
бұрып, бүйірден кері қарай өтіп бара жатқан истребительді нысанаға алып, оқты төгіп-
төгіп жіберді. Жау истребителінен бұрқ етіп қара түтін будақтады. Сол түтінді шұбатып 
барып,   ол   біздің   жерге   қонды.   Талғат   қатты   зақымданған   самолетін   әрең   басқарып, 
аэродромға қарай тартты. 
                     Бұрын шабуылды тек истребительдер ғана жасайды. Штурмовиктер олардан 
жер   бауырлай   қашып,   құтылуға   тырысуы   керек   деп   есептелуші   еді.   Авиацияда 
қалыптасқан   бұл   қағиданы   Талғат   бірінші   боп   бұзды.   Ол   штурмовикпен   истребительге 
шабуыл жасады. Жасағанда оны жеңіп, жерге түсірді. Бірақ мұны Талғат ешкімге айтып 
жатпады.   Бұл   сапарда   бірнеше   жауынгер   серіктерінен   айрылып   қайғырып   қайтқан   ол 
жаудың бір самолетін құлаттым деп мақтану парықсыздык болар деп білді. 
                    Ертеңіне оны полк командирі шақырды. 
                     - Кеше кешке он үшінші номерлі машинамен тапсырмадан қайтқан сіз бе? 
                      - Мен, - деді Талғат. 
                      - Жолда жау истребителін құлаттыңыз ба? 
                      - Құлаттым. 
                      - Оны неге айтпадыңыз, сержант? 
                      - Олар біздің бес самолетімізді құлатып кетті. Ал мен олардың бір самолетін 
бүлдірдім деп мақтанғым келмеді, жолдас полковник. 
                       -        Сіз қандай жауды құлатқаныңызды білесіз бе? 
                       -        Жоқ. 
                       -        Ол Европа аспанында жүз сегіз самолет атып түсірген фашистердің ең 
атақты ұшқыштарының бірі екен. 
                         -        Ол   жүз   сегіз   самолет   атып   түсіргенімен,   менің   құлатканым   бір-ақ 
самолет қой, жолдас полковник. 
                          -       Сізге   армия   қолбасшысының   атынан   және   өз   атымнан   алғыс 
жариялаймын. 
                         -      Совет Одағына қызмет етемін!.. 
                         Міне, Талғат айтқан сегіз ерліктің ең алдымен есіме түскені осы еді. 
                          Автор.   Бигелдиновпен   бір   рет   әңгімелескенім   бар   еді,   Бауке,   -   дедім 
Бауыржан   бұрқ   еткізіп   аузынан   түтін   шығарған   кезде.   -   Бір   блокнот   етіп   жазып   та 
алғанмын. Ол кезде көзі тірі Совет Одағының Батырларымен әңгімелесіп, олар жайында 
көркем очерктер жазсам, «Біздің батырларымыз» деген атпен жеке кітап етіп жарияласам 
деген ойым болушы еді. Кезінде Ұлы Отан соғысына байланысты көптеген кітаптар жинап, 
оларды оқып та жүрдім. Мәселен, Талғатпен әңгімеден кейін оның майдан қолбасшысы 
Совет Одағының Маршалы И.С.Коневтың «Майдан қолбасшысының  жазбалары» деген 
кітабын   оқып,   оның   5-ші   әуе   армиясының   қолбасшысы   генерал   С.К.Горюнов   пен   І-ші 
штурм   авиациясы   корпусының   командирі   генерал   В.Г.Рязановтың   аттары   аталған 

жерлеріне «Б.Т.» деп белгілер соғып отырдым. Бигелдинов қызмет еткен 144-ші штурм 
авиациясы   полкы   генерал   Рязановтың   корпусына   қарайтын   да,   ал   ол   корпус   генерал 
Горюнов армиясы- 
ның   құрамына   кіретін.   «Б.Т.»   белгісі   «Бигелдинов   Талғат»   дегенім,   оның   ерлік 
соқпақтарының   сүресін   осы   тұстардан   іздеймін   дегенім   болатын.   Ішінде   талай 
солдаттардың, генералдардың, бір рет батыр атағын алған ерлердің де аттары аталатын 
Отан соғысының жанды документі бұл тамаша кітаптан Совет Одағының Батыры атағын 
екі   рет   алған   Бигелдинов   есімін   кездестіре   алмай,   әттеген-ай,   ақсақал   1945   жылы 
Москвада болған Жеңіс парадында өзінің қасында І-Украина майданының жеңімпаз туын 
желбірете көтеріп 
өткен Талғатты есінен шығарып алған екен-ау деп, алғашында ептеп өкініп те қалғанмын. 
Бірақ майданда атақты адамдар көп, оның бәрін бір кітапқа сыйғызу мүмкін емес қой деп, 
өзімді   өзім   және   жұбатқанмын.   Бірақ   мен   тірі   батырлармен   тілдесіп   жазсам   деген   ол 
кітапты 
жазбадым.   Өйткені   уақытында   оның   жөн   екен   деген   ешкім   болмады.   Оның   керісінше, 
әркімдер: оларды іздеп әуре болып қайтесін, одан да ойдан алып роман жазбайсың ба 
десті.   Ақыры   мен   ол   ойымнан   ажырап   қалдым.   Айтқанды   ғана   істеп,   айтпағанға   аяқ 
баспау деген әдет біздін жазушыларда да бар ғой. Баспаның жоспарына ілінген нәрсенді 
ғана іс етуге дағдыланып алдық емес пе? 
                   Бауыржан.   Ол   сенің   табансыздығың.   Ойға   алған   ісіңді   орындаудың 
қиындығынан қашып, оңай іске ұмтыла берсең, оған өзіңнен басқа ешкім де кінәлі емес. 
Понятно тебе?               Онда менің шаруам жоқ. 
                  Бұл сөзді бекер бастаған екенмін деп ойладым да, мен тезірек ол әңгімеден 
аулақ кетуге тырыстым. 
                   Автор. Талғат ең алғашында Калинин майданында болған екен. Старая Русса 
мен Демьянскідегі дұшпанды бомбалап, жердегі сіздерге ол көктен көмектескен керінеді. 
                  Бауыржан. Білемін. Ал сен оның біздің әскерлер Берлинге такағанда жападан-
жалғыз Берлинге ұшып барғанын білесің бе? - «Білемін» десем, тағы бір пәлеге қалармын 
деп қауіптендім де, «білмеймін» дедім. - Білмесең ол фашистер соғыс бастағаннан кейінгі 
төрт   жыл   ішінде   Германия   астанасына   кірген   бірінші   совет   адамы,   бірінші   қазақ! 
Талғаттың Берлинге сондағы сапары бірі иіріліп, бірі басын қақшитып аспанға көтеріп, бірі 
тілін қайраған қанжардай жалақтатып, бықып жатқан ордалы жыланның ордасына жалаң 
аяқ   жүгіріп   кіріп,   олардың   былқылдаған   мұздай   суық   денесін   тұла   бойың   түршіге 
табаныңмен таптап өте шығумен пара-пар. Бір жылан шағып қалса, шаруаң бітті емес пе? 
- Бауыржан 
мұрты   тікірейе,   бажырайып   маған   карады.   Мен   басымды   изедім.   Ол   орнынан   тұрып, 
этажеркаға қолын созды.  - Білмесең мына кітаптың мына жерін оқы қазір! - Бауыржан 
бетін   ашып,   қолыма   ұстатқан   кітаптың   сыртына   қарасам,   Талғат   Бигелдиновтың 
«Аспандағы   айқастар»   деген   кітабы   екен.   Бұл   кітапты   бұрын   оқығанмын   деп   айтуға 
батылым   бармады   да,   Баукеңнің   көрсеткен   жерінен   бастап,   күбірлеп   оқи   бастадым.   - 
Дауысынды шығарып оқы! - деді ол қатаң үнмен. 
                  Мен кітаптың 108-бетінің басынан бастап, дауыстап оқуға кірістім. 
VII 
                 «Майдан   шеті   Берлинге   жүз   алпыс   километр   қалған.   Біздің   полк   шағын   бір 
қаланың   қасына   орналасқан-ды.   Гитлершілердің   бекінісін   бұзуға   жер   бетіндегі 
әскерлерімізге көмектесіп, біз шабуылға күн сайын ұшып тұрдық. 
                Бірде   таңертең   полкқа   генерал   Рязанов   келе   қалды.   Кешікпей   оған   мені 
шақырды. Кіріп келіп баяндадым. Корпус командирі менімен амандасқан соң, «отыр» деді. 
                  - Планшетіңізді көрсетіңізші, - деді генерал. 
                 Планшетімді ашып, картаны көрсеттім. Рязанов қарап отырды да: 
                     - Е, картаңыз жетпейді екен, - деді. 
                     - Неге жетпейді? Майдан шетінен әрі елу километрге әбден жетеді. 
                    - Жетпей жүрер. 

                    Генерал   маған   барлай   қарады   да,   полк   штабының   бастығы   подполковник 
Ивановқа: 
                     -   Капитан   Бигелдиновтың   планшетін   алыңыз   да,   тағы   да   бір   парақ 
жапсырыңызшы, - деді. 
                   Штаб   бастығы   бұл   бұйрықты   орындап   болғанға   дейін   корпус   командирі 
самолеттің   жайын,   өз   көңіл   күйімді   сұрастырды.   Мұның   не   қажеті   бар   екен   деп   түсіне 
алмай отырмын. Сол екі арада планшетім қолыма тиді де, онда енді Берлиннің картасы 
пайда 
болғанын көрдім. 
                      - Луккенвальде жағынан Берлинге барасыз, - деді генерал әр сөзін сараптап, 
салмақтай сөйлеп. - Қаланың батысында көпір бар. Соны тексеріңіз. Одан әрі - Потсдам. 
Онда не  болып  жатқанын  көргейсіз.  Сонсоң  үйге қайтыңыз.   Үшудың  биіктігі  елу-сексен 
метрден аспасын. Міндет түсінікті ме? 
                 Міндет түсінікті еді. Мені ойға қалдырып отырған ұшудың өлшеулі биіктігі ғана. 
Барлауға   сан   рет   шығып   жүріп,   биіктік   туралы   ешқашан   сөз   болған   емес-ті.   Әдетте 
жағдайға қарай өзім қалаған биіктікте ұша беретінмін. Енді болса... 
                        -         Сізді биіктік жөніндегі нұсқау ғой ойландырып отырған, - деді менің 
көкейімді тани қойған генерал. - Таңырқамай-ақ қойыңыз. Бұл жолғы сапарыңыз өте қиын 
болғалы тұрғандықтан ұшуыңызға ең қауіпсіз осы биіктік. 
                         Иә, бұл бір қиын сапар екені рас көрінеді. Жау ордасына жалғыз өзім жүз 
алпыс километр ұшып баруым керек. Және мұның өзі тапа тал түсте. Берлинді зенитті 
артиллерия қызғыштай қорғап тұрғанын өзім жақсы білемін. Әрі түнде, әрі өте жоғары 
биіктікте ұшқан бомбардировщиктердің де аман қайтқаңдары кемде-кем.
- Рұқсат етсеңіз, бір өтінішім бар еді, - дедім картаны жиып алған соң генералға қарап. 
                       -        Айтыңыз өтінішіңізді. 
                       -        Атқышсыз ұшуыма рұқсат етсеңіз. 
                        -       Неге? 
                        -         Үшу сапары өте қауіпті. Мен... - деп бөгеліп қалдым, - жолдасымның 
өміріне қатер тенбесе екен дегендіктен айтып тұрмын. 
                         -        Мұндай көңілсіз ойлардың керегі не! - Рязанов қасыма келіп, қолын 

жүктеу/скачать 1,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: