Ақылбеков Ә. Т., Кривобоков В. П., Даулетбекова А. К
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
Жарылыс Explosion Зат күйінің бірден ӛзгеруімен байланысты және әдетте соққы толқынымен және қоршаған ортаның
бұзылуымен қатар
жүретін, шектелген кӛлемде энергияның шапшаң бӛлінуі. 28
кратковременная эмиссия положительных ионов из области трека заряженной частицы, движущейся в твѐрдом теле в режиме электронного торможения. Эффект предсказывается теоретически в условиях, когда велики плотность положительных ионов или / и кратность ионизации атомов.
электрондық тежелу режимінде қатты денеде қозғалатын зарядталған бӛлшектің трек облысынан оң иондардың қысқа уақытты эмиссиясы. Эффектіні оң иондардың тығыздығы жоғары болғанда немесе/және атомдардың иондалуы еселі
болғанда теориялық тұрғыдан болжауға болады. взрыв термоядерный / thermonuclear explosion — неуправляемый процесс высвобождения большого количества тепловой и лучистой энергии, вызванный синтезом ядер лѐгких элементов (дейтерия, трития, лития).
Является мощным
импульсным источником ионизирующих излучений и электромагнитных полей. См. также излучение термоядерного взрыва.
explosion — жеңіл
элементтердің (дейтерийдің, тритийдің, литийдің) синтезінен туындаған үлкен кӛлемдегі жылулық
және сәулелік энергияның бӛлінуінің басқарылмайтын процесі. Иондаушы сәулелердің және электромагнитттік ӛрістің қуатты импульсті кӛзі болып табылады. Сон. қ. қараңыз: термоядролық жарылыс сәулесі. взрыв ядерный / nuclear explosion — неуправляемый процесс высвобождения большого количества тепловой и лучистой энергии в результате цепной ядерной реакции деления
или реакции
термоядерного синтеза за очень малый промежуток времени.
По своему происхождению ядерные взрывы являются либо продуктом деятельности человека на Земле и в околоземном космическом пространстве, либо природными процессами на некоторых видах звѐзд. Искусственные ядерные взрывы в основном используются в качестве оружия, предназначенного для уничтожения крупных
объектов и скоплений войск противника, но также могут иметь мирное применение — для перемещения больших масс грунта при строительстве, обрушения препятствий в горах,
научных исследований в сейсмологии. Происходящие в центре взрыва ядерные реакции служат источником разнообразных излучений: электромагнитного в широком спектре от радиоволн до высокоэнергичных гамма- квантов, быстрых электронов, нейтронов, атомных ядер. Это излучение, называемое проникающей радиацией, порождает ряд характерных только для ядерного взрыва последствий. См. также излучение ядерного взрыва. — ядролық жарылыс / nuclear explosion — ӛте аз уақыт ішінде тізбекті ядролық ыдырау реакциясы немесе термоядролық синтез реакциясы нәтижесінде болатын үлкен кӛлемдегі жылулық
және сәулелік энергияның бӛлінуінің басқарылмайтын процессі.
Ӛзінің пайда болуы жағынан ядролық жарылыс жердегі және жерге жақын ғарыштық кеңістікте адам әрекетінің жемісі, немесе кейбір жұлдыздарда жүзеге асатын табиғи процесс болып табылады. Жасанды ядролық жарылыстар кӛбінесе үлкен
объектілерді және қарсыластың әскерін жоюға арналған қару ретінде, алайда бейбіт мақсатта да – құрылыс кезінде үлкен грунттарды қозғалту үшін, таулардағы кедергілерді жою үшін, сейсмологияда ғылыми зерттеулер үшін қолданылады.
Жарылыстың орталығында жүретін ядролық реакциялар әр түрлі сәулелердің, радиотолқыннан жоғары энергиялы гамма- квантқа дейінгі
кең спектрдегі электромагниттік сәулелердің, шапшаң электрондардың, нейтрондардың және атом ядроларының, кӛзі болып табылады. Ӛтетін радиация деп аталатын бұл сәулелену тек ядролық жарылысқа ғана тән сипаттамалық салдарды туындатады. Сон. қ. қараңыз: ядролық жарылыс сәулесі.
29
Whiskers (от англ. whisker волос, шерсть, «ус», неорганическое волокно). Нитевидные кристаллы, образующиеся на поверхности твѐрдого тела. Растут из паровой фазы, которая конденсируется на полусферической жидкой капле (глобуле) на вершине кристалла. Это вещество пересыщает жидкость и выпадает в осадок, обеспечивая рост нитевидного кристалла. Подобные образования иногда
наблюдаются при обработке поверхности ионным пучком или плазмой. Вискерлер Whiskers (ағыл. whisker шаш, жүн, «мұрт», бейорганикалық талшық). Қатты дене бетінде түзілетін жіп тәрізді кристалдар. Кристалдың шыңындағы жартылай сфералық сұйық
тамшыда (глобулада) конденсирленетін бу фазасынан ӛседі. Бұл зат сұйықты қанықтырып жіп тәрізді кристалдың ӛсуін қамтамасыз ете отырып түбіне тұнады. Мұндай түзілулер кейде беткі қабатты иондық шоқтармен немесе плазмамен ӛңдегенде байқалады.
Excitation (of atom or molecule) Квантовый переход атома или молекулы с более низкого (напр., основного) уровня энергии наиболее высокий при поглощении ими фотонов (фотовозбуждение) или при столкновениях с электронами и другими частицами (возбуждение ударом). Қозу (атомның немесе молекуланың) Excitation (of atom or molecule) Атомның немесе молекуланың фотондарды жұтқанда немесе электрондармен және де басқа бӛлшектермен соқтығысқанда энергияның тӛменгі деңгейінен энергияның жоғарғы деңгейіне кванттық ауысуы.
Neutron age Параметр, характеризующий подвижность быстрых нейтронов. Численно равен одной шестой среднего квадрата расстояния по прямой, которое преодолевает быстрый нейтрон от точки своего рождения до точки, где
он превращается в тепловой. Размерность – м 2 . Нейтрондардың жасы Neutron age Шапшаң электрондардың қозғалғыштығын сипаттайтын параметр. Сан мәні бойынша жағынан шапшаң нейтрон ӛзінің пайда болу нүктесінен түзу бойымен оның жылулық нейтронға айналу
нүктесіне дейінгі
қашықтықтың орташа квадратының алтыдан біріне тең. Ӛлшемі– м 2 . Волна (волны) Wave
Изменение состояния среды (возмущение), распространяющееся в ней (в этой среде) и переносящее с собой энергию. Независимо от природы волны перенос энергии осуществляется без переноса вещества; последнее может возникнуть лишь как побочный эффект. Перенос энергии на значительные расстояния— принципиальное отличие волн
от колебаний, в которых происходит лишь «локальное» преобразование энергии. С определѐнными оговорками говорят о температурных волнах,
о
волнах вероятности электрона и других частиц, о волнах
горения, волнах
химической реакции, волнах плотности реагентов, волнах плотности транспортных потоков и т.д.
Отметим, что явления, выглядящие как волны, но неспособные распространяться Толқын (толқындар) Wave
Ортада таралатын және ӛзімен бірге энергия тасымалдайтын орта күйінің ӛзгерісі (қозуы). Толқын табиғатына тәуелсіз энергияның тасымалдануы заттың тасымалынсыз орындалады. Энергияның
елеулі
қашықтыққа тасымалдануы – энергияның тек «локальдық» түрленуі ғана іске асатын тербелістен толқынның басты айырмашылығы болып табылады. Белгілі бір ескертпелерді ескере отырып температуралық толқындар, электрондар және басқа да бӛлшектердің ықтималдық толқыны, жану толқыны, химиялық реакция толқыны, реагент тығыздығының толқыны, транспорттық ағындар тығыздығыың толқыны және т.б. туралы айтады. Толқын тәрізді бірақ ӛздігінен тарала алмайтын құбылыстар толқын бола
алмайтындығын (мысалы, құм дюнь толқын болып табылмайды) айта кету керек. 30
самостоятельно (например, песчаные дюны), волнами не являются.
распространяющаяся со сверхзвуковой скоростью в газе, жидкости или твердом теле тонкая переходная область (фронт), в которой происходит резкое увеличение давления, плотности и температуры. Возникает при
взрыве, мощном
электрическом разряде, столкновениях тел, сближающихся со сверхзвуковой скоростью, в фокусе луча лазера и т. п. Рост давления и температуры во фронте ударной волны происходит за короткий промежуток времени, а затем имеет место «разгрузка», и давление падает до атмосферного. Однако вследствие необратимых процессов, происходящих при
«ударноволновом» сжатии,
температура образца
не возвращается к исходной, и образец остается нагретым. В реальных условиях весь цикл завершается приблизительно за 10 -5
соққы толқыны / shock wave — қысымның, тығыздықтың және
температураның бірден ӛсуі байқалатын, аса жоғары дыбыстық жылдамдықпен газда, сұйықта немесе қатты денеде таралатын жіңішке ауысу облысы (фронт). Жарылыс кезінде, қуатты электрлік разрядта, жарық жылдамдығынан жоғары жылдамдықпен жақындайтын денелердің соқтығысуында, лазер сәулесінің фокусында және т.б. жағдайларда пайда
болады. Соққы
толқынының фронтында қысымның және температураның ӛсуі аз уақыт аралығында пайда болады, одан соң қысым атмосфералық қысымға
дейін тӛмендейді. Алайда «соққытолқынды» сығылудың қайтымсыз процесі салдарынан болатын үлгінің
температурасы бастапқы қалпына келмей қыздырылған күйінде қалады.
Нақты жағдайда бүкіл цикл шамамен 10 -5 секундта аяқталады. волна упругая / elastic wave — волна, распространяющаяся в жидких, твѐрдых и газообразных средах за счѐт действия упругих сил. серпімді толқын / elastic wave — серпімді күштің әсерінен сұйықта, қатты және газ тәрізді ортада таралатын толқын.
области с повышенной концентрацией заряженных частиц, обычно отделенные от слабо ионизованной или неионизованной среды узкой
поверхностью раздела
(фронтом волны). ионизациялық толқын / ionization waves — зарядталған бӛлшектердің жоғары
концентрациясынан тұратын, әдетте әлсіз иондалған немесе иондалмаған ортадан жіңішке беттік бӛлікпен (толқын фронтымен) бӛлінген облыс. волны плазменные / plasma waves — электромагнитные волны, самосогласованные с коллективным движением заряженных частиц плазмы.
плазманың зарядталған бӛлшектерінің топтық қозғалысымен ӛзара келісілген электромагниттік толқындар. Вольфрамирование Plate with tungsten Химико-термическая
обработка поверхностного слоя металла или сплава путем насыщения его вольфрамом. Вольфрамдау Plate with tungsten Металдың немесе құйманың беткі қабатын вольфраммен қанықтыру арқылы химиялы- термиялық ӛңдеу.
Bluig, chemical black process Обработка
свободной поверхности железного сплава воздействием воздуха, пара, плазмы, или других агентов при повышенной температуре, с образованием тонкой синей пленки оксидов. Это способствует улучшению внешнего вида и коррозионной стойкости. Такая термообработка обычно применяется для Воронение bluig, chemical black process оксидтердің жұқа кӛгілдір қабықшасын түзе отырып, жоғары температурада темір құйманың еркін бетін ауаның, будың, плазманың немесе басқа агенттер әсерімен ӛңдеу. Бұл ӛз кезегінде сыртқы түрі мен коррозиялық бекемдікті жақсартады. Мұндай термоӛңдеу әдетте жапырақтар, ленталар және соңына дейін ӛңделген 31
листов, лент
и окончательно обработанных деталей. Используется также при обработке пружин после изготовления для улучшения их свойств. детальдар үшін қолданылады. Сондай-ақ серіппелерді жасап болғаннан кейін олардың қасиеттерін жақсарту үшін ӛңдеу кезінде колданылады.
Plasmaignition Инициирование горения органического топлива с помощью тепла плазмы. Обычно используется в паровых котлах на твердом топливе. Плазмалық тұтану Plasmaignition Плазма жылуының кӛмегімен органикалық отынның жануын іске асыру. Әдетте қатты отын жағатын
бу қазандықтарында қолданылады.
Breeding Размножение делящегося вторичного топлива из сырьевого (воспроизводящего) материала, т.е.
ядерное превращение воспроизводящего материала в делящийся. В ядерном реакторе нейтроны, образующиеся при цепной реакции деления, расходуются не только на ее поддержание, но и поглощаются ураном-238 или торием- 232 с образованием делящихся нуклидов (например, плутония-239 или урана-233). См. также коэффициент воспроизводства, бридер. Қайта ӛндіру Breeding Шикізат материалынан (қайта ӛндіруші) екінші ретті ыдыраушы отынның кӛбеюі, яғни ӛндіруші материалдың ыдыраушыға ядролық
ауысуы. Ядролық
реакторда тізбектік ыдырау реакциясында пайда болатын нейтрондар тек реакцияны ұстап тұруға ғана қатыспайды, сондай-ақ уран-238- бен
немесе торий-232-мен жұтылып ыдыраушы нуклидтерді (мысалы, плутоний- 239 немесе уран-233) түзуге де жұмсалады. Сон.
қ. қараңыз: қайта өндіруші коэффициенті, бридер Вре́мя жи́зни Lifetime, average life, life span 1.
продолжительность существования возбуждѐнных состояний молекул, атомов или ядер, которое заканчивается их спонтанным переходом в менее возбуждѐнное или основное состояние. 2.
Средняя продолжительность жизни нестабильных (радиоактивных) ядер и элементарных частиц. 3.
Средняя продолжительность жизни квазичастиц в твѐрдом теле и в жидком гелии (например, неравновесных электронов проводимости и дырок в полупроводниках). См. также возбуждение атома или молекулы. Ӛмір сүру уақыты Lifetime, average life, life span 1. Азырақ қозған немесе негізгі күйге ӛздігінен ауысуымен аяқталатын, молекуланың, атомның немесе ядролардың қозған күйдегі ӛмір сүруінің орташа ұзақтығы. 2. Орнықсыз атомдар ядросы мен элементар бӛлшектер ӛмірінің орташа ұзақтығы. 3. Қатты денедегі және сұйық гелийдегі квазибӛлшектердің орташа
ӛмір сүру
ұзақтығы (мысалы, жартылай ӛткізгіштердегі тепе-теңсіз ӛткізгіштік электрондар және кемтіктердің).
Сон. қ.
қараңыз: атомның немесе молекуланың қозуы Вскрытие твэлов Fuel element break, fuel element disclosure Первая операция технологической схемы регенерации ядерного топлива. Состоит в отделении на
специальном электроконтактном станке хвостовиков твэлов, не содержащих топлива (станок частично погружен в ванну с водой для исключения выделения газов и аэрозолей),
Fuel element break, fuel element disclosure Ядролық отын
регенерациясының технологиялық схемасының бірінші
операциясы.
Отынсыз твелдер құйрықтарының арнайы электроконтаккті станоктағы бӛлім (станок газдар мен аэрозольдардың бӛлінуін болдырмау үшін су толтырылған ваннаға бӛлшектей енгізілген)
32
и в измельчении активной части твэлов на специальных агрегатах с пресс-ножницами. См. также твэл. мен пресс-қайшылары бар арнайы
агрегаттарда твелдердің белсенді бӛлігінің ұсақталуынан тұрады. Сон. қ. қараңыз: твэл.
Radioactive release. Поступление радионуклидов в атмосферу в результате работы ядерной установки (например, атомной станции).
Radioactive release. Ядролық қондырғының (мысалы, атом станциясының) жұмысы нәтижесінде атмосфераға радионуклидтердің бӛлінуі. Выгорание ядерного топлива Nuclear fuel burn-up Снижение концентрации любого нуклида в ядерном топливе вследствие ядерных превращений этого нуклида при работе реактора. Ядролық отынның жануы Nuclear fuel burn-up Реактордың жұмысы
кезінде ядролық
отындағы кез
келген нуклид
концентрациясының осы нуклидтің ядролық ауысуы әсерінен тӛмендеуі. Выделения Precipitates, emissions Частицы новой
фазы (обычно
мелкодисперсные), образовавшиеся при распаде пересыщенного твердого раствора. Бӛлінулер Precipitates, emissions Асыра қанықтырылған қатты ерітіндінің ыдырауы кезінде пайда болған жаңа фаза (әдетте ұсақ дисперсті) бӛлшектері.
⁄
boundary precipitates – выделения по границам зерен. Выделения зернограничные зарождаются и растут по границам зерен при
небольшом переохлаждении пересыщенного твердого раствора.
бӛлінуі. Қаныққан қатты ерітіндінің аздап суытылуы кезінде дәндішекаралық бӛліну туындайды және дәннің шекарасы бойынша ӛсіп жетіледі.
⁄ interphase precipitates – частицы новой фазы, зарождающиеся на границе раздела двух фаз. фазааралық бөлінулер ⁄ interphase precipitates – екі фазаның бӛліну
шекарасында туындайтын жаңа фаза
бӛлшектері. жүктеу/скачать 4,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|