Ақиқат пен аңыз Әзілхан Нұршайықов

шыққан   әр   сөз   жастардың   жүрегінен   жарқ-жарқ   еткен   ұшкын   туғызып,   зал   іші   сансыз 
жарық-жарқылға то- 
лып кеткен сияқты боп көрінді. Ол сөзін бітіргенде зал тағы да командасыз орнынан атып 
тұрып, ұзақ қол шапалақтады. Қаһарман Совет Армиясының бүгінгі жас ұрпағының сүйсіне 
соққан алақандары ұшып келе жатқан көп қарлығашты көз алдыма елестетті. Ол маған 

алысқа самғап бара жатқан Бауыржан деген алып қыранның лыпып тұрған сансыз қанаты 
сияқты   боп   көрінді.   Бұл   Баукеңнің   болашақпен   ұштасуының   замандастары   өз   көзімен 
керген тағы бір тамаша көрінісі, жанды бейнесі болды-ау деп ойладым. 
Сол мәжілісте біздің екі генералымыз: ДОСААФ Орталық 
                                Комитетінің   председателі   Байтасов   пен   республиканың   Ішкі   істер 
министрі Есболатов жолдастар «Ақиқат пен аңыз» кітабының жас ұрпаққа берер тәрбиелік 
маңызын айта келіп, бұл кітаптың тағы да қайтадан шығарылуы қажет екенін ескертті. 
                           Бұл жиналыстан мен төбем көкке жеткендей боп қуанып қайттым, аяулы 
оқушым.   Баукеңнің   атағына,   алғырлығына,   шешендігіне   қуандым.   Баукең   сияқты   сирек 
туатын   тұлғаның   өз   кітабымның   қаһарманы   болғанына   масаттандым.   Генералдардың 
аузынан менің де атым аталып жатса, ол тек қана Баукеңнің арқасы деп білдім.
IV 
                                  Ардақты оқушым!      
                                   Өстіп жүргенде жетпіс алтыншы жыл толып, декабрьдің отыз бірінші 
таңы атты. Радио мен сол күнгі газеттерде Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен 
Қазақ ССР Министрлер Советінің «Әдебиет, өнер және архитектура саласындағы 1976 
жылғы   Қазақ   ССР-інің   Мемлекеттік   сыйлықтарын   беру   туралы»   қаулысы   жарияланды. 
Қаулыда әдебиет саласындағы Абай атындағы сыйлық «Ұшқан ұя» кітабы үшін жазушы 
Бауыржан Момышұлына берілгендігі көрсетілді. Әрине, мұны өзің де білесің, оқушым. 
                                    Радиодан бұл хабарды естігеннен кейін мен дереу Баукеңнің үйіне 
телефон   соқтым.   Бірақ   көп   уақытқа   дейін   телефон   босамады.   Жұрт   бірінен   соң   бірі 
Баукеңді құттықтап жатты. Бір кезде менің де қолым жетті. Трубканы Бауыржанның өзі 
алды. 
                                 Автор. Бауке, шын жүректен қуана құттықтаймын! 
                                 Бауыржан. Ә, авторсың ба? Рақмет, қарағым. 
                                Автор. Қалай, ризасыз ба? 
                                Бауыржан. Бұл менің мемлекетімнің сыйлығы ғой және Абай атындағы 
сыйлық. Дән ризамын, қарағым. 
                                 Осыдан бірнеше күннен кейін менің қолыма «Простор» журналының 
тілдей конверті келіп тиді. Ішін ашып қарасам, Баукеңнің 1977 жылдың 14 январы күні 
кешке, «Қаламгер» кафесіне Абай атындағы сыйлық алуға байланысты шайға шақырған 
қағазы жатыр екен. 
                             Бұл   кешке   жетпіс   шақты   адам   жиналды.   Олардың   бәрі   де   Баукеңнің 
жақын достары, туыстары, жазушылар мен өнер қайраткерлері еді. Кешегі Жазушылар 
одағының секретары, ақын Олжас Сүлейменов басқарды. Кештің барлық мазмұны ақын 
Тұманбай 
Молдағалиевтың Баукеңнің Абай атындағы сыйлық алуына арнап шығарып, сонда оқыған 
мына өлеңімен түйінделді: 
...Арманға тұрсың қол артып, 
Сені елдің қартсың дейтіні-ай! 
Кезіңді бізге алартып, 
Қорқытпақ болған кейпің-ай! 
Бәрі де саған жарасты, 
Жап-жарық жаның үшін-ақ. 
Азаматы болдың алаштың, 
Еңбегің адал, ісің ақ. 
Шаттанып тұрмын, жанарым 
Толып бір нұрлы сезімге. 
Соғыста өлген ағаның 
Айтарсың соңғы сөзін де. 
Махаббатымды мен бердім, 
Жақсы ағам менің осы деп. 
Оралмай кеткен ерлердің, 
Ең жақсы Отандасы деп. 

Бақыт боп алыс, жақынға, 
Атандың халық батыры. 
Бәйгеден сенің атың да 
Келді-ау бір, келді-ау, ақыры. 
Мадақтаушы еді сыртыңнан, 
Масайрап қалды бұл шақта ел. 
Құшақтап тұрып мұртыңнан, 
Сүйейін, аға, мұрсат бер! 
                                                                          V 
                                   Сүйікті оқушым! 
                                   Осы кеше ғана Бауыржанды тағы да көрдім. Қолтығына қалың папка 
қысып, Коммунистік проспектімен аяңдап, жоғары, Алатауға қарай өрлеп келеді екен. Оң 
қолындағы кавказ таяғын сүйену үшін емес, сән үшін сілтейтін тәрізді. Әскери қалыптан 
шыққан   құрыш   денесін   тік   ұстап,   маңғаз   адымдайды.   Алыстан   қарағанда   адамдардың 
шынары сияқтанып көрінеді. Жанына жақындап, сәлем бердім. Әңгімелесіп, Жазушылар 
одағына дейін бірге келдік. 
                                   Автор. Халіңіз қалай, Бауке? 
                                   Бауыржан. Жақсы, қарағым. 
                                   Автор. Көңіл күйіңіз? 
                                   Бауыржан тротуарда тоқтай қалып, оң қолындағы таяғымен сол жақ 
қолтығындағы қалың папканы нұсқады. 
                                    Бауыржан.   Мінеки,   көңіл   күйі!   «Солдаттың   соңғы   күнінің»   соңғы 
нұсқасын аяқтап, одаққа әкеле жатырмын. Роман бітірген жазушының көңіл күйі қандай 
болатынын білесің ғой, қарағым! 
                                  Автор. Құттықтаймын, Бауке! 
                                  Бауыржан. Рақмет. 
                                  Автор. Енді қандай ойларыңыз бар? 
                                   Бауыржан. Мен тек солдаттардың ортасында ғана емес, ағалардың 
да арасында өмір сүрдім. Ойлап қарасам, оларға да шаш етектен қарыздар екенмін. Енді 
соларға   арнап,   ардагер   елу   азамат   туралы   естелік-эсселер   жазып   жүрмін.   Олардың 
ішінде өзім алғаш көрген сонау Нығмет Сырғабеков, Ораз Жандосов, Қайсар Тәиггитов, 
одан   кейінгі   Қаныш   Сәтбаев,   Мұхтар   Әуезов,   Сәбит   Мұқанов,   Қалыбек   Қуанышбаев, 
Құрманбек Жандарбеков, тағы басқалары бар. Ілияс Омаров, Мәлік Ғабдуллин, Дмитрий 
Снегин, Күләш Байсейітова сияқты іні, қарындастарымды да ұмытпақ емеспін. Қазір соның 
отыз шақысытын жазып қойдым. Осы менің әзірге бітіріп жатқаным. Өзің ше? 
                                  Автор. Мен міне, «Ақиқат пен аңыздың» екінші басылымын әзірлеп, 
баспаға әкеле жатырмын. 
                                Бауыржан. Құтты болсын. Маған қоятын сұрақтарың жоқ па? 
                                Автор. Жоқ, Бауке. 
                                Бауыржан. Ендеше сау бол, шырағым. Мені жігіттер күтіп отыр. Баукең 
екеуіміз Жазушылар одағының кең сарайына кірдік. Ол жоғарғы қабатқа көтеріліп кетті де, 
мен төменде қалып қойдым, баспаға қарай бұрылдым. 
                               «Өлең шіркін өсекші жұртқа жаяр, сырымды тоқтатайын айта бермей» 
деп   Абай   айтқандай,   енді   хатымды   аяқтағаным   абзал.   Сөзімнің   соңында   бұл   кітапты 
басып шығарған, пікір білдірген, жан тебірентерлік сәлемдер жолдаған баспа, баспасөз 
қызметкерлеріне, барлық оқырмандарға шын жүректен алғыс айтамын. Соның ішінде сен 
де барсың, сүйікті оқушым! 
Автор. 
14 сентябрь 1977 ж. 
Алматы. 
БАТЫР ТУРАЛЫ КІТАП ҚАЛАЙ ЖАЗЫЛДЫ? 
                               Әр   кітаптың   тарихы   үш   кезеңнен   тұрады.   Ол   кезеңдер   кітаптың 
жазылуы,   жарыққа   шығуы   және   оны   оқырманның   талқылауы.   Ал   «Ақиқат   пен   аңыз» 

кітабының тарихы одан да әріден басталады-ау деп ойлаймын. Олай дейтінім 1943 жылы, 
соғыста   жүрген   кезімде   «Знамя»   журналының   бетінен   Александр   Бектің 
«Панфиловшылар алғы шепте» деген шығармасын оқыдым. Ол артынан «Волоколамск 
тас жолы» деген  атақты  кітап болды. Міне,  содан  бастап  мен батальон  командирі  аға 
лейтенант Бауыржан Момышұлын жан-тәніммен жақсы көрдім. 
                                Оның   мынадай  себептері  бар еді.  Ең  алдымен,   Бауыржан   командир 
екен.   Мен   де   командирмін.   Бірақ   Бауыржанның   аға   лейтенант,   өзімнің   аға   сержант 
екенімді, Бауыржанның қол астында 600 адам, ал менің қарамағымда 6 жауынгер ғана 
бар   екенін   ол   кезде   есепке   алмаппын.   Екіншіден,   Бауыржан   солдаттарына   әділ,   сол 
себептен жауынгерлер оны жақсы көреді екен. Мен де сондаймын. Үшіншіден, Бауыржан 
өлең   жазады   екен.   Мені   де   жұрт   100-атқыштар   бригадасының   ақыны   деп   есептейді. 
Бауыржанның Қазақстанда ақындық жағынан танылу дәрежесі қандай екенін білмеймін. 
Бірақ   Жамбылдың   «Балама   хат»   деген   өлеңі   1943   жылы   6   февральда   «Қазақ 
майдангерлеріне хат» деген атпен «Правда» газетінің бетінде басылған қазақ халқының 
хатына   жауап   ретінде   өз   бригадамның   жауынгерлері,   командирлері   және   саяси 
қызметкерлері   атынан   жазылған   «Атамыз   Жамбыл   ақынға»   деген   ұзақ   өлеңім   қазақ 
тілінде шығатын барлық әскери газеттерде басылды. Артынан сол шығарма Жамбылдың 
бізге арнап шығарған «Жүз жасаған жүректен» деген 
жауап толғауымен қатар «Социалистік Қазақстан» газетінде жарияланған. Міне, осы үш 
себептен мен Бауыржанды өзгеше жақын көрдім. Өзімді бармақтай (микро) Бауыржанмын 
деп есептеп,  Баукең   сияқты  командир  болуға  тырыстым.   Бауыржанға   деген  солдаттық 
сүйіспеншілік ұзақ жылдар бойына менің жүрегімнің түбінде жатты. Тіпті, күні бүгінге дейін 
мен өзімді бармақтай Бауыржанмын деп есептеймін. 
                                Соғыс  кезінде мен Бауыржанмен   кездесе  алғам  жоқ.  Соғыстан  кейін 
университетке окуға түсіп, оны тәмамдадым. Филология факультетінің түлегі болсам да, 
журналистік   қызметке  кеттім.  Баукең   ол  кезде  әскерде  жүрді.  Мен   онымен  1957  жылы 
желтоқсанның аяғында Москвада кездестім. Ол кісі Алматыдан, мен Павлодардан қазақ 
әдебиеті мен өнерінің Москвада өтетін онкүндігіне бардық. Сонда батырмен бірінші реет 
тілдесіп, өзіміз орналасқан «Киев» қонақ үйінің алдында суретке түстім. Ол суретті менің 
досым, филология ғылымының докторы, жазушы Мырзабек Дүйсенов маркұм түсірген еді. 
                              «Ақиқат   пен   аңыз»   Баукеңнің   7   жасынан   70   жасына   дейінгі   өмірін 
қамтитын   шолу   тәріздес   кітап.   Бұдан   кейін   оның   өмірін   қоғам   тарихының   әр   кезеңіне 
саралап («Соғысқа дейін», «Соғыста» және «Соғыстан кейін»), қалыпты роман үлгісімен 
үш 
кітап жазармын деп жоспарлаған едім. Бірақ, «Ақиқат пен аңыз» жарыққа шыққаннан кейін 
Бауыржан туралы кітап жазушылар көбейіп кетті. Жаңа авторларға жол беріп, мен тоқтап 
қалдым. Әрі денсаулық бөгет болды. 
                               «Ақиқат   пен   аңыз»   роман-диалогының   тарихына   кіріспе   ретінде 
айтарым осы. Енді оның жазылу жайына келсек, әңгіме мынадай. 
                              1970   жылы   Баукең   60   жасқа   толар   қарсаңында   «Жұлдыз»   журналы 
маған алты бет мақала жазып беруді өтінді. Мен алты беттің орнына 160 бет материал 
әзірлеп   апарып   бердім.   Бәлкім,   оны   жазғанда   менің   жүрегімде   жатқан   Баукеңе   деген 
сонау соғыс жылдарындағы солдат сүйіспеншілігі қайта оянған болар. Еңбегімді «Ақиқат 
пен   аңыз»   деп   атадым.   Оның   алғашкы   жартысы   1971   жылы   «Жұлдыз»   журналында, 
қалғаны   «Жалын»   альманағында   басылып   шықты.   Оқырман   қауым   Баукең   екеуіміздің 
арамыздағы осы диалогты одан әрі жалғастыруды тілек етті. 
                             Алғашында   Баукеңмен   12   сағат   әңгімелесіп,   оның   өз   аузынан   26   бет 
дерек   жазып   алған   едім.   Кейін   екеуіміз   бірде   ауруханада,   кейде   көшеде   кездесіп, 
диалогты   там-тұмдап   одан   әрі   жалғастырып   жүрдік.   1975   жылдың   басында   роман-
диалогты   аяқтап,   «Жазушы»   баспасына   тапсырдым.   Кітаптың   жазылу   кезеңі   осылай 
аяқталды.
Ал оның кітап боп басылу кезеңіне келсек, бірсыпыра машақаттар болды. Менің баспаға 
тапсырған   қолжазбамның   көлемі   800   бет   шамасында   еді.   Жұлмаланып,   жұлқыланып, 
соның 500 беті ғана жарық көрді. Жеңістің 30 жылдығына шығаруға жоспарланған кітап екі 

жылға   жуық   баспада   жатып,   1976   жылдың   аяғына   қарай   жарыққа   шықты.   Цензурадан 
бастап, үлкенді-кішілі тиісті мекемелердегі «қырағы көздер» кітабымның сөз, сөйлем, бет, 
тарауларын   қайшымен   қиып,   жанымды   қинады.   Мәселен,   «Халық   қамын   ойламайтын 
кейбір басшылардың дүмі креслоға сыймайды» деген сөйлем кітаптың шықпай қалуына 
себеп бола жаздады. «Қырағы көздер» бұл сөйлеммен автор ана басшыны сынап отыр 
деп   шұқшиды.   Бауыржанның   жеті   атасы   айтылатын   жерді   дереу   жою   керек,   ол 
рушылдыққа   бастайды   десті.   Кітапта   Чернюгов   деген   орыс   генералы   ақылсыздау   етіп 
көрсетіліпті.   Орыс   генералын   олай   суреттеу   дұрыс   емес,   бұл   ұлтшылдық   болады   деп 
қорқытты. 
                                  Кітапта Панфилов, Чистяков, Рокоссовский сияқты талай генералдар 
байсалды   қалпымен   баяндалған   ғой,   бір   генералдың   кемшілігін   көрсетудің   несі   айып 
деген   автор   сөзіне   ешкім   құлақ   аспады.   Бауыржанның   Оңдасыновпен   диалогы   үлкен 
бастықтардың   намысына   тиеді   деп,   бір   баспа   табақ   материалды   кітаптан   ойып   алып, 
лақтырып   тастады.   (Бүл   үзінді   «Кітапқа   кірмеген   тарау»   деген   атпен   «Жүлдыз» 
журналының 1991 жылғы бірінші нөмірінде басылып жатыр.) 
                                   Осындай   қиын-қыстау   кезде   авторға   көп   көмек   тигізген   роман-
диалогтың алғашқы редакторы, осы биыл Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты 
атағына ие болған көрнекті жазушы Қабдеш Жұмаділов болды. Ол «қырағы көздердің» 
көптеген   бұйрықтарына   мойынсұнбай,   автормен   тізе   қосып,   қасарысып   отырып   алды. 
Артынан сол қайсарлығы үшін «Жазушы» баспасынан қызметтен де қуылды. Бірақ сол 
қаламгердің табандылығының арқасында ғана (табандылық жағынан ол кей 
кезде автордан да асып түсіп отырды) «Ақиқат пен аңыз» роман-диалогының алғашқы 
нұсқасы   дүниеге   келгенін   қалың   оқырман   қауымның   білгені   абзал   деп   ойлаймын.   Өз 
басым оның бұл азаматтық редакторлық ерлігін ешқашан ұмытпаймын. 
                                     Кітап баспадан  шыққаннан кейін оның оқырманмен  қауышу кезеңі 
басталады. Шынымды айтсам, жанталасып, жағаласып жүріп жарыққа шығарған кітабым 
қалың   көпшілікке   ұнай   ма,   ұнамай   ма   деп,   катты   күдіктеніп   жүрдім.   Роман-диалог 
формасы   қазақ   әдебиетінде,   тіпті,   басқа   ешбір   әдебиетте   жоқ.   Жұрт   оны   қалай 
қабылдайды деп қиналдым. Деректі дүние ең алдымен кейіпкерге, одан кейін кейіпкерді 
жақсы   білетін   жора-жолдастары   мен   туыстарына   және   қалың   оқырманға   ұнауы   керек. 
Шығармаң сонда ғана бағалы  болмақ.  Менің  басымда осындай үш  қиыншылық   тұрды. 
Алдымен, әдеби, әскери, философиялық, жазушылық талғамы күшті, адамдык, азаматтық 
өресі   биік   Бауыржанға   менің   бұл   кітабым   ұнамай   қала   ма   деп   қорықтым.   Кітабым 
шыққалы, оны өзі оқығалы бірсыпыра уақыт болса да, Баукең маған ләм деген жоқ, үн-
түнсіз жүріп жатты. Кітабым қалай деп ол кісіден мен де сұрамадым. Сөйтіп жүргенде бір 
күні Баукең әйелім екеуімізді үйіне қонаққа шақырды, Жуалыдан Әбілда деген інісі қой 
сойып әкелген екен. Соның таудай басын Баукең менің алдыма қойдырды. 
                                      -          Бауке,   әрі  аға,   әрі   полковник,   әрі  Батыр   Сіз   тұрғанда,   мен 
сияқты сержанттың бас ұстауға хұқы жоқ! - деп безек қақтым. 
                                      - Молчать, - деді Баукең менің бетіме ажырая қарап. - Отныне ты 
мой начальник! Понятно тебе? Ұстағын басты! 
                                     Баукең   маған   «Бүгіннен   бастап   сен   менің   бастығымсың!»   деді. 
Ешкімге бас имеген өр Баукеңнің өзі айтты. Айтса да, сол сөзді естігеніме қапелімде өзім 
сенбедім.   Бірақ   оны   Баукеңнің   бәйбішесі   Кәмәш,   інісі   Әбілда   және   менің   әйелім   естіп 
отырды. 
                                 1958 жылы Павлодарда тұрғанымызда ұлы жазушы Мұхтар Әуезовты 
үйімізге қонақ еткеніміз бар еді. Сонда Мұхаң жинаған кітаптарымды көріп, менің атыма 
бір-екі ауыз жылы сөз айтқан. Ол сөзді өзімнен өзге ешкім естімегеніне өте өкініп едім. 
Баукеңнің бұл сөзін үш адам естігеніне іштей шүкіршілік еттім. Әрине, мен Баукеңнің бұл 
төрт   сөзін   кітабыма   деген   ризашылығы   деп   түсіндім.   «Ақиқат   пен   аңыз»   кітап   болып 
шыққанша   Баукең   менің   творчестволық   қабілетіме   сеніңкіремей,   сондықтан   мені   үнемі 
сынап отыратын сияқты болып көрінуші еді. 

                                  Роман шығып, жұрт оны оқығаннан кейін екеуіміздің арамыздағы сырт 
көзге көрінбейтін бұрынғы көкей шекарасы мүлде жойылып бара жатқандай еді. Ол кісі 
менің өз қасына келуімді қалап, сұраған сұрақтарымның бәріне ыждағатпен жауап беретін. 
                                  Ал   екінші   қиындық   кітабымның   Баукеңді   жақын   білетін   адамдарға 
ұнау-ұнамауы  дедім  ғой.  Бұл жағынан Баукеңді  ең  жақсы білетін адамдар оның  әдеби 
ортасы   -   жазушылар   қауымы   екені   аян.   Сол   кезде   Жазушылар   одағында   «Ақиқат   пен 
аңызға»   арналған   творчестволық   талқылау   болды.   Оған   Баукеңді   бала   күнінен   білетін 
Әбділда   Тәжібаев   сияқты   қаламгер   достары   қатысты.   Төменде   сол   талқылаудың 
стенограммасы оқырмандарға ұсынылып отыр. Батырды білетін адамдардың бұл кітапқа 
деген көзқарасы осы стенограммадан аңғарылуы тиіс. 
                                Сол   сияқты   Баукеңді   көрмеген   сырт   оқырмандарға   келетін   болсақ, 
олардан   күні   бүгінге   дейін   ризашылық   хаттар   аламын.   Олардың   бәрі   дерлік   Баукеңе 
Совет   Одағының   Батыры   атағы   берілмегеніне   өкінеді.   Әлі   күнге   дейін   ол   атақ   беріліп 
қалар деп үміт ететіндіктерін білдіреді. 
30.ХІ.1990ж.