«АҚылдың ТҮбі қҰт болар»



Pdf көрінісі
бет4/11
Дата15.02.2017
өлшемі17,16 Mb.
#4180
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11

Мәрлен ҒИЛЫМХАНОВ

АСТАНА 


ланса жетіп жатыр еді. «Бигелді мен оның 

газетіне...» деп ешбір кінәрат-кедергісіз 

оқи бересіз. «Мен» мен «жәнені» қандай 

жағдайда да алмастырып қолдана беруге 

болмайтынының бір мысалы осы. Ал тым 

тәуір аталып жүрген жазушымыздың осы-

ны ескермеуі – әбестік.

К е л е с і   б і р е р   м ы с а л д ы   Н е с і п б е к 

Дәутаевтан келтірейік: «Қолыңдағы түрме 

күзетшісі жаңа әзірде алып келіп бер-

ген. «Рахмет, азамат, – деді күбірлеген. 

Құдайдан қайтсын». «Ит теріңді басыңа 

қаптайды». Бұлар – «Архитектор» дейтін 

әңгімеден. Енді «Құмға қашқан құйын» 

дейтін әңгімесінен: «Алба-жұлба сұлба 

құладүзді бетке алып безіп барады екен».

қажет деген пікір басым» дейтін тәнтіректеп 

тұрған с йлеміне (27.08.2015 ж.) не айтар 

едіңіз? Меніңше, мұны орысша ойлап, 

қазақша жазудың озық үлгісі десе болар еді, 

йткені «салыстырмалы түрде жас жігіті» – 

орыстың «сравнительно молодой» дегенінің 

азғындаған аудармасы болса керек.

Бірде КТК телеарнасынан берілген ха-

бардан: «Бір күнде жауған қардың биіктігі 

30 см-дан асып кетті», – дегенді естігеніміз 

бар. Бұрын-соңды қазақ «жауған қардың 

қалыңдығы» деуші еді, бұл да жаңа  лшемге 

к шкен сыңайлы. Түрікпеннің ұлы ақыны 

Мақтымқұлының  зіндік сазымен ай-

тылып, жиын-тойлардың сәнін келтіріп 

жүрген белгілі  леңнің қазақша аудар-

«приводит» деген с зіне саяды. Енді 

екі күннің бірінде «қорытындыға сая-

ды» (немесе соқтырады) дегеннің орнына 

«қорытындыға әкеледі», «жайсыздыққа 

ұрындырадының» орнына «жайсыздыққа 

әкеледі» дейтін болдық (әрі бұларды теледи-

дардан күнде естиміз десек, асырып айтқан 

болмаспыз). Бұған әйелдердің «дүниеге бала 

әкелетінін» қосыңыз. Тіпті бұл кей-кейде 

келін-кепшіктердің т ркінінен балалы 

болып келетіндей жайсыздықтарға ұласып, 

масқарамызды шығаратынын қайтерсің. 

Бара-бара бұған да құлақ үйреніп, қалыпты 

с з саптауымызға айналып жүрмесіне 

кім кепіл. НТВ телеарнасында: « ткір 

ауруларға әкелуі мүмкін» дейтін бір жар-

нама талай уақыт бойы к зге де, к ңілге 

де күйік болғаны есіңізде шығар. Мұндағы 

«әкеледіні» қойшы, « ткір ауруларына» 

не дерсіз? Ойлап қарасаңыз, бұдан да сол 

орыс-екемнің «острые заболеваниясының» 

құлағы қылтиятынын аңдайсыз.

Осы тақтілес дәурені жүріп тұрған 

«жеткізді» деген с з бар.  лдебіреудің 

сәлем-сауқатын жеткізгенін білдірсе бір сәрі 

ғой, айтты, баяндады, мәлім етті, пікірін, 

ойын білдірді дейтіндердің барлығының 

орнына жүре береді. Белгілі бір жиындарда 

с з с йлеген, баяндама жасаған немесе 

сұрақтарға жауап берген адам міндетті түрде 

соны «жеткізіп-ақ» жатқаны.  рине, с здің 

реңкін жаңалап, құбылту үшін ара-арасын-

да оны да пайдалануға болатын шығар, тек 

орынды-орынсыз, ж нді-ж нсіз тықпалай 

берген соң тілімізді қасаңдандыруға бұл да 

кәдімгідей үлес қосып келеді.

Онымен ағайындас «кәдік» дейтін 

с з және бар. «Бірақ тып-типыл бізге 

қарағанда орыстардың тауар- ндірістік 

мүмкіндігі рубльді тұралатып тастамайты-

ны кәдік», «Болбырақ, босаң т л  се келе 

арқарларға тән қасиеттен жұрдай болып, 

қорғаншақ к рбала боп қалуы кәдік», – де-

ген секілді с йлемдерден бүгінде әбден мезі 

болғанбыз. Тегі, осылар неғылған «кәдік»? 

Біз білгенде бұл  зі неғайбіл, күмән-күдікті, 

тіпті қауіп-қатерлі мағынада айтылатын 

сияқты еді, енді келіп «с зсіз», «анық», 

«кәміл» дейтін с здердің орнына жүретін 

болыпты. Мысалы, Гүлмира Тойболдина 

дейтін қаламгердің жазғанынан: «Арда-

герлер соттасуға айдап салған ағайындар 

осындай иманды іске мұрындық болғанда, 

аға ұрпақ алдындағы парыздан бір мысқал 

құтылары кәдік-ті», – дегенді оқыдық. 

(«Дат», 19.06.2014). Байқайсыз ба, иманды 

іске мұрындық болудың аяғы «кәдікпен» 

бітеді екен. Осы газеттің: «Телебайқаудың 

әділетсіз  ткені қарусыз к зге к рініп 

тұрды», – деп жазғаны да бар (20.02.2014). 

Немесе: «Алматы қаласына салыстырма-

лы түрде жас жігіттің келуі мегаполистің 

дамуына басқаша, тосын қадамдар жасау 

ЖЕТІМ СӨЗ, 

ЖҮЙЕСІЗ ТІРКЕС

масында «Асқар таулар, бойшаңмын деп 

шіренбе, – дейтін, жаңсақ кеткен тармақ 

болушы еді, мынау да соның бір парасын-

дай. Шынында да, тау бойшаң болушы ма 

еді. Бойшаңдық  лшемі адамнан басқаға 

қисынбайтын болса керек қой. 

Жазу-сызуда с здердің орнын ауыстыру 

(инверсиялау) әдісі арқылы с йлемді ши-

рату, айқындай түсу дейтіннің болатынын 

әрі онсыз айтар ойдың  зі пышырап, кейде 

басқа мағынаға ауысып кететінін қолына 

қалам ұстаған жанның бәрі білсе керек. 

Тек мұны біздің журналистер қауымы 

мансұқтай беретіні  кінішті-ақ. Күнделікті 

газет-журналдардан осының мысалын 

қалағаныңызша табасыз. Айталық: «Т рт 

жасқа келген атақты футболшы Бекхэмнің 

қызы әлі күнге дейін емізік емеді» («Алматы 

ақшамы», 15.08.2015 ж.). Сонда т рт жасқа 

келген кім? Бекхэмнің  зі болып тұрған жоқ 

па! Ал шынтуайтында әңгіме «Бекхэмнің 

т рт жасқа келген қызы» туралы ғой.

нші қызымыз Ұлжан Айнақұлованың 

«Дала мен қала» газетіне берген сұхбатында: 

« лі сиясы кеппеген Ермек Елгезековтің 

«Менің әнім», Ғалия  мірбаеваның 

«Іздерсің» әндерінің тұсауы да осы күні 

кесілді», – дегенін оқып едік.  лдебір 

ісі шала жас туралы айтқанда қазекем 

«Басының суы кеппеген» деп жатушы еді 

ғой. С йтсек, «әлі сиясы кеппегендер» де 

жүр екен арамызда...

Енді к ркем с здің шеберлері делінетін 

әрі солай болуға да тиісті ағайындарға – 

жазушыларға келейік. «Егемен Қазақстан» 

газетінде (26.11.2014 ж.) жарияланған 

« улиелер әлемі» дейтін мақаласында 

Смағұл Елубаев құстарға байланысты бір 

тәмсілді мысалға келтіріпті. Бәтуалы бас 

қосуларына келмей қалған Самұрықты 

іздеп шығып, жер-к кті шарлап әбден 

діңкелеген, арып-ашқан құстардың де-

легациясын жазушымыз: «Алба-жұлба, 

азып-тозған. Қанаттары сынған. К здері 

шүңірейген. Шаршап-шалдығып аяқ 

үстінде әрең тұр», – деп кейіптейді. Ми-

дай жолда жүйткіп келе жатқан к лігіңіз 

ойқы-шойқы жолға кезігіп, оңқа-шоңқа 

болғандай күйге түсесіз. Себебі қандай 

қалаймақан жағдайды айтса да қазақтың 

«аяқ үстінде әрең тұр» дей қоюы неғайбіл 

нәрсе. Ал орыс айтады: «еле стоит на но-

гах» дейді. 

Смағұлдың тағы да осы газетте жария-

лан ған бір мақаласынан мынандай с йлем-

дерді оқыдық: « рі қарай Бигелді және 

оның газетіне соттар тізбегі басталды... 

Бигелді және оның газетіне араша түсіп 

шетелдік құқық қорғау ұйымдары дабыл 

қаға бастады». Екі с йлемнің де сиқын 

кетіріп тұрған бір ғана дүмбілездік әрі 

соны болдырмау үшін «жәненің» орнына 

«мен» дейтін жалғаулық шылауды пайда-

Тағы оқиық: «Қай кез екенін сүлдері 

мүлде құрыды». « здері немесе қайсы 

біреуге шақыртса әкесі кәдімгідей ренжіп, 

кпелеп қалатын». «Сондағылары бұлар 

енді мұны жұмсағандай жұмсайтын, 

жұмсағанда бұл ұқсап жүгіре ж нелетін 

кім қалды?». «Байынан жастай жесір 

қалған жесір әйелдің қолына кіріп алған 

еді». «Бұрынғы күйеуінен бір бала, бұдан 

екі қыздың не болса соны жегісі келіп, 

қосыла қыңқылдайды», «...ескі екі б лмелі 

үй алған». «Бүгінгі поколениенің дені сол. 

Не на что не способный. Только тілалшақ».

Бұлар – «Тілалшақ» дейтін әңгімесінен. 

Кілең бір сүреңсіз, күлдібадам, жан-

сыз с йлемдер.  рі осы екі әңгіменің 

де кейіпкерлері жаңағыдай сауатсыз әрі 

қисынсыз қыстырылған орысшаға құмар.

Ақыр соңында Жабал Ерғалиевтің 

«Тұтқын» әңгімесінен бір ғана мы-

с а л   к е л  т і р е й і н .   Б ұ л   а з а м а т т ы ң   с з 

қолданысындағы (демек, жазу мәнеріндегі) 

шалағайлықтарды бұрын да бір сынағаным 

бар-ды. Амал жоқ, тағы айтуға тура келіп 

отыр. Неге десеңіз, бұрынғы айтылғандар 

жеріне жетпегенге ұқсайды. Сонымен, 

«Тұтқындағы» бір-ақ с йлем: «сол баяғы 

ткен күндерінің  кініші  зегін  ртеп, 

тұла бойы күйіп-жанып жатқан қарттың 

жұмулы жатқан к здерінің айқаса қалған 

кірпігінің арасынан сығалап, тыйыл-

май ағып жатқан жас тамшылары іште 

жатқан қалың қайғының сыртқа теп-

кен бір белгісіндей еді». С йлемнің 

зге кінәраттарын былай қойғанда,бұл 

неғылған  ңкей бір «жатқандар» екеніне 

таңданбасқа шараң жоқ. К здегенің к ркем 

шығарма болған соң оны шамаңның 

келгенінше күлдібадамдамай, қайта-қайта 

оқып, пысықтап, ширата түсу дейтін бол-

мас па. Ал қайталап оқыған адам, нақа бір 

иісалмас болмаса, жаңағы «жатқандарды» 

к рмеуі мүмкін емес қой, тегі.

«Айттық-айттық та қайттық» дейтін 

емес, адам болған соң сол айтқандарыңның 

ұрымтал зердеге қонақтап, там-тұмдап бол-

са да нәтижесімен қуантарын қалайтының 

тірік емес. Бірақ мына керенау-кердең за-

манда с з қадірін білетін жандардың к рер 

к зге түгесіліп бара жатқанынан қорқасың. 

Тәуелсіздіктің сонау бір елең-алаңындағы 

масайраудың жалыны қайтып,  мірдің 

бар саласын енжарлық пен салғырттық 

жайлағанының куәсі болып отырмыз. 

Ілгері басқан талабың тасқа тигендей боп 

кері кете берсе солай болмағанда қайтсын-

ай. Қайран М ңке би бабамыздың: 

«Алашұбар тілің болады, дүдәмалдау дінің 

болады» дегені айна-қатесіз келіп тұр. 

Айтылған с з бір құлағынан кірсе, екінші 

құлағынан шығатын ұрпақ  сіп келе ме 

дейтін дәркүман күндер туды. Тек ақырын 

берсін дейік.

ФЕСТИВАЛЬ

ТҰСАУКЕСЕР

зор шаруа екенін баса айтты. Соны-

мен бірге «К ктүріктер» ансамблі, 

Бибігүл Жанұзақ, Сәкен Майғазиев, 

Елена  бдіхалықова, Шахризат 

Сейдахмет сынды  нерпаздар  нер 

к рсетті. 

Тілдер күніне орай ұйымдас-

тырыл ған шаралар легі 16 қыр-

к ү й е к т е   « М е г а »   о р т а л ы ғ ы н д а 

т е т і н   « Ү з д і к   ж а р н а м а »   б а й -

қауымен жалғасын таппақ. Ал 

18-қыркүйекте ҚР Президенті 

жанындағы Мемлекеттік қызмет 

академиясында «Мемлекеттік тіл – 

мемлекеттік қызметте» атты байқау 

теді. 22-қыркүйекте «Тілеп қобыз 

сарайының» концерт залында 

Қазақ хандығының 550 жылдығына 

арналған «Тарих пен тіл тамырлас» 

атты ақындар мүшәйрасы  теді. 

Ұлттық тарихты ұлықтау, тілдің 

тереңдігін таныту, мемлекеттілік 

пен елдікті қалыптастырудағы 

қос ұғымның маңыздылығын жас 

ұрпақтың санасына сіңіруді мақсат 

еткен мүшәйра екі кезеңнен: 

іріктеу кезеңі және қорытынды 

кезеңінен тұрады. Қатысушылар 

Қазақ хандығының 550 жылдығына 

арналған  з  леңдерін ұсынуы ке-

рек. Мүшәйраға 14-29 жас аралы-

ғын дағы жас ақындар қатыса 

алады. Қазылар ақындардың с з 

қолданысына,  леңнің мазмұны 

мен тереңдігіне, ұйқасына, к р-

кемдік ерекшелігіне, тақырыпты 

ашу сипатына, шығармаларын 

оқу шеберлігіне, тіл тазалығына, 

сахна мәдениеті мен киіміне на-

зар аударады. Жеңімпаздар бағалы 

сыйлықтармен, диплом және алғыс 

хаттармен марапатталады.

Қазақстан халқы тілдерінің 

X V I I   ф е с т и в а л і н і ң   ж а б ы л у ы 

24-қыркүйекке белгіленген.



Ақбота ИСЛ МБЕК

Тіл – татулық тірегі



Балаларға – базарлық

5

№36 (1294) 

10 – 16 қыркүйек

2015 жыл


АНА ТІЛІ

Сөз жоқ, адам – аса күрделі жаратылыс. Адам табиғатының астары сан-алуан. Ол бір ғана формамен, бір 

ғана қалыпта өмір сүре алмайды. Егер адам баласы бір қалыпта, бір ғана формамен өмір сүретін болса, 

онда өмір деген ұғымда ешқандайда мән де, мағына да қалмас еді. Осындай кәдуілгі адам табиғатының 

қалыбына сыймай, өзі өмір сүрген «ит тіршілік» ортаға көңілі толмай, тіпті өзімен-өзі қайшылықты, маза-

сыз ғұмыр кешкен пірадар жаратылыс иесінің бірі – ақын Тоқаш Бердияров.

Өз басым Тоқаш ақынды бір-ақ рет көрдім. Онда да алыстан, кездейсоқ, көкемнің өзі айтпақшы, күтпеген 

жерден... Жанында бірнеше нөкері бар ол атақты «Қаламгер» кафесінің бір түкпірінде әлдекімге кіжініп, 

қатты-қатты сөйлеп отырды. Шамасы, қып-қызыл болып «қаруланып» алған сияқты. Қасындағылары 

не қостағаны, не қостамағаны белгісіз анда-санда бастарын шұлғып қоятыны болмаса, көбіне үнсіз. Тек 

Тоқаңның қабағын бағады. 

ОЙТОЛҒАМ

Иә, ол кезде «тентек» Тоқаштың атағы жер 

жарып тұрған дер шағы. Несін айтасыз, бұл Ал-

матыда оны танымайтын кісі жоқ еді ғой. Ал 

Жазушылар одағында... айдарынан жел ескен ең 

танымал адам болды. «Тоқаш келе жатыр!» десе, 

әншейінде күпсініп, кеуіп-пісіп жүретіндердің 

бірталайы кірерге тесік таппай әбіржіп қалатын. 

Тесік тапқан күннің  зінде Тоқаңның қарасы 

әудем жерге ұзап, к рінбей кеткенше сол арада 

тапжылмайтын. Неге былай болды? Іннен-інге 

қашып тығылатындай ол жан алғыш әзірейіл 

емес қой, бұның құпиясы неде дерсің?.. Барлық 

құпия – Тоқаңның тосын мінезінде. Оның мінезін 

бірден түсіне қою, бірден ұғына қою қиын еді. Ол 

күтпеген жерден лап ете қалатын. Лап ете қалғанда 

жолына тура келіп қалған адам с з жоқ, «жанып» 

кететін. Жақсысы, сол лап ете қалған қып-қызыл 

отқа тура келіп қалмау... Тура келіп қалдың екен, 

аяушылық күтпе. Алайда ол от ұзақ алаулап жанып 

тұрып алмайтын. Қалай лап етіп тұтанса, солай 

жалп етіп с нетін-ді.

Мінез демекші, «тентек» Тоқаштың бастан 

кешкені туралы хикаяттар аңыз болып тарап 

жатқан уақыт еді ол... Тоқаң істепті деген секілді 

қызықты хикаяттарға біз де әжептәуір қанық едік. 

рине, әлдебір қызу әңгіменің қызығына түсіп, 

қызара б ртіп отырған жігіттердің менімен ша-

руасы болған жоқ. Ал мен «Қаламгерге» «Қазақ 

әдебиетінде» қызмет ететін досым Нұрғалиды 

(Ораз) іздеп кірген едім. Жоқ екен. Бұрылып, 

шығуға бет алғанымда, түкпірдегі үстел басында 

үркердей болып үйіріліп отырғандарға соңғы рет 

к з тастадым. Осы сәтті күтіп тұрғандай Тоқаң 

бәріне естірте әлдекімді келістіріп бір сыбады: 

« тірік!.. Жала!.. Жала жабудың қалай екенін... 

мен оларға к рсетемін әлі!». Тоқаңнан менің 

құлағымда қалғаны осы бірауыз с з. Бірауыз с з – 

не деген ұлы с з еді?! Түсінгенге, әрине...

Б ұ л   –   м ы ң   д а   т о ғ ы з   ж ү з   с е к с е н   ү ш т і ң 

сылаңдаған сәуірі болатын.

Ол кісіні бүгінгі жұрт «тентек, бұзық» еді деп 

еске алады. Бәлкім, бұл теңеулер негізсіз болмауы 

да мүмкін. К з к ргендердің негіздеуінше, абыр-

дабыры,  сек-аяңы к п ортаға Тоқаңның әуестігі 

онша болмағанға ұқсайды. Сондықтан болар, 

Жазушылар одағына да жиі бас сұға бермейді екен. 

Сыралғы емес ортада ол с зге соншама сараң, 

к п с йлемей,  зімен- зі томаға-тұйық отыратын 

болса керек. Ісіп-кеуіп жүретін біреулер сияқты 

ңмеңдеп, орынсыз килігу, жоқ жерден білгішсіп 

кісіге тиісу ол кісіге әуелден жат болған сияқты. 

Сол секілді к зге түсіп қалайыншы деу, қазір 

жаппай «эпидемияға» айналған  тірік мақтау, 

керек адамға к пшік қоя с йлеу, к зге к лгірсу 

– жеті атасынан бері әдет етпесе керек. Осындай 

тамаша қасиеттері бола тұра, ол шырпы сияқты 

күтпеген тұстан шырт етіп тұтанып, ол біртіндеп 

күш алып, ақырында оны жұдырыққа ұластырып 

жібере алатын «ерекше қабілеті» туралы оны 

жақсы білетіндер таңды-таңға ұрып айтады. Алай-

да Тоқаңның осы тосын мінезін біле тұра, оның 

аяқ астынан нілдей бұзылып, жоқ жерден «жау» 

тауып алатын осынау «ит» мінезінің себебін ешкім 

де сұрамапты. Сұраса да, ол бәрібір жауап бермес 

еді. Сұрақтың «негізсіз» екенін үнсіз-ақ дәлелдер 

еді.  йтпесе, «Бала, бұл провакация тудыратын 

сұрақ. Мұндай сұрақтың «подследствиесі» қиын 

болатынын ойладың ба? Мұндайды біздің қазақ 

«Байқамай с йлеген ауырмай  леді» деп атам 

заманда-ақ айтып қойған. Сенің кемшілігің со-

дан әлі сабақ алмағаның. Бұл жарамайды» деп 

құтылып кететіні былай тұрсын, мәселені жүз 

сексен градусқа айналдырып бұрып, оған жоқ 

жерден  зіңді кінәлі етіп қоюдан да тайынбас па 

еді, кім білсін?!.  йткені оның айтқандары т беден 

түскендей ауыр болатын. Мінезі де соған сай еді. 

леңдері де соған лайық-тұғын...

***

Тоқаш Бердияров дегенде үш жағдай алдымен 



еске түседі. Енді соны баяндап  тейін. 

Тоқаң он алты жасқа келгенде  зі әдейі жасын 

ұлғайтып к рсетіп, сұранып соғысқа аттанған. 

Соғыстың аты – соғыс. Соғыс  лімсіз болмайды.

Соғыста себепсіз қан да к п т гіледі.  лім бар 

жерде қайғы-қасірет бар. Себепсіз т гілген қанды 

к п к рген кісі  зінен- зі іштей сіресіп,  зінен- зі 

жүрегі мұздай бастайтыны біз айтпасақ та белгілі. 

Ал қазақтың болашақ ұлы ақыны соғыс аяқталған 

соң да, әскер қатарында қалып, тағы т рт жыл 

Балтық флотында қызмет атқарғанын біреу білсе, 

біреу білмейді.

 Бірден басын ашып алатын бір нәрсе, КСРО-

ның әскери-теңіз флотында ілуде біреуі болмаса, 

азиат нәсілдерден қызмет атқарушылар тым 

сирек болған. Теңізшілер қатары негізінен орыс, 

украин, беларусь, ішінара орыстанған татар мен 

башқұрттардан тұратын.  йткені азиаттарды тех-

ника тілін меңгеруге жолата бермеген. Тоқаңның 

естелігінде, ол сүңгуір қайықтағы жалғыз тал 

«қысық к з» қазақ болыпты. Сүңгуір қайық 

анда-санда азық-түлік немесе басқа да қажетті 

жабдықтарды қосымша алу үшін теңіз үстіне 

к терілетіні болмаса, к біне су астында тіршілік 

жасайды. Теңіз астында кейде алты айға дейін 

жүре береді. Оның үстіне бейтарап аймақтар 

арқылы теңізден-теңізге  тіп, бүкіл жер шарын 

шарлайды. Шайқатылған қайықтың ішінде 

әйтеуір бір болатын, бірақ қай мезгілде жүзеге 

асатынын нақты білмей үнемі психологиялық 

күрделі жағдайда жүретін теңізшінің бейнесін 

бір сәт к з алдыңызға елестетіп к ріңізші?! 

Шындығына к шсек, әскерде әлдінің әлсізге 

әлімжеттік к рсетуі – қалыпты жағдай. Бұрын да 

ондай болған, бүгінде солай болып жатыр, бұдан 

кейін осылай бола беретініне менің титтей де 

күмәнім жоқ. Бір тұстан мұның да пайдасы жоқ 

емес. Мәселен, мінез шыңдауға,  мірді үйренуге 

пайдасы зор. Сондай-ақ әскерде ұлттық тұрғыдан 

б лініп, кімнің кім екенін дәлелдеу мәселесі де 

күн тәртібінен еш түскен емес. Тоқаң кей-кейде 

басқа ұлт  кілдерінің  зіне менсінбей, т беден 

шірене қарайтынын іштей біліп жүрді. Соған 

қарадай жыны келетін.  рине, шекісіп қалған 

сәттері де аз болмағанға ұқсайды. Бірақ мойы-

нын ішіне тығып алып, қаршығадай түйіліп 

жүретін шынашақтай қазақтың қайсарлығы 

мен шақар мінезінен қаймыға ма екен, әйтеуір 

Тоқаңа тиісуге к п бата бермепті. Жоғарыда 

айтқанымыздай, қауашақтай қайықтың ішінде 

адамша  мір сүру оңай емес. Темірдей т зім, 

беріштей мінез керек. Темірдей т зімің, беріштей 

мінезің болмаса, аяқ астынан «сынып кетуің» 

де мүмкін. Қайықта бір «сынып кетсең» бітті, 

қайтадан бас к теруің қиын. Алайда адам болған 

соң, ара-тұра «әлсіздік» к рсетіп қалатын 

кездерің болмай тұрмайды. Осындайда  мірден 

ерте кеткен әке-шеше, ұшқан ұя, туған ауыл, 

Ташкенттегі жетімдер үйі, бірге  скен құрбы-

құрдастар еске түседі. Адам іштей ширыққан 

кезде, жанарыңа жас үйіріліп шыға келетіні 

белгілі ғой. Сосын ол жанардан су болып там-

шылайды. Бірақ, Тоқаң бұл «әлсіздігін» ешкімге 

к рсетпейді. Бір күні «осы мен аз жылап жүрмін 

бе, әлде к п жылап жүрмін бе» деген қызық ой 

келеді Тоқаңа. Осыдан кейін Тоқаңды роман-

тик демей к ріңіз!  лгі ойдың келуі мұң екен ол 

бірден санитарлық б лімге барып,  ауы зы резеңке 

тығынмен жабылатын кішкентай құты сұрап 

алады, оны жастығының астына тығып сақтайды. 

Кейде ел еске түседі. Келестің суын белуардан 

кешкен, жалаңаяқ шапқылаған балалық шағы 

ойға оралады, кейде  зінен- зі іштей құлазып, 

жалғызсырайды, кейде... Сондай сәтте к зіне 

жас үйіріліп шыға келеді. Сол ширыққан сәтте 

шыққан к з жастың бір тамшысын да далаға 

жібермей, әлгі шыны құтыға жинай беріпті, жи-

най беріпті...

К ү н д е р д і ң   к ү н і н д е   б ұ л а р д ы   ә с к е р д е н 

босататындығы жайлы хабар жетеді, содан к п 

кешікпей әлгі хабар шындыққа айналады. «Жолға 

дайындалыңдар!» деген күні заттарын жинастырып 

жүрген Тоқаң әлгі құтыны к зі шалады. Қолына 

алып қарайды. Қараса жиналған к з жасының 

к лемі әжептәуір болып, құтының ортан белінен 

асыңқырапты. Тоқаңның к ңілі босап кетеді. Со-

сын құтыдағы к з жасына қарап отырып алады. 

«Не істесем екен?» дейді. Сол күні ештеңеге зауқы 

соқпайды, к п ойланады. Түнде ұйқысы да шала 

болады. Қанша ойланса да құтыдағы к з жасына 

істейтін амал таппайды. С йтіп жатып, к зі ілініп 

кетіпті. Елең-алаңда «Палубаға шығыңдар, қатарға 

тұрыңдар!» деген командирдің бұйрығын естісімен, 

бұл да  зге қаруластарымен бірге жанталасып 

жоғарыға ұмтылмай ма... Басқышпен к теріле бер-

генде, кенет к з жасы шүпілдеген құты есіне түсіп, 

кілт тоқтайды. Елді сағынғанда шыққан к з жа-

сын қимайды, жат жұртқа қалдырғысы келмейді. 

Не істеу керек?.. Ол жалт бұрылып, жататын 

орнына келеді. Жастығының астынан к з жасы 

жиналған құтыны қолына алып, біраз ойланып 

тұрады. Құтының ауызын ашады да, тағы тұрады 

ойланып... К зін жұмады. Сосын құтыны аузына 

апарып тамағына бір-ақ т ңкереді!.. «Адамның 

к з жасы мұншама ащы болады деп кім ойлаған?! 

Пәдіріңе нәлет, заһар болады екен ғой. Қақалып-

шашалып  ліп кетуге шақ қалдым!» деп еске алады 

екен Тоқаң ол жайында.

Иә, сағыныштың к з жасы қалай ащы бол-

масын. Іштегі запыранның қайнап шыққан буы 

ғой бұл к з жасы деген!.. Ақын осы бір тамшы к з 

жасының портретін былайша жасайтыны бар.

Ыза жатыр кірпіктердің астында,

Қанжары бар жалғыз тамшы жастың да.

К з жасына қожа емес қу қайғы,

К здің жасы қорқыныштан тумайды.

Ол – к ңілдің алабұртқан күйшісі,

Ол – сезімнің нәзік, сұлу бишісі!

Нұрлы к зден неге ыстық жас ыршиды?

Ол – алғашқы махаббаттың бүршігі.

...Тамшы жасқа құлап түсті күн нұры,

лсіздік деп айта алады кім мұны?

Бір тамшы жас – қуанышы к ңілдің,

Бір тамшы жас – қасіреті  мірдің.

Тыныштықта мен жыласам, с з басқа,

Тек соғыс боп, толмаса екен к з жасқа!

Шыны керек, осы әңгімені естіген соң 

естігенімді к з алдыма елестетіп, оны ойша 

рбітіп, әуелгі қалпына келтіруге тырысып,  зіме 

соншалық рухани жақын ақынның асыл бейнесін, 

оның нақақтан т гілген к з жасын айқындай 

түсуден бір жалыққан емеспін десем біреу сенер, 

біреу сенбес. Бірақ мәселе біреу сенуде, біреу 

сенбеуде емес. Кейін уақыт  те келе бір тамшы 

к з жасы туралы білгенім мынау болды: К з 

жасының тоқсан пайызы тұзды судан тұрады екен. 

Жылағанда к з айналасының ащитыны содан 

екен. К з жасының құпиясы туралы білгенімнің 

тағы бір парасы – адам кеудесінде пайда болатын 

қара дақпен байланысты әңгіме. Ол  мірге деген 

ұзақ жылғы реніш пен нала, ыза мен кектің жемісі 

деседі. Оның құпиясы әлі толық ашылып біткен 

жоқ. Қара дақты ештеңемен жуып кетіру мүмкін 

емес екен. Дәрігерлер де, ешбір дәрі-дәрмек те, 

керек десеңіз бақсы-балгерлер де оны жазуға 

дәрменсіз к рінеді. Қара дақтың бірден-бір жалғыз 

емі – к з жасы екен. Яғни кеудедегі қара дақ тек 

к бісінікі шындығынан г рі,  тірігі басым-ау деп 

ойлаймын. Құр мақтан. Бәлсіну. Ұлы ақынның 

атын жамылып,  зін жарнамалау.  йтпесе, 

Мұқағали қайда, б спебайлар қайда?! Арынды, 

адуынды, Мұқағалимен бірге жүру үшін, тым 

болмаса мінез сәйкестігі керек емес пе! К зқарас 

тұтастығы туралы айтпай-ақ қоялық. Ал «шек-

пен киген қазақтың қара  леңін шапан жауып 

зіне қайтаруды» жатса-тұрса армандап, к біне 

мына жалған дүниеге сыймай буырқанып, буса-

нып жүретін мұзбалақ мінез ақын жуас, к нбіс, 

жүндеуге жақсы  з замандастарының к пшілігімен 

келіспей ғұмыр кешкенін Мұқағали  леңдерімен 

жақсы таныс оқырман бірден-ақ аңғарар еді. 

Қазір  зін «мен Мұқағалидің жан досы едім» деп 

мақтанатындардың бірталайы достар арасындағы 

осы бір қарапайым сәйкестіктің  зінен мақұрым. 

Ендеше айтыңызшы, қой аузынан ш п алмас 

жуас, сыпайы, «мәдениетті» ақынның мінезді 

Мұқағалимен қалай «айырылмас дос» болуы 

мүмкін? Ақылым жетпейді.

А л   « т е н т е к »   Т о қ а ш   п е н   « м ұ з ж а р ғ ы ш » 

Мұқағалидың дос болып бірге жүргені, шүбәсіз. 

Олардың мінезі ғана емес, ішкі қайшылықтары 

мен қоғамдық к зқарастары да мейлінше сәйкес 

болды. Бірін-бірі толықтырып тұрды. Екеуі ту-

ралы білетіндердің куәлік беруінше, Мұқағали 

мына «кең дүниеге сыймай, басын жарға да 

соғып, тасқа да соғып» кісікиіктеніп кеткен 

кездерінде, к біне Тоқаш к кесін іздейтін бол-

са керек.Тіпті к кесінің баспанасын паналаған 

кезі де аз болмапты. Ақын  тежан Нұрғалиев та 

«Мұқағали Тоқаштан басқа ешкімнің тілін алмай-

тын еді. Алып денелі Мұқағали шынашақтай ғана 

Тоқаштың алдында баласы сияқты арсалаңдап 

жүретін» дейді екен.

Осы орайда сұрақ туады.  зі алып,  зі аду-

біз Тоқаңның  леңдеріне арнайы тоқталмаймыз. 

Оның шығармашылық шеберханасы туралы ай-

тылатын с з әлі алда деп есептейміз. Дегенмен, 

бұл ж нінде пікірімді қысқаша былайша жеткізгім 

келеді.

Біреулер, Тоқаңды ойдың ақыны дейді. Бұл 



пікірмен келісуге де, келіспеуге де болады. Шы-

нында,  леңін ойға құрамайтын ақын болмайды. 

Кез келген  леңнің түйіні философиялық ойға 

иек артады. Ақынның бәрі ойшыл. Бірақ ойшыл 

ақындардың барлығы бірдей шыншыл бола 

бермеуі мүмкін. Ал Тоқаш Бердияров шыншыл 

ақын. Ол айтса, шыжғырып, қуырып айтады. 

Оқырманын отаншылдыққа, ұлтшылдыққа 

үндейді, рухын қайрайды. Ар мен намысты ту 

етеді.


Жырлары жылауық емес, шамырқанып тұрады. 

Қайратты, қажырлы, шымыр,  жет. Кейде әлі 

жүген к рмеген асау дерсің.

« мірді  леңмен ғана емес,  зінің  мірімен 

суреттей білу – ірі жанды адамның ғана қолынан 

келеді» дейді Мағжан Жұмабаев. Артында қалған 

оқырмандарына отыз шақты жыр жинағы мен 

бірнеше («Жастың келуі», «Солдат сыры») 

прозалық дүниелерін қалдырған арлы да арынды 

ақын Тоқаш Бердияров  мірін  леңімен ғана емес, 

зінің  мірімен де суреттей білген осындай үлкен 

ірі тұлға.

Тағы бір ой. Біздіңше, Тоқаш Бердияров 

мірді  леңім деп түсінген, бүкіл ғұмырын 

осы стихияға арнаған романтик ақын.  детте, 

теңізшілерден асқан романтиктер жоқ деп 

жатады. Бұған біздің де алып-қосарымыз жоқ. 

Шындығында, бойында романтикасы жоқ адам, 

ақын да бола алмас еді. Бұл не деген с з? Роман-

тика – теңіз стихиясының ажырамас бір саласы 

болса, поэзияның да б лінбес бір б лшегі. Яғни  

романтика – теңізшілер мен ақындарға ортақ 

ұғым. Мәселен, теңізші үшін романтика деген 

не? Ол – ақжелкені аспанда желбіреген, таудай 

толқындардың арасын қанжардай тілгілеп, 

алға ұмтылған кемелер, ол – алыс-алыс са-

парлар, ол –  зімен  зі шарпысқан ақ бұлттар, 

ол – таусылмас армандар мен кеудені жарып 

шыққан сағыныштар, ол – к л-к сір к ңіл, ол 

– теңізден-теңізге  тіп, жағалаудан-жағалауға 

жетіп, мемлекеттер мен мемлекеттерге, мери-

диандар мен меридиандарға үнемі тынымсыз 

сапар шеккен матростар... Теңізде қаншама 

асқақ армандар қол бұлғайды, қаншама үміттер 

бүршік атады... Алғаусыз сағынуды, жүрекпен 

тіл қатуды үйретеді... «Қыз бұлғаған орамал ақ 

шағала боп т беде қалқиды»... Керемет роман-

тика! Қарап отырсаңыз, осы стихия ақындарға 

да тән.  зі қиялдан кеме жасап алып, оған 

отырып, ылғи тау-тау толқындары тулаған 

к к теңіздің үстінде аралдан-аралға, бір құпия 

әлемнен екінші бір құпия әлемге сапар шегіп 

жүргені... Мәселеге осы тұрғыдан келетін 

болсақ, матрос Тоқаш Бердияровтың ақын 

болмауға түк амалы қалмағандай. Иә, осы жерде 

Тоқаң матрос болмағанда, ақын да болмас па еді 

деген ойға еріксіз ерік беруге тура келеді.

Жасыратыны жоқ, теңізшілер романтикасы – 

қазақ поэзиясында кенжелеп қалған тақырыптың 

бірі. Қазақтар матростар туралы аз жазады. Мүмкін 

жете білмейтін тақырыбы болған соң с йтетін 

шығар, кім білсін?!. Ал шетел әдебиетінде біраз 

жолға қойылған, оның ішінде орыс әдебиетінің де 

бұл тақырыптағы үлесі әжептәуір қомақты. Осы 

кез-келген елдің әдебиетінде теңізшілер әрқашан 

суда да, құрлықта да ешкімге дес бермейтін батыл да 

ержүрек, махаббат үшін жалғыз жүрегін жұлып беруге 

даяр тұратын арманшыл, тәуекелшіл, алған бетінен 

қайтпайтын күрескер жандар ретінде суреттеледі. 

Менің ойымша, бұл ұғымдар ақындар үшін де  те-

м те  зекті.  сіресе, қазақ ақындары үшін!..

Ендеше айтыңызшы,  мірдің  зін адамдар 

мінген кемелер келіп-кетіп жататын жағалау 

ретінде таныған Тоқаш ақынды романтик деме-

генде кім дейміз?!  рине, романтик!

Қазақ әдебиетінде теңіз тақырыбына шығарма 

арнаған қаламгерлер тым сирек. Сол сиректің бірі 

Тоқаш ақын. Оның орыс теңізшілерінің поэзия-

сына тән үлгіде жазған «Матрос жыры» деп ата-

латын керемет бір  леңі бар. Ол былай басталады:

Біздің кеме жинап алса егер де

Судан


Якорь – сырғасын:

К з алдымнан елестетіп  тем бір,

Туған елдің қырқасын.

Корабльдің болат арқан кіндігін 

Үзген шақта жағалау –

«Қош бол, Үлкен жер-ай» деп,

Жүрек шіркін жанады-ау!..

Жүректі тек билейді енді сағыныш,

Арман,

Арман,


О да бар.

Соңымыздан шағала боп ұшады,

 Қыз бұлғаған орамал.

Теңізшінің махаббаты отпен бір

Суынбайды жас құшақ.

Толқындардың  ркешінде ойнайды,

Біздің албырт жастық шақ.

Жат елдерде,

Қаумалайды сағыныш –

Ойқастатып құрығын.

Жүректе тек маяктай боп жанады,

Отан деген бір ұғым.

тер күндер,

Туып- скен жағалау

Бізді қайта құшады...

Қыз бұлғаған орамал,

Шағала боп т бемізде ұшады.

Қазір романтиктердің тым азайып кеткен 

кезінде  мір сүріп отырған біздер үшін бұл 

леңнің атқарар парызы мен міндеті, к терер 

жауапкершілігі орасан. Айтайын дегеніміз, басқа-

басқа Тоқаң теңізшілер тақырыбын қазақ поэ-

зиясына тұңғыш енгізіп, жырлаған романтик 

ақын ретінде де ізі қалатыны анық. Оған біздің 

күмәніміз жоқ.  мірін –  леңім деп түсінген 

қайран Тоқаң,  зінің  мірлік романтикасына 

ғұмырының аяғына дейін адал болып  тті...

 



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет