Ақылбеков Ә. Т., Кривобоков В. П., Даулетбекова А. К

91 

 

магнитном  полях.  Ионы  экстрагируются, 

ускоряются  и  фокусируются  двух-  или 

трѐхэлектродной 

ионно-оптической 

системой, 

создающей 

многочисленные 

элементарные цилиндрические пучки. 

цилиндрлік шоқтар тудыратын екі немесе үш 

электродты 

ионды-оптикалық 

жүйемен 

экстракцияланады, 

үдетіледі 

және 

фокусталады. 

источник  ионов  Пеннинга  с  горячим 

катодом  /  Penning  ion  source  with  hot 

cathode  —  в  принципе  похож  на  источник 

Пеннинга  с  холодным  катодом,  но  в  нѐм 

реализуется 

либо 

режим 

осцилляции 

электронов  между  двумя  катодами,  либо 

режим  прямого  прохождения  электронов  с 

катода  на  анод.  В  первом  режиме 

вероятность  ионизации  увеличивается,  что 

позволяет  работать  при  более  низком 

давлении,  более  высокой  плотности  тока  и 

КПД, но в тоже время приводит к большому 

разбросу  ионов  по  энергии  и  к  меньшему 

эмиттансу,  чем  при  прямом  прохождении. 

Во втором режиме ионы извлекаются через 

отверстие  в  электроде  при  потенциале 

анода, который, если не считать нескольких 

вольт  при  анодного  падения  потенциала, 

совпадает  с  потенциалом  плазмы.  В 

результате  разброс  ионов  по  энергии 

составляет всего несколько эВ. 

ыстық катодты Пеннинг иондарының көзі 

/  Penning  ion  source  with  hot  cathode  —  

негізінен  салқын  катодты  Пеннинг  кӛзіне 

ұқсайды,  бірақ  онда  екі  катодтың  арасында 

электрондардың осцилляция режимі, болмаса 

электрондардың тікелей катодтан анодқа ӛту 

режимі  жүзеге  асырылады.  Бірінші  режимде 

иондалу 

ықтималдылығы 

артады, 

бұл 

айтарлықтай  тӛмен  қысымда,  айтарлықтай 

жоғары  ток  тығыздығында  және  ПӘК-тің 

жоғары  мәнінде  жұмыс  жасауға  мүмкіндік 

береді,  алайда    ӛз  кезегінде  тура  ӛтуге 

қарағанда  энергия  бойынша  иондардың 

шашырауының 

ұлғаюына 

және 

эмиттансының  азаюына  әкеледі.  Иондардың 

энергия  бойынша  жан  жаққа  шашырауы  бар 

болғаны бірнеше эВ қа ғана тең болады.  

 

источник  ионов  Пеннинга  с  холодным 

катодом  /  Penning  ion  source  with  cold 

cathode  —    источник,  в  котором  кольцевой 

анод  размещен  между  двумя  катодами,  в 

одном  из  которых  имеется  отверстие  для 

вытягивания  ионного  пучка.  Вся  система 

помещена  в  продольное  магнитное  поле, 

вынуждающее 

электроны 

в 

разряде 

совершать  движение  по  циклоидальным 

орбитам,  что  резко  повышает  степени 

ионизации рабочего газа и снижает рабочее 

давление. 

Отличается 

высокой 

надѐжностью. 

салқын катодты Пеннинг иондарының көзі 

/  Penning  ion  source  with  cold  cathode  —  

сақиналы  анод  біреуінде  иондық  шоқтарды 

тартып  алуға  арналған  қуысы  бар  екі 

катодтың  аралығына  орналастырылған  кӛз. 

Бүкіл  жүйе  разряд  кезінде  электрондарды 

циклоидті орбита бойынша қозғалыс жасауға 

мәжбүрлейтін 

бойлық 

магнит 

ӛрісіне 

орналастырылған,  бұл  жұмыстық  газдың 

иондану  дәрежесін  күрт  арттырады  және 

жұмыстық  қысымды  тӛмендетеді.  Жоғары 

сенімділікпен ерешеленеді.  

источники ионов  плазменные  /  plasma  ion 

sources  —    семейство  источников  ионов,  в 

которых 

положительные 

ионы 

экстрагируются из газоразрядной плазмы.  

плазмалық  иондардың  көзі  /  plasma  ion 

sources  —  оң  иондар  газды  разрядты 

плазмадан экстракцияланатын иондар кӛзінің 

тобы. 

источники ионов  поверхностные  /  surface 

ion sources —  семейство источников ионов, 

в которых положительные и отрицательные 

ионы 

извлекаются 

из 

поверхности 

твѐрдотельного  элемента  (эмиттера)  в 

результате 

 

десорбции, 

ионного 

распыления,  испарения  под  действием 

излучения лазера и т.д.  

беттік  иондар  көзі  /  surface  ion  sources  —  

оң  иондар  және  теріс  иондар  қатты  денелік 

элементтің  бетінен  (эмиттерден)    десорбция, 

иондық  тозаңдалу,  лазер  сәулесінің  әсерінен 

булану  және  т.б.-лардың    нәтижесінде 

алынатын иондар кӛзінің тобы. 

92 

 

источники ионов с полевым испарением / 

electric  fild  evaporation  ion  sources  —  

семейство  источников  ионов,  в  которых 

положительные  и  отрицательные  ионы 

извлекаются  из  поверхности  жидкофазной 

мишени, которая расплавилась в результате  

воздействия 

на 

неѐ 

высокоплотного 

ионного  пучка  субмикронного  размера. 

Таким  образом  эмиттером  здесь  является 

небольшая  площадка  на  поверхности 

расплава,  смачивающего  металлическую 

иглу  и  покрывающего  еѐ  тонким  слоем. 

Перед  эмиттером  находится  электрод-

экстрактор,  создающий  вблизи  острия 

сильное  электрическое  поле,  ускоряющее 

ионы  и  имеющий  отверстие  для  вывода 

сформированного ионного пучка.  

—  өрістік  булануы  бар  иондардың  көзі  / 

electric fild evaporation ion sources — оң және 

теріс иондар субмикронды ӛлшемдегі жоғары 

тығыздықтағы  иондық  шоқтардың  әсері 

нәтижесінде 

еріген, 

сұйық 

фазалық 

нысаналардың  бетінен  алынатын  иондар 

кӛзінің  тобы.  Осылайша  мұнда  эмиттер 

металдық  инені  дымқылдандырып  тұратын 

және  оны  жұқа  қабатпен  жауып  тұратын 

ерітіндінің  бетіндегі  кішкене  аумақ  болып 

табылады. Эмиттердің алдында үшкір ұштың 

айналасында күшті  электр ӛрісін тудыратын, 

иондарды  үдетіп  және  қалыптасқан  иондық 

шоқты  шығаруға  арналған  қуысы  бар 

электрод-экстрактор орналасқан. 

 

источники 

многозарядных 

ионов 

/ 

multicharge  ion  sources  —  источники  для 

генерации  пучков  многозарядных  ионов, 

которые 

образуются 

в 

результате 

однократных 

электрон-атомных 

столкновений  или  под  действием  ряда 

последовательных  столкновений.  Второй 

механизм более эффективен. 

—  көпразрядты  иондардың  көздері  / 

multicharge ion sources — бірдүркін электрон-

атомдық соқтығысу немесе бірқатар тізбектес 

соқтығысу  әсерінен  пайда  болатын  кӛп 

разрядты  иондар  шоғын  ӛндіруге  арналған 

кӛздер. Екінші механизм неғұрлым тиімдірек. 

Источники нейтронов 

Neutron sources 

Устройства  для  получения  нейтронных 

пучков.  Действие  всех  типов  источников 

основано 

на 

использовании 

ядерных 

реакций, 

сопровождающихся 

вылетом 

нейтронов. 

Характеризуются 

интенсивностью  (числом  нейтронов  в 

секунду),  энергетическим  распределением 

частиц,  степенью  их  поляризации  и 

режимом  испускания  (непрерывным  или 

импульсным). 

Самые  мощные  из  них  –  ядерные  взрывы 

(около  2  х  10

20

  нейтрон  см

-2

с

-1

),  далее  – 

импульсные  ядерные  реакторы  (около  3  х 

10

19

  нейтрон  см

-2

с

-1

),  статические  ядерные 

реакторы(до  5

 

х  10

15

  нейтрон  см

-2

с

-1

).  В 

нейтронных 

генераторах  

(электростатических 

ускорителях 

заряженных  частиц)  получают  почти 

моноэнергетические  потоки  нейтронов  в 

интервале  энергий  от  1,5  до  20  МэВ  с 

интенсивностью  до  10

10

 

нейтрон/с  в 

результате реакции 

2

Н + 

3

Н→

4

Не + п. 

Простейшими  нейтронными  источниками 

являются 

радионуклиды, 

излучающие 

нейтроны в результате спонтанного деления 

Нейтрондар кӛзі 

Neutron sources 

Нейтрондар шоғын алуға арналған қондырғы. 

Барлық  типтегі  кӛздер  нейтрондарды  бӛле 

отырып  жүзеге  асатын  ядролық  реакцияны 

қолдануға негізделген. Ол қарқындылығымен 

(нейтрондардың  секунд  ішіндегі  саны), 

бӛлшектердің  энергетикалық  таралуымен, 

олардың  поляризация  дәрежесімен  және 

шығару (үздіксіз және импульсті) режимімен 

сипатталады.  Олардың  ішіндегі  ең  қуаттысы 

–  ядролық  жарылыс  (шамамен  2  х  10

20

 

нейтрон  см

-2

с

-1

),  одан  әрі  –  импульсті 

ядролық  реакторлар  (  5

 

х  10

15

  дейін  нейтрон 

см

-2

с

-1

),       статикалық  ядролық реакторлар 

(5

 

х  10

15

  дейін  нейтрон  см

-2

с

-1

).  Нейтрондық 

генераторларда  (зарядталған  бӛлшектердің 

электростатикалық  үдеткіштерінде) 

2

Н  + 

3

Н→

4

Не  +  п  реакциясы  нәтижесінде  1,5  нан 

20  МэВ  дейін  энергия  интервалында 

қарқындылығы  10

10

  нейтрон/с-ға 

 

дейінгі 

нейтрондардың  моноэнергетикалық  ағынын 

алады. 

Нейтрондардың кӛзінің қарапайым түрі  атом 

ядроларының  ӛздігінен  бӛлінуі  нәтижесінде 

нейтрондарды  шығаратын  радионуклидтер 

болып табылады. Be, Li (немесе басқа заттар) 

93 

 

атомных  ядер.  Наиболее  распространены 

252

Cf  и  однородные  смеси,  состоящие  из 

порошка  Be,  Li  (или  других  веществ)  и 

излучателя  aльфа-частиц  (

210

Ро,   

238

Pu, 

239

Pu),  либо  источника  гамма-излучения 

(

24

Na, 

56

Mn, 

124

Sb).    Выход  нейтронов 

радионуклидных  источников  составляет  от 

1х10

3

 до 2х10

10

 с

-1 

. 

ұнтағынан және альфа-бӛлшек шығарушыдан 

(

210

Ро,   

238

Pu, 

239

Pu),  болмаса  гамма-сәуле 

шығарушыдан    (

24

Na, 

56

Mn, 

124

Sb)  тұратын 

біртекті қоспалар және 

252

Cf  аса кӛп тараған. 

Радионуклидті  кӛздердегі  нейтрондардың 

шығысы 1х10

3

 дан 2х10

10

 с

-1 

дейін құрайды. 

Источник 

электрической 

энергии 

плазменный 

Plasma energy source 

Преобразователь  тепловой  энергии  плазмы 

в  электрическую  энергию.  Существуют  два 

типа  источников  электрической  энергии 

плазменных  –  магнитогидродинамический 

генератор 

и 

термоэмиссионный 

преобратователь. 

Плазмалық электр энергиясы кӛзі  

Plasma energy source 

Плазманың 

жылу 

энергиясын 

электр 

энергиясына 

түрлендіруші. 

Электр 

энергиясының  плазмалық  кӛздерінің  екі  түрі 

– магнитті  гидродинамикалық  генератор мен 

термоэмиссиялық түрлендіргіш бар. 

 

 

 

К 

Калориметрия 

(методы 

измерения 

потока частиц калориметрические) 

Calorimetry  (  от  лат.  сalor  –  тепло  и  греч.   

metreo – измеряю), heat measurement 

Совокупность методов измерения тепловых 

эффектов 

(количества 

теплоты), 

сопровождающих  различные  физические, 

химические  и  биологические  процессы. 

Калориметрия 

включает 

измерения 

теплоемкостей 

тел, 

теплот 

фазовых 

переходов, 

тепловых 

эффектов 

намагничивания, 

электризации, 

растворения,  сорбции,  химических  реакций 

и т.д. В радиационной физике твердого тела 

широко 

используется 

как 

средство 

измерения  потоков  энергии,  переносимых 

пучками  заряженных  частиц,  потоков 

плазмы, поглощеной дозы и т.д. 

 

 

К 

Калоримтерия  (бӛлшектер  ағынын  ӛлшеу 

тәсілдері калориметриялық)  

Calorimetry  (  от  лат.  сalor  –  тепло  и  греч.   

metreo – измеряю), heat measurement 

Түрлі 

физикалық, 

химиялық 

және 

биологиялық 

процестермен 

қатарласа 

жүретін  жылулық  эффектілеріді  (жылулық 

мӛлшері) ӛлшеу тәсілдерінің жиынтығы. 

Калориметрия 

денелердің 

жылусыйымдылығын,  фазалық  ауысулар 

жылуларын,  магниттелу,  электрлену,  еру, 

сорбция, химиялық  реакциялардағы  және  т.б 

жылулық  эффектілерді  ӛлшеуді  қамтиды. 

Қатты  дененің  радиациялық  физикасында 

зарядталған 

бӛлшектердің 

шоқтары 

тасымалдайтын  энергия  ағындарын,  плазма 

ағындарын,  жұтылған  дозаны  және  т.б 

ӛлшеуші құрал ретінде кеңінен қолданылады.    

Камера вакуумная  

Vacuum chamber 

Вакуумноплотная  ѐмкость,  в  которой 

выполняются  операции  по  обработке 

твѐрдых  тел  пучками  заряженных  частиц  и 

плазмой при низком давлении. В литературе 

иногда называется реципиентом. 

Вакуумды камера 

Vacuum chamber 

Қатты  денені  тӛмен  қысымда  зарядталған 

бӛлшектердің  шоқтарымен  және  плазмамен 

ӛңдеу  операциясы  жүзеге  асатын  вакуумды 

тығыз  ыдыс.  Әдебиеттерде  ол  кейде 

реципиент деп аталады. 

Кампания реактора  

Reactor life-time  

Время  работы  реактора  на  номинальной 

мощности  без  перегрузки  (перемещения) 

топлива.  Эта  величина  также  определяется 

режимом  перегрузки.  При  одновременной 

перегрузке 

всего 

топлива 

кампания 

Реакторлардың жиынтығы 

Reactor life-time  

Отынның 

асқын 

 

жүктемесіз 

(орын 

ауыстыру)  номинал  қуатта  реактордың 

жұмыс  жасау  уақыты.  Бұл  шама  асқын 

жүктеме  режимімен  де  анықталады.  Барлық 

отынға  бірмезгілде  асқын  жүктеме  бергенде 

94 

 

реактора  совпадает  с  кампанией  топлива, 

при  режиме  частичных  перегрузок  она  в  n 

раз  меньше  кампании  топлива  (n-число 

перегрузок 

через 

равные 

временные 

интервалы  за  кампанию  топлива).  При 

квазинепрерывной 

перегрузке 

понятие 

кампании 

реактора 

использовать 

нецелесообразно. 

 

реактордың  қолданыс  уақыты  отынның 

қолданыс  уақытымен  сәйкес  келеді,  ішінара 

асқын  жүктеме  режимінде  ол  отынның 

қолданыс  уақытынан  n  есе  кіші  (n-отынның 

қолданыс 

уақытында 

бірдей 

уақыт 

интервалындағы асқын жүктеменің саны). Ал 

квазиүздіксіз  асқын  жүктемеде  реактордың 

қолданыс уақыты ұғымы қолдану тиімсіз.   

Кампания топлива 

Fuel life-time 

Время  работы  топлива  в  пересчете  на 

полную мощность реактора. 

Отынның қолданыс уақыты 

Fuel life-time 

Реактордың  толық  қуатына  есептелген 

отынның жұмыс уақыты. 

Канавка 

Groove 

Полое  пространство  в  вытравливаемом 

плазмой  или  ионным    пучком  слое, 

например,  при  изготовлении  микросхемы. 

После  полного  травления  канавки  тянется 

от маски до подложки. 

Ойыс 

Groove 

 Плазмалық 

немесе 

ионды 

шоқпен 

құнарландырылушы қабаттағы қуыс кеңістік, 

мысалы,  микросхеманы  жасау  кезіндегі 

кеңістік.  Ойысты  толық  ӛңдеуден    кейін 

бетпердеден етекке дейін созылады. 

Кана́л я́дерной реа́кции 

Nuclear reaction channel 

Любая  возможная  пара  участвующих  в 

ядерной  реакции  частиц,  например,  (a,X) 

или(b,  Y),  находящаяся  в  определенном 

квантовом состоянии. Таким образом, типы 

и  квантовое  состояние  частиц  (ядер)  до 

начала  реакции  определяют  еѐ  входной 

канал. 

После 

завершения 

реакции 

совокупность  образовавшихся  продуктов 

реакции  и  их  квантовых  состояний 

определяет  выходной  канал  реакции. 

Поэтому 

реакция 

полностью 

характеризуется  входным  и  выходным 

каналами. 

Ядролық реакция каналы 

Nuclear reaction channel 

Ядролық реакцияға қатысатын бӛлшектердің, 

мысалы  (a,X)  немесе  (b,  Y),  белгілі  бір 

кванттық  күйде  орналасқан,  кез  келген 

мүмкін 

болатын 

жұбы. 

Осылайша, 

бӛлшектердің  (ядролардың)  кванттық  күйі 

және типтері реакцияның басталуына дейінгі 

кіріс 

каналын 

анықтайды. 

Реакция 

аяқталғаннан  кейін  реакция  нәтижесінде 

түзілген ӛнімдердің жиынтығы және олардың 

кванттық 

күйлері 

реакцияның 

шығыс 

каналын  анықтайды.  Сондықтан  да  реакция 

толығымен  кіріс  және  шығыс  каналдарымен 

сипатталады. 

Канали́рование заря́женных части́ц 

Charged particle channelling 

Движение  заряженных  частиц  внутри 

монокристалла 

вдоль 

«каналов», 

образованных 

параллельными 

рядами 

атомов или атомных плоскостей.  

Зарядталған бӛлшектерді каналдау 

Charged particle channelling 

Зарядталған  бӛлшектердің  монокристалдағы 

атомдық  жазықтықтардың  немесе  атомның 

параллель  қатарлары  түзетін,  «каналдардың» 

бойымен қозғалуы. 

каналирование 

аксиальное 

/ 

axial 

channelling  —    наблюдается,  когда  пучок 

быстрых  заряженных  частиц  падает  на 

монокристалл под малым  углом к одной из 

кристаллографических осей. 

аксиал  каналдау  /  axial  channelling  —  

шапшаң 

зарядталған 

бӛлшектер 

шоғы 

монокристалға 

кристаллографиялық 

остерінің біріне кіші бұрышпен құлаған кезде 

байқалады. 

—  каналирование  плоскостное  /  plane 

channelling  —    наблюдается  при  падении 

пучка 

под 

малым 

углом 

к 

кристаллографической плоскости. 

См. также  излучение при каналировании. 

 жазықтықтық каналдау / plane channelling 

—  шоқтың  кристаллографиялық  жазықтыққа 

кіші бұрышпен құлауы кезінде байқалады. 

Сонымен  қ.қараңыз:  каналдау  кезіндегі 

сәулелену 

95 

 

Карандаш плазменный 

Plasma pencil 

Инструмент  для  косметической  обработки 

поверхности  тела  плазмой.  Используется 

для  лечения  угрей,  а  также  комариных 

укусов, обработки ногтей и т.д. 

Плазмалык қарындаш 

Plasma pencil 

Дене бетін плазмамен косметикалық  ӛңдеуге 

арналған  құрал.  Безеулерді,  сондай-ақ  маса 

шағу  мен  тырнақтарды  ӛңдеуде    және  т.б  

қолданылады.   

Карбонитри́рование 

Carbonitriding 

Химико-термическая 

или 

плазменная 

обработка  металла,  заключающаяся  в 

комбинированном 

диффузионном 

насыщении  его  азотом  и  углеродом.  Это 

приводит  к  образованию  на  поверхности 

слоя,  содержащего  карбиды,  нитриды  или 

карбонитриды,  а  ниже    находится  слой, 

обогащенный  азотом  в  результате  его 

диффузии.  

Карбонитридтеу 

Carbonitriding 

Металды 

азотпен 

және 

кӛміртегімен 

комбинациялаған  диффузиялық  қанықтыруға 

негізделген 

химия-термиялық 

немесе 

плазмалық 

ӛңдеу. 

Бұл 

беткі 

қабатта 

құрамында 

карбид 

пен 

нитриді 

бар 

қабықтың,  ал  оның  астында  азотпен 

байытылған қабықтың түзілуіне әкеледі.  

карбонитрирование  плазменное  /  plasma 

carbonitriding  —    метод  упрочнения  стали, 

аналогичный методу ионной карбюризации, 

при котором дополнительно подмешивается 

азот.  Этим  облегчается  диффузия  углерода 

в сталь. 

плазмалық 

карбонитридтеу 

/ 

plasma 

carbonitriding 

—  иондық  карбюризация 

әдісіне  аналогиялы  болатты  беріктеу  әдісі. 

Бірақ  мұнда  қосымша  азот  араластырылады. 

Осы 

арқылы 

кӛміртегінің 

болатқа 

диффузиялануы жеңілдетіледі.  

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: