Қайролла мұҚанов

 
149 
Тәңірім, қабыл мейірім ғып еткеніне. 
Ерік құсы қайта ұшып келгеніне, 
Душар болмай дұшпанның мергеніне. 
Қайта шықты батқан Күн, нұр шашылды, 
Мың шүкірлік тәңірімнің бергеніне. 
Оңнан есті, жел біраз қырын ескен 
Соң туса да, оң туса, қалмас көштен 
Өткен іске салауат, күтіп қалдық, 
Өткір қимыл ескі үміт, жаңа күшпен. 
Міржақып 
түрмеден 
босағаннан 
кейін 
Орынбор  қаласына  келіп,  Ахмет  Байтұрсыновпен 
бірге  1913  жылдың  2-ші  ақпанынан  бастап  аты 
кейін  аңызға  айналып  кеткен  "Қазақ"  газетін 
шығара  бастайды.  Ал  Мағжан  осы  ағаларының 
ақылымен  сол  1913  жылдың  күзінде  Омбы 
қаласындағы  мұғалімдер  даярлайтын  семинарияға 
оқуға  түседі.  Мағжан  осы  семинарияда  оқып 
жүргенде  1914  жылғы  мамыр  айында  Міржақып 
Омбыға 
келіп 
қалыңдығы 
Ғайникамал 
Баймұратқызы  Досымбековамен  шаңырақ  көтеру 
тойын жасайды. Бұл шағын үйлену тойына Мағжан 
да  қатысады.  Бұдан  әрі  Мағжан  "Қазақ"  газетіне 
өзінің өлеңдерін бастырып тұрады. 
1917  жылғы  ақпан  төңкерісін  қазақтың  бір 
шоғыр  демократ,  ағартушыларымен  бірге  Мағжан 
да  бостандық  туды  деп  зор  қуанышпен  қарсы 
алады.  Ол  Омбы  қаласында  1917  жылғы  сәуірдің 
25-
сімен мамырдың 7-сі аралығында өткен Ақмола 
облыстық  қазақ  съезіне  белсене  қатысты.  Бұл 

 
150 
сьезге  Орынбордан  арнайы  келген  Міржақып 
Дулатов та қатысады. Съезде он адамнан құрылған 
облыстық  қазақ  комитеті  сайланады.  Оның 
құрамында  Мағжан  да  бар.  Мағжан  сол  жылы 
Орынборда 
шілде 
айында 
өткен 
1-ші 
Бүкілқазақтың  съезіне  және  желтоқсан  айында 
өткен  2-ші  Бүкілқазақтың  I  съезге  қатысты.  Сол 
кезде  ол  Бүкілресейлік  құрылтай  жиналысына 
депутаттыққа  кандидат  болып  және  Алашорда 
үкіметінің  оқу  комиссиясының  мүшесі  болып 
сайланды.  "Алаш"  партиясына  мүше  болды.  Осы 
кездерде ол өзінің жақсы көретін ұстазы Міржақып 
Дулатовпен жиі кездесіп, әңгімелесіп жүргені хақ. 
Міржақыптың  қызы  Гүлнар  Дулатованың 
айтуынша, 
1926-1928 
жылдары 
Міржақып 
Қызылордада  қызметте  болған  кезде  Мағжан 
ұстазының үйінде бірнеше рет болған көрінеді. Бұл 
олардың  ақырғы  кездесуі  еді.  1928  жылдың 
желтоқсанында Міржақып тұтқындалып Мәскеудің 
"Бутырка" түрмесінде екі жыл отырғаннан кейін он 
жылға  солтүстіктегі  Соловкиге  жер  аударылады. 
1935  жылы  Балтық  каналының  бойындағы 
Сосновец станциясында лагердің лазаретінде ауыр 
науқастан қайтыс болады. 
Мағжан 
1929 
жылы 
шілде 
айында 
тұтқындалып, 
алдымен 
Бутырка 
түрмесіне 
қамалып, кейін он жылға сотталып Карелияға жер 
аударылады.  Одан  көп  қиыншылық  көріп,  1936 
жылы  елге  оралғанымен,  1937  жылдың  желтоқсан 

 
151 
айының  соңында  Алматыда  қайта  тұтқындалып, 
1938  жылғы  19  наурызда  атылып  кеткен.  Осылай 
алаштың  екі  ардақты  азаматы  да  тоталитарлық 
жүйенің  құрбаны  болды.  Олар  тек  1988  жылдың 
аяғында  ғана  толық  ақталып,  есімдері  халқына 
қайта  оралды. Мағжанның "келешек  күнде қағазға 
алтынмен  жазар  атыңды"  деген  болжамы 
шындыққа  айналды.  Қазір  тәуелсіз  Қазақстанда 
Міржақыптың  да,  Мағжанның  да  есімдері 
алтынмен  жазылды.  Олардың  шығармаларын 
халқы асқан сүйіспеншілікпен оқиды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
МАҒЖАН МЕН МIРЖАҚЫПТЫҢ ДОСЫ 
(“
Солтүстiк Қазақстан”. 24.07.1998) 
 
Республика  Президентінің  жарлығымен  өткен 
1997  жыл  жалпы  ұлттық  татулық  және  саяси 
құғын-сүргінге  түскен  аяулы  азаматтарымызды 
еске  алу  жылы  деп  белгiленсе,  биылғы  1998  жыл 
халық бiрлiгi мен ұлттық тарих жылы деп аталғаны 

 
152 
белгілі.  Президенттің  өзі  айтқандай,  «бұл  екі  жыл 
ажырағысыз, бірін-бірі толықтыратын ұғымдар». 
Белгілі 
тарихшы, 
академик 
Манаш 
Қозыбаевтың  айтуынша,  1937-1938  жылдары 
Қазақстанда 103 мың адам қуғын-сүргінге ұшырап, 
соның  23  мыңы  атылыпты. 
(«Егемен  Қазақстан», 
18.04.1998ж.)
.  Өткен  1997  жылы  солардың 
бірталайының аты аталып, еске алынды. Дегенмен 
әлде  де  көптеген  боздақтарымыздың    есімі 
жұртшылыққа  толық  мәлім  емес.  Солардың  бірі 
белгілі  жазушы,  публицист,  ақын,  дарынды 
қайраткер  Міржақып  Дулатов  пен  сыршыл  ақын, 
көрнекті  педагог,  тамаша  азамат  Мағжан 
Жұмабаевтың  жақын  жолдасы,  досы,  жерлесіміз 
Жұмағали Тілеулин. 
Өкінішке  орай,  бұл  кісінің  өмір  жолы  мен 
қызметі туралы толық мәлімет осы күнге дейін еш 
жерде  жарық  көрген  жоқ.  Біз  әртүрлі 
жазбалалардан, естеліктер мен архив құжаттарынан 
жиып-теріп  бірсыпыра  мәліметтер  жинаған 
болдық. Енді сол деректер негізінде оқырмандарды 
осы азаматпен таныстырып көрейік. 
Ең алғаш бұл кісі туралы біз 1989ж. «Жазушы» 
баспасынан  шыққан  Мағжан  Жұмабаевтың  мына 
достық әзілінен білдік: 
Көкшетаулық, 
Денге саулық 
Ақ жаулық. 
Жерді шарлап, 

 
153 
Жыладым зарлап, 
Ғали жоқ. 
(Ғали деп отырғаны Жұмағали. – Қ.М.). 
Бұл  эпиграммадан  Жұмағали  Тілеулиннің 
көкшетаулық  екенін  білдік.  Соңынан  «Жұлдыз» 
журналының  1990  жылғы  6-шы  санындағы 
Міржақып  Дулатовтың  қызы  Гүлнәр  апайдың 
«Ардақтап 
өтем 
әкемді» 
деген 
көлемді 
мақаласынан  Жұмағали  Тілеулинмен  жақынырақ 
таныстық. 
1909  жылы  Міржақыптың  «Оян,  қазақ!»  атты 
өлеңдер жинағы шыққаны белгілі. Осы кітап үшін 
патша  өкіметі  оның  авторын  құдалауға  айналады. 
Міржақып  жан  сауғалап  1910  жылы  Қызылжарға 
келіп  паналайды.  Сол  кезде  елдегі  ағасы  Асқарға 
жазған  бір  хатында  ол  былай  депті:  «Қызылжарға 
келгелі  бірталай  кісілермен  таныстым.  Олардың 
ішінде  тез  тіл  табысып  кеткенім  –  Жұмағали 
Тілеулин  деген  дәрігер.  Ол  -  әрі  қаламы  төселген 
жазушы  екен.  Өнерден  де  құр  еместігі  арамызды 
жақындата  түсті.  Оның  үйіне  барып  тұрам».  Бұл 
хатында  Міржақып  Мағжан  туралы  да  айтқан: 
«Осы  қалаға  келгелі  орысша  оқытып  жүрген 
шәкіртім  Мағжан  Жұмабаев  сынды  ақыным  бар. 
Оның  менен  жасы  кіші,  жазған  өлеңдері  тамаша, 
ақындығы  күшті,  өте  дарынды  жігіт.  Екеуміздің 
өмірге  деген  көзқарасымызда  айырмашылық  жоқ 
десем де болады, сырласып, достасып кеттік». 
Міржақыптың  осы  хаты  арқылы  біз 
Жұмағалидың  «дәрігер»  екенін,  «қаламы  төселген 

 
154 
жазушы» екенін, «өнерден де құр еместігін» білдік. 
Сонымен қатар Мағжанмен де достасқанын білдік. 
Бұл  үшеуінің  сол  1910  жылы  басталған  достығы 
өмірлерінің соңғы күніне дейін сақталған. 
1993  жылы  Мағжан  Жұмабаевтың  100 
жылдығы  қарсаңында  ол  туралы  облыстық 
архивтен  материал  іздеп  жүріп,  мен  Жұмағали 
Тілеулин  туралы  кейбір  деректерді  кездестірдім. 
Одан кейін архив қорларының басқа да құжаттарын 
ақтарып  ізденудің  нәтижесінде  тағы  бірсыпыра 
материалдар табылды. 
Осы 
деректерге 
сүйенсек, 
Жұмағали 
Тілеуліұлы  1890  жылы  бұрынғы  Ақмола 
губерниясының  Көкшетау  уезіндегі  4-ші  ауылда 
туған,  Омбы  қаласында  фельдшерлік  мектепті 
бітіріп,  фельдшерлік  мамандық  алған.  1917  жылға 
дейін Қызылжар қаласында уездік емханада дәрігер 
болып  істеген.  1917  жылдан  бастап  ағартушылық 
және  қоғамдық  жұмыстармен  айналысқан.  Ол 
Алаш  партиясының  мүшесі  болып,  әрі  «Айқап» 
журналы  мен  «Қазақ»  газетінде  және  жергілікті 
баспасөзде мақалаларын жариялап тұрған. 
Жұмағали  Тілеулин  де  өзінің  достары 
Міржақып  Дулатов  пен  Мағжан  Жұмабаев  сияқты 
туған халқының білімін көтеріп, санасын оятуға ат 
салысқан.  Оны  мына  бір  мысалдан  да  көруге 
болады.  «Қазақ»  газетінің  1917  жылғы  №  239-шы 
санында  Міржақып  Дулатов  өзінің  «Оян,  қазақ!» 
атты  кітабы  үшін  патша  өкіметі  біржарым  жылға 

 
155 
түрмеге  қамап,  кітапты  халыққа  таратпауға  үкім 
шығарғанын  айтады.  Одан  әрі  патша  өкіметінің 
қаһарлы  үкімінен  қорықпай,  1916  жылғы  июнь 
жарлығынан  кейінгі  аласапыран  мен  күйзеліске 
қарамастан 
бұл 
кітаптың 
1000 
данасын 
Жұмағалидың  көзінің  қарашағындай  сақтағанын 
келтіреді. Енді патша өкіметі құлағаннан кейін осы 
кітапты  сатып,  одан  түскен  ақшаны  1916  жылдан 
бері  босқында  жүрген  бауырларға  көмек  ретінде 
бергісі 
келетінін 
айтады 
Міржақып. 
Хабарламасының  соңында  Міржақып:  «Оян, 
қазақты!»  жоғарғы  шартпен  алдыруға  талабы  бар, 
сорлы болған бауырларына жаны ашыған азаматтар 
мынау адрестегі Жұмағали Тілеулиннен алдырсын, 
адресі:  г.Петропавловск,  Ақмола  облысы,  уездная 
больница,  фельдшеру  Джумагалию  Тлеулину» 
(М.Дулатов.  Шығармалары.  «Жазушы».  1991  ж.,  286-287) 
деп жазады.
 
Екінші  жағынан,  бұл  хабарламадан  біз 
Жұмағалидың 1917 жылы әлі де уездік ауруханада 
дәрігер болып істеп жүргенін білеміз. 
20-
шы 
жылдардың 
басында 
мектеп 
мұғалімдерінің, әсіресе қазақ мұғалімдерінің білімі 
төмен  болғаны  белгілі.  Осыған  байланысты 
бұрынғы  мұғалімдер  даярлайтын  бір-екі  айлық 
қысқа  курстардың  орнына  қазақ  мұғалімдеріне 
арнап  3-жылдық  педагогикалық  курс  ашу 
ұйғарылады. 1922 жылғы қазан айының жетісі күні 
Ақмола  губерниялық  оқу  бөлімінің  арнайы 
комиссиясы  Қызылжар  қаласында  губерниялық 

 
156 
үшжылдық педагогикалық курс ашу туралы қаулы 
қабылдайды. 
Курстың 
меңгерушісі 
етіп 
ұйымдастырушылық  жұмыста  тәжірибесі  мол 
Тілеулин  Жұмағалиды  тағайындауды  ұйғарады. 
Сол  жылғы  10-шы  қазанда  болған  Ақмола 
губерниялық 
оқу 
бөлімінің 
коллегиясы 
комиссияның  бұл  шешімін  бекітеді.  Коллегия 
қаулысында  Тілеулинге  курсты  ұйымдастыру 
жұмысын  сол  күннен  бастап  қолға  алуды 
тапсырады. 
Коллегия өзінің 3-ші қарашадағы қаулысымен 
3-
жылдық 
орыс 
педкурсын 
педагогикалық 
техникумға айналдырады да, қазақ педкурсын осы 
техникумда  қатарласа  жұмыс  істеуге  ұйғарады. 
Кейін  ол  жеке  қазақ  педтехникумы  болып  қайта 
құрылады.  Оның  бірінші  директоры  болып  сол 
кезде  губерниялық  оқу  бөлімінде  әлеуметтік 
бөлімнің  меңгерушісі  қызметінде  жүрген  Жанұзақ 
Жәнібеков тағайындалады. Бірақ ол көп істемейді. 
Сол  жылдың  аяғында  қазақ  педтехникумының 
директорлығына  Жұмағали  Тілеулин  кіріседі. 
Сөйтіп  оны  қазақ  педтехникумының  алғашқы 
ұйымдастырушысы  және  басқарушысы  деуге 
толық  негіз  бар.  Міне,  осы  кезде  Жұмағали 
Тілеулин  ұйымдастыру  жұмысына  және  жаңа  оқу 
орнына  оқытушылар  іріктеп  алуға  көп  еңбек 
сіңіреді.  Бірінші  жылы  педтехникумның  орыс 
бөлімінде  (меңгерушісі  Стрижов)  66  оқушы,  қазақ 

 
157 
бөлімінде (Тілеулин) 47 оқушы оқиды. Әр бөлімде 
11 оқытушы істейді.  
Сол  кезде  қазақ  бөлімінде  сабақ  бергендер: 
Тілеулин Жұмағали, Жәнібеков Жанұзақ, Мәмеков 
Ғалауетден, 
Айбасов 
Біркей, 
Бейсенов 
Мұхамеджан,  Кемелев  Ғали,  Жандосов  Садуақас, 
Ержанов  Бәйімбет,  Болғамбаев  Хайретден, 
Айтхожин, Мұратов. 
Бұлардың  барлығы  да  әртүрлі  кеңес 
мекемелерінде 
қызметте 
болғандықтан 
губерниялық  атқару  комитетінен  оларды  сабақ 
беретін уақытта басқа қызмет міндеттерінен босату 
сұралады.  Атқару  комитеті  бұған  келісімін  береді. 
Ж.Тілеулин  өзі  техникум  өқушыларына  тарих, 
жаратылыстану,  педагогика  пәндерінен  сабақ 
береді. 
1925  жылғы  20  маусым  күні  педтехникумды 
бірінші  бітірушілерді  шығарып  салу  рәсімі 
жасалады.  Техникумның  орыс  бөлімін  32  адам, 
қазақ бөлімін 8 адам бітіріп шыққан. 
Архивте  1926  жылғы  2-ші  мамыр  күні  болған 
қазақ  педтехникумының  педагогикалық  кеңесінің 
протоколы  (мәжіліс  хаты)  сақталыпты.  Онда 
курсты аяқтаған 17 мұғалімге куәлік берілсін деген 
қаулы  қабылданған.  Олардың  11-не  аудандық 
мектептерді басқаруға құқық беріліп, қалғандарына 
ауылдық  мектептерге  жолдама  тапсырылған. 
Педагогикалық  кеңестің  аяғында  педтехникумның 
директоры 
Ж.Тілеулин 
педтехникум 

 
158 
оқытушыларының  атынан  оқу  бітіріп  куәлік  алған 
мұғалімдерді құттықтап сөз сөйлеген. 
1927  жылғы  15-ші  тамыздан  бастап  қазақ 
педтехникумының  директоры  болып  Жиенғали 
Әділұлы  Тілепбергенов  тағайындалады.  Ол  бұған 
дейін  1926  жылдан  бастап  «Бостандық  туы» 
газетінің  редакторы  болып істеген  белгілі  жазушы 
болатын. 
Жұмағали 
Тілеулин 
аз 
уақыт 
педтехникумда сабақ беріп жүреді де, сол жылдың 
аяғында  өз  мамандығы  бойынша  басқа  жұмысқа 
ауысады.  Оның  беріп  жүрген  сабақтарын 
бұрынырақ Мағжанмен бірге Қызылжар және Уфа 
медреселерінде  оқыған  Бекмұхамед  Құсайынұлы 
Серкебаев  (халық  артисі  Ермек  Серкебаевтың 
әкесі) алады. 
Бұдан  кейін  облыстық  архивте  сақталған 
Петропавл  округтік  денсаулық  сақтау  бөлімінің 
1927-
1928 
жылдардағы 
кадрлар 
жөніндегі 
жазбаларынан Жұмағали  Тілеулиннің 
губерниялық
, 
денсаулық сақтау бөлімінде емдеу кәсіп одағының 
меңгерушісі  болып  істегенін  көреміз.  Бұл 
жазбалардағы  құжаттар  Ж.Тілеулиннің  осы  емдеу 
кәсіподағының  меңгерушісі  ретінде  1927  жылғы 
қарашаның  19-ынан  1928  жылғы  сәуірдің  30-ына 
дейін әртүрлі 22 құжатқа қол қойғанын көрсетеді. 
Бір  қызығы,  осы  құжаттарға  кәсіподақ 
меңгерушісі Тілеулин ылғи 
губерниялық
 
денсаулық 
сақтау  бөлімінің  меңгерушісі  Савельевпен  қатар 
қол  қойып  отырған.  Соған  қарағанда  ол  кезде 

 
159 
кәсіподақтың  маңызы  үлкен  болған  сияқты 
(ф.  17, 
оп. 1., Д. З.). 
Осы  құжаттардан  тағы  бір  байқағанымыз, 
Ж.Тілеулин  денсаулық  бөлімінде  істеп  жүріп  те 
сондағы  қызметкерлерге  арнап  қазақ  тілі  курсын 
ашқанға  ұқсайды.  Оған  дәлел  сол  кездегі  Ақмола 
губерниялық 
оқу 
бөлімінің 
меңгерушісі 
Қожахметовтың  денсаулық  бөліміне  1928  жылғы 
16  ақпанда  жазған  хаты.  Бұл  хатта  ол  денсаулық 
бөлімінен  қазақ  тілі  курсының  жұмысы  туралы 
мәлімет беруін сұраған. 
Гүлнәр 
Міржақыпқызы
  «
Жұлдыз»  журналында 
(1994  ж.  №  3-4)  жарияланған  «Аманат»  атты 
естелігінде: 
«Жұмағалидың 
ұлы 
медицина 
ғылымының 
докторы 
Серік 
Жұмағалиұлы 
Тілеулиннің  айтуынша,  ...Қызылжарда  тұрғанда-
рында  әкесінің  медтехникумның  директоры 
болғанын әрі дәрігерлік жұмыс атқарғанын шешесі 
Райханнан естігенін айтады», - дейді. 
Әзірше  архив  құжаттарынан  Жұмағалидың 
медтехникумның 
директоры 
болғанын 
куәләндыратын  деректер  кездеспеді.  Мүмкін,  ол 
кезде  жас  Серік  (1926ж.  туған)  әкесінің  қазақ 
педтехникумының 
директоры
 
болғанын ауыстырып 
алған  болар.  Бір  күмәндісі  –  Жұмағалидың  1928-
1930  жылдары  қандай  қызмет  істегені  жөнінде 
бізге ешқандай құжат кездеспеді. 
Тек  Петропавл  медициналық  техникумының 
1930-
1934 
жылдарды 
қамтыған 
бұйрықтар 

 
160 
кітабындағы  1931  жылғы  26  қаңтарда  жазылған 
бұйрықта: 
«Тілеулин Жұмағали 1931 жылғы 9 қаңтардан 
бастап медициналық техникумға қазақ тілі пәнінің 
оқытушысы  болып  алынсын»  делінген.  Мұнда  ол 
қанша істегені, қызметтен қашан босағаны туралы 
дерек жоқ. 
Біріккен Мемлекеттік Саяси басқарма (ОГПУ) 
органдары  1928  жылдың  аяқ  кезінен  бастап  Алаш 
партиясы мен «Алаш-Орда» үкіметінің басшылары 
мен белсенді мүшелерін қудалай бастағаны белгілі. 
1928  жылғы  29  желтоқсанда  Қызылордада 
Міржақып Дулатов ұсталса, 1929 жылғы 6 шілдеде 
Қызылжарда Мағжан Жұмабаев тұтқындалды. 
Гүлнәр  Міржақыпқызы:  «1929-1930  жылдары 
оның  (Міржақыптың.-  Қ.М.)  көп  жолдастары 
ұсталды,  жалпы  саны  32.  Ішінде  Мағжан 
Жұмабаев, Жұмағали Тілеулин бар» 
(«Жұлдыз», 1994 
ж. № 3-4. Г.Дулатова. «Аманат» Естелік)
 – 
деп айтады. 
Жоғарыда 
келтірілген 
медициналық 
техникумның  бұйрығына  қарағанда,  1931  жылғы 
қаңтар  айында  Ж.Тілеулин  қызметте  болған. 
Сондықтан  оны  сол  1931  жылдың  қаңтарынан 
кейінгі  айларының  бірінде  тұтқындаған  деп 
жорамалдауға болады. 
Аталған  естелігінде  Гүлнәр  апай  әкесінің 
айдауда жүргенде бірсыпыра жолдастарынан алған 
хаттарынан  үзінділер  келтіреді.  Солардың  бірі 
Павловск қаласында айдауда болған Жұмағалидың 

 
161 
1934  жылғы  30  мамырда  жазған  хаты:  «Ст. 
Медвежья  гора.  Мурманск.  ж.д.  1  ОЛК. 
Центральные  курсы  лекпомов  при  сан-отделе 
Дулатову М. г.Павловск ЦЧО ул. К.Маркса, дом. 6. 
Ж.Тлеулин.  Адрестерінді  жуырда  алдым.  Тұрмыс 
саулықтарың  қалай?  Тұрағым  Павел  қаласы, 
қаратопырақ 
бетінде 
саулық 
сақтау 
жұмысындамын. Менен басқа мұнда біздің жақтан 
кісі  жоқ,  жалғызбын.  Тұтынуға  қиындау 
болғандықтан үй-iшi мұнда келген жоқ, екi жылдан 
берi  Ташкентте  тұрып  жатыр...  Мұнда  қызмет 
болғанмен  табыс  аз.  Үй-iшi  келе  алмай  отырғаны 
содан.  Өздерiң  қандай  халде  тұрсыңдар.  Абдолла 
Варонежде  тұрады.  Көптен  хат  келмей  тұр. 
30.05.1934  жыл.  Жұмағали”.  Мұндағы  Абдолла  – 
Жұмағалидың бажасы Абдолла Байтасов. Ол кезде 
бұл да айдауда болған. 
Осы  естелігінде  Гүлнәр  апай:  Жұмағали 
«Міржақыптың інісіндей сенімді жолдасының бірі, 
қатар  қамалып  бес  жылын  Ресейде  өтеп,  1936 
жылы  Қырғызстандағы  Новотроицк  поселкісінде 
дәрігерлік атқарып үй-ішімен тұрып жатқанда, 37-
нің зобалаңына ұшыраған аяулы жан», - дейді. 
Міне,  Қызылжар  қаласында  25  жылдай 
денсаулық сақтау, білім салаларында халқына адал 
қызмет  атқарған  Жұмағали  Тілеулиндей  абзал 
жерлесіміз  де  1937  жылғы  қуғын-сүргін  кезінде 
жазықсыз  атылып  кеткен.  Міржақып,  Мағжан 
сияқты  оның  есімі  де  халқымызға  жақсы  таныс 

 
162 
болуға 
тиісті. 
Оның 
өмір 
жолы 
мен 
шығармашылығын  әлде  де  зерттей  түсу  бізге, 
кейінгі ұрпақтарға зор парыз. 
 
СӘБИТ ЖӘНЕ МАҒЖАН 
(сәуiр 2000 ж.) 
 
Абай – ақылдың ақыны, ал Мағжан – 
ақынның ақыны. Мағжан ақын ретiнде 
Абайдан күштiрек. Бiз Мағжаннан 
үйренуiмiз керек. 
Сәбит Мұқанов. 
 
Бiздiң  Солтүстiк  Қазақстан  жерi  тамаша 
талантты адамдарға  бай.  Сол  таланттардың  iшiнде 
Мағжан  Жұмабаев  пен  Сәбит  Мұқановты  ерекше 
атауға болады. Соңғы жылдары Сәбит пен Мағжан 
өмiр  бойы  бiр-бiрiмен  жауласып  өтiптi,  Сәбит  өне 
бойы  Мағжанды  қуғындаумен  болыпты  деген 
сөздер естiлiп қалып жүр. Шынында солай ма едi? 
Шындығна 
келсек, 
олардың 
қарым-
қатынасының  көлеңкелi  де,  сәулелi  де  кезеңдерi 
болған. Оның әртүрлi объективтi де, субъективтi де 
себептерi болды. 
Сәбит кедей малшының отбасында туды және 
алты  жасынан  әке-шешесiнен  жетiм  қалып, 
жетiмдiктiң  қиыншылығын  көрiп  өстi.  Ауыл 
молласынан  оқып  хат  таныды.  Байлардың  малын 
бағып, бала оқытып күнiн көрдi. Тек 1918 жылдың 
аяғында  18  жасар  Сәбит  қазақ  мектептерiне 
мұғалiмдер  даярлайтын  екi  жылдық  курсқа  оқуға 

 
163 
түсу үшiн Омбы қаласына келедi. Мiне осында ол 
алғашқы  рет  Мағжан  Жұмабаевпен  кездеседi, 
үйткенi  Мағжан  осы  курстың  оқытушысы  әрi 
бастығы едi. 
Егер  Сәбит  бұл  кезде  шала  сауатты,  орыс 
тiлiне шорқақ қу кедей болса, Мағжан бұған дейiн 
Қызылжар  қаласындағы  5  жылдық  медресенi 
бiтiрiп  Уфа  қаласындағы  жоғары  дәрежедегi 
«
Ғалия»  медресесiнде  бiр  жарым  жыл  оқып, 
Омбының 
мұғалiмдер 
даярлайтын 
семинариясының дипломын алып шыққан болатын. 
Сәбит  ел  iшiнде  әртүрлi  айтыстарға  қатысып 
өлең  шығарып  жүрсе,  Мағжан  сонау  1912  жылы 
Қазан  қаласында  өзiнiң  өлеңдерiнiң  «Шолпан» 
атты  бiрiншi  жинағын  шығарып  үлгерген  белгiлi 
ақын  болатын.  Сонымен  қатар  ол  Алашорданың 
Ақмола  облыстық  комитетiнiң  мүшесi.  Бұл 
комитеттiң  өзi  Ақмола  облысының  сол  кездегi 
орталығы Омбы қаласында едi. 
Сәбит  Мұқанов  өзiнiң  «Өмiр  мектебi» 
романының  екiншi  кiтабiнда:  «Курстың  бастығы 
белгiлi  байшыл-ұлтшыл,  кейiн  революцияға  қарсы 
ақын – Мағжан Жұмабаев боп шықты… Мағжан – 
ол  кезде  алашордашылардың  ең  мақтаулы 
жазушысы.  Оның  өлеңдерi  Семейде  шығатын 
«
Абай»  журналы  мен  «Сарыарқа»  газетiнде 
басылып тұрады» – деп жазады. Менiңше, мұндағы 
«
Мағжан  байшыл-ұлтшыл,  революцияға  қарсы 
ақын»  деген  сөздердi  Сәбит  алашордашылар 

 
164 
қудаланатын  30-шы  жылдардағы  саяси  жағдайға 
байланысты жазған. 
Сонымен бiрге Сәбит Мағжанның өзiне көмек 
көрсеткенiн  де  жасырмайды.  Сәбиттiң  барар  жерi 
жоғын,  әрi өз  бетiмен  күн  көретiн  де жағдайының 
жоғын  көрген  Мағжан  оны  өзi  тұрған  нағашысы 
Ғазизбайдың үйiне орналастырады. Курста оқылған 
сабақтары  туралы  Сәбит  былай  деп  есiне  алады: 
«
Курста бiзге берiлетiн сабақтардың саны он: Қазақ 
тiлi,  орыс  тiлi,  география,  есеп,  жаратылыс  тану, 
педагогика, тарих, дiн сабағы, ән-күй, гимнастика». 
Мағжан  курста  қазақ  тiлi,  орыс  тiлi,  педагогика, 
тарих пәндерiнен сабақ берген. 
Сәбит  Мағжанның  өзiнiң  өлеңдерiн  оқып, 
мұның пiкiрiн сұрағанын айта келiп, оның махаббат 
туралы  лирикалық  өлеңдерiн  ұнатқанын,  ал 
Колчакты  дәрiптеген  өлеңдерiн  ұнатпағанын 
бiлдiредi.  Ал  Мағжан  Сәбиттiң  өлеңдерiн  тыңдап, 
оның  жастық  туралы,  және  айтыс  өлеңдерiн 
қоштап,  ал  сол  кездегi  кедей-батрактардың  ауыр 
тұрмысы туралы өлеңдерiн ұнатпады – дейдi. 
Колчак  үкiметi  құлағаннан  кейiн  Омбыдағы 
аталған курс жабылып қалады да, Сәбит Қызылжар 
арқылы елiне, Жаманшұбарға қайтады. 
1919  жылғы  сәуiрдiң  4-iнде  Бүкiлресейлiк 
Орталық 
Атқару 
комитетiнiң 
қаулысымен 
алашордашыларға амнистия (кешiрiм) жарияланып, 
олардың  кеңес  мекемелерiнде  қызмет  iстеулерiне 
рұқсат  берiледi.  Мағжан  Жұмабаев  аз  уақыт 

 
165 
Омбыда 1920 жылдың ақпан айынан бастап шығып 
тұрған  «Кедей  сөзi»  атты  қазақ  газетiнiң 
редакциясында  iстеп  жүредi  де,  1920  жылдың 
көктемiнде  Қызылжарға  келедi.  Мұнда  сол  1920 
жылғы  маусымның  6-сынан  бастап  «Қызыл 
мұғалiмдер»  курсы  ашылады.  Мiне  осы  курста 
Мағжан  мен  Сәбит  екiншi  рет  кездеседi.  Мағжан 
курста  педагогикадан  және  қазақ  тiлi  мен 
әдебиетiнен 
сабақ 
бередi. 
Мұнда 
қазақ 
ауылдарында 
сабақ 
беретiн 
мұғалiмдер 
даярланады. Сәбит қатардағы курсант болып дәрiс 
алады. 
Бiрақ  бұл  кезде  саяси  жағдай  өзгерген  едi. 
Сәбит  Коммунистiк  партияның  мүшелiгiне 
кандидат  болған,  жан-тәнiмен  жаңа  кеңес 
үкiметiнiң  мүддесiн  қорғаушы.  Бүкiлресейлiк 
Орталық Атқару комитетiнiң аталған қаулысына да 
қарамай 
жергiлiктi 
жерде 
бұрынғы 
алашордашыларға  сенiмсiздiкпен  қарау  жалғаса 
бердi.  Мұндай  көзқарас  Сәбитте  де  болды.  Бұл 
туралы  Сәбит:  «Қазақ  тiлi»  аталатын  сабақты 
Мағжан  Жұмабаев  оқытты.  Ол  сөз  жүзiнде  Совет 
үкiметiн жақтаған болып жүрдi де, iс жүзiнде өзiнiң 
«
ескi әнiне» басты. Еңалдымен ол … тiл сабағының 
мысалы 
ретiнде 
алашордашыл 
ақын-
жазушылардың реакциялық шығармаларын оқитын 
болды.  Оның  бұл  «қулығы»  тез  әшкерленiп, 
мұғалiмдер  көпшiлiгiнiң  талабы  арқылы  курстың 

 
166 
педагогикалық  советi  алашордашылардан  мысал 
алуға тыйым салды… 
Мағжан  онымен  үндемей  жатып  қалған  жоқ. 
Пiкiрiн таратуға оның екiншi тапқан жолы, - өзiнiң 
шығармалары.  Совет  үкiметiне  дәл  сол  бiр  тұста 
ашық  қарсы  шығуға  батылы  жетпеген  оның 
талғажау  қылғаны  «тарихи»  тақырып.  Бiр 
поэмасында 
(«
Оқжетпестiң  қиясында»  –  Қ.М.)
ол халық 
жауы Кенесарыны, бiр поэмасында 
(«
Ертегi»  -  Қ.М.) 
оның  баласы  Сыздықты  мақтап,  ұлтшыл-
байшылдық  заһарының  бәрiн  көрбiлтелеп  төктi. 
Бұл  шығармаларын  мұғалiмдер  арасында  оқуға 
қорыққан  ол,  көптiң  алдына  тартудың  басқа  бiр 
әдiсiн тапты. 
Со  кезде,  Қызылжарда  «Қазақ-татар  клубы» 
деген  бар,  ол  сақау  Баймағамбет  аталатын  бiр 
байдың  конфискацияға  алынған  үйiнде.  Клубта, 
өзге мәдениеттiк шаралармен қатар, сауық кештерi, 
немесе  әдебиет  кештерi  болып  жатады.  Сондай 
кештердiң  бiреуiнде  Мағжан  жоғарыда  аталған 
реакциялық өлеңдерiн оқиды. 
Осы мәселе, курс жанында ұйымдасқан партия 
ячейкасының  жыйналысында  арнаулы  мәселе  боп 
қаралды… 
Жыйналыста  саяси  қырағылықты  күшейту, 
үгiт-насихат  жұмысын  күшейту  туралы  бiрнеше 
тармақпен  алынған  қаулыда,  екi  тармақ  менiң 
есiмде  осы  күнге  дейiн  берiк  сақталды:  бiрi  – 
ұлтшылық-байшылдыққа көркем әдебиетте де жол 

 
167 
бермеу,  ондай  әрекет  жасағысы  келгендердi 
мейiрiмiз  әшкерелеу,  қазiр,  бұндай  қылығы  айқын 
дәлелденген  Жұмабаевты  қызметтен  қуу,  екiншi  – 
курстың  жанында,  революциялық  рухта  шығарма 
жазатындардың  үйiрмесiн  ашу,  сөйтiп,  өз 
кадрлерiмiздi шығаруға жағдай жасау. 
Партия  ячейкасының  қараған  мәселесi, 
ертеңiнде 
жалпы 
курстық 
жыйналыста 
талқыланады…  Жыйналыс  ячейканың  қаулысын 
түгел 
қолдады. 
Мағжан 
«
түзелмейтiн 
алашордашылға саналып», қызметтен қуылды». 
Сәбит  курстың  жанында  шығатын  қабырға 
газетiнiң  шығарушылар  алқасының  мүшесi 
болатын. Ячейканың аталған қаулысынан кейiн ол 
газеттiң  кезектi  санында  «Түсiмде»  деген 
фельетонын бастырады. Соңынан, 1922 ж. 22 ақпан 
күнi  «Еңбекшi  қазақ»  газетiнiң  11-шi  санында 
жарияланған 
бұл 
фельетон 
Жұмабаевтың 
байшылдығын әшкерелеуге арналған. Бұл Сәбиттiң 
баспасөзде жарияланған бiрiншi еңбегi едi. 
Сәбит Мұқанов курсты аяқтай алмады. Уездiк 
ревком  оны  бiр  айдасын-ақ  Қызылжар  уезiнiң 
Қостанай жақ шегiндегi Смайыл, Преснов, Таузар, 
Анастасьев, 
Аққусақ, 
Қаратал, 
Қараоба 
болыстарына  партия  ячейкаларын  ұйымдастыруға, 
ауылдарда  тұтынушылар  кооперациясын  ашуға, 
продразверстка жинауға жiбередi. 
Мағжан  аз  уақыт  «Бостандық  туы»  газетiнде 
iстейдi.  Бiрақ  онда  да  көп  тұрақтай  алмайды.  Тап 

 
168 
күресiнiң  белсендiлерi  оның  әр  мақаласынан 
байшылық,  ұлтшылық,  совет  үкiметiне  қарсылық 
сипаттарын iздеп тауып әшкерелейдi. 
Бертiнге  дейiн  Мағжанның  редакциядан 
қуылғаннан  кейiн  қайда  iстегенi  белгiсiз  болып 
келген едi. Тек 1997ж. жазда облыстық мемлекеттiк 
архивтен  табылған  құжаттар  оның  1922  жылы 
жазғытұрым  және  жаз  айларында  Ақмола 
губерниялық  аштарға  көмек  беру  төтенше 
комиссиясының  төрағасының  орынбасары  болып 
iстегенiн көрсетiп отыр. 
1921  жылы  Сәбит  ЧОН  (части  особого 
назначения)  отрядiнiң  құрамында  ақгвардияшылар 
мен  кулактардың  бiрлескен  көтерiлiсiне  қарсы 
ұрыстарға  қатысады,  Қызылжарда  ашылған 
совпартшколада оқиды, 1922 жылғы тамыз айынан 
бастап  Орынбор  қаласындағы  рабфакққа  оқуға 
кiредi. 
1922 жылғы қазан айында Мағжан қалыңдығы 
Зылиқамен  Челябi,  Орынбор  арқылы  Ташкентке 
барады. Осы кезде Орынборда оның «Педагогика» 
атты кiтабi жарық көредi. Мағжан Ташкентте қазақ 
мұғалiмдер  институтында  сабақ  бередi,  әрi 
«
Ақжол» 
газетiмен 
«
Сана», 
«
Шолпан» 
журналдарында  қызмет  iстейдi.  1923ж.  осы 
Ташкентте  Мағжан  өлеңдерiнiң  үшiншi  жинағы 
баспадан шығады. Бұл жинаққа сол кезде Түркiстан 
республикасының  басшыларының  бiрi  болған 
Сұлтанбек Қожанов былай деп алғы сөз жазды: 

 
169 
«
М.Жұмабайұлының 
өлеңдерi» 
қазақ 
әдебиетiнде  үлкен  орын  алған  деп  санап,  басып 
отырмыз. 
М.Жұмабайұлының 
өлеңдерiмен 
оқушылар  бұрыннан  таныс.  Әдебиетi  жаңа 
аяқтанып,  әдебиет  тiлi  ендi  жасалып  келе  жатқан 
жұртта  Мағжандай  ақындардың  қызметi  зор  екенi 
анық. 
Осы  күнге  дейiн  Түркiстанда  қойшылар  тiлi 
саналып  келген,  ресми  қағаздар  жазуға,  кiтаптар 
жазуға  жарамсыз  делiнiп  келген  қазақ-қырғыз  тiлi 
iске асуы былай тұрсын, өнерге асатын, бай, жатық, 
таза,  өткiр,  әдемi  тiл  екенiн  Мағжан  өлеңдерi 
көрсете алады. Сондықтан бiз Мағжан өлеңдерiнiң 
саяси  мәнiсiнен  гөрi  әдеби  мәнiсiн  көбiрек  көзде 
тұттық. Сол жақтарын ескерiп, Мағжан өлеңдерiнiң 
iшiнде  кез  келетiн  марксизм  дүние-тануына 
ұйқаспайтын  жерлерiн  оқушылар  көре  салып 
үрiкпей,  көркемдiк  жағына,  сыршылдық  жағына, 
суреттеу  жағына  көбiрек  көз  салынуы  керек; 
тарихи  мәнiсiне  жете  түсiнуi  керек».  Бұл  сөздерi 
қазiрде күшiн жойған жоқ… 
Ал,  Мағжан  сол  1923ж.  қыркүйек  айында 
Мәскеудегi 
жоғары 
әдебиет-көркемөнер 
институтына оқуға түседi. Бұл институтты ол кезде 
орыстың  белгiлi  ақыны  Валерий  Брюсов 
басқаратын.  Ол  кейiн  Мағжанды  «қазақтың 
Пушкинi» деп атаған. Осы институтта оқып жүрiп 
Мағжан  Күншығыс  еңбекшiлерiнiң  коммунистiк 
университетiнде  (КЕКУ)  сабақ  бередi  және 

 
170 
«
Күншығыс»  баспасында  қызмет  iстейдi.  Ол 
Мәскеуде  орыс  және  Батыс  Европа  әдебиетiмен 
кеңiрек танысады, жаңа өлеңдер, поэмалар жазады, 
Лениннiң,  Горькийдiң,  Всеволод  Ивановтың, 
Мамин-Сибиряктiң, 
И.Гетенiң, 
Г.Гейненiң 
бiрсыпыра шығармаларын қазақ тiлiне аударады. 
Алайда «ақын жаны жай таппайды: ылғи сын, 
қаңқу, шаншу сөздерден көзi ашылмайды. Ескiшiл, 
байшыл  ақын  атанады.  Оқушы  қауымға  Мағжан 
өлеңдерiн  жат  өлең  ретiнде,  өткендi  көксейтiн, 
кертартпа, 
уайымшыл 
шығармалар 
деп 
уағыздайтын  мақала,  сөздер  баспа  бетiнде  көбейе 
бастайды». (М.Базарбаев). 
1923ж. желтоқсан айында Орынбор рабфагiнде 
оқып жүрген студенттер (iшiнде Сәбит Мұқанов та 
бар)  Мағжанға  сырттай  әдебиеттiк  сот  жасайды. 
«
Соттың қаулысы үш тармақтан құралды: 
1.  Жұмабаев  қазақ  халқының,  онымен  қатар, 
қазақ  халқына  қамқор  боп  отырған  Совет 
өкiметiнiң қас жауы деп танылсын. 
2.  Оның  барлық  шығармалары  оқудан  алыну 
үкiметтен сұралсын. 
3.  Бұдан  былай  советтiк  баспасөздiң  бетiнен 
оның шығармаларына орын берiлмесiн. 
(С.Мұқанов. 
«
Өмiр мектебi». 2-шi кiтап. А.1953. 365-366 беттер)
. 
1924  жылдың  аяқ  кезiнде  Мәскеуде  оқитын 
қазақ  жастарының жиналысында Мағжан өлеңдерi 
талқыланып,  оның  ақын  шығармаларын  терiске 
шығарған  қаулысы  Қазақстанға  жiберiледi.  Бұл 

 
171 
жиналыс  туралы  есеп  «Еңбекшi  қазақ»  газетiнiң 
1925  жылғы  14-қаңтардағы  санында  жарияланады. 
Осындай  орынсыз  сындардан  көңiлi  жабыққан 
ақын «Елге сәлем» деген өлең жазады. Ол «Тiлшi» 
газетiнде  жарияланады.  Өлеңде  мынадай  жолдар 
бар: 
Қайтуым хақ, белдi буып тас қылып, 
Кет деме, елiм, ендi менi басқа ұрып. 
Дейтiн болсаң: қой жырыңды, жырауым, 
Қобызымды қиратармын тасқа ұрып. 
«
Еңбекшi  қазақ»  газетiнiң  1924  жылғы  19-
желтоқсанындағы  санында  «Сәлем  хат  жазған 
азамат Мағжан Жұмабайұлына» деген ескертпемен 
Сәбит Мұқанов «Сәлемге сәлем» деген жауап өлең 
бастырып шығарады. Онда мынадай жолдар бар: 
Сен құлан, өз қағыңнан жүрген жерiп, 
Ел аман, жұрт тыныш кезде қайғыға енiп. 
Сүйгiш жолыңнан табан бұрма, 
Қобызыңнан, ақыным, безбе әлi. 
Ақынға  қарсы  шабуылдың  соншама  қатал 
болғанын,  елiн  сағынып,  оқуда  жүрген  жанның 
жүрегi  елжiреп  жазған  сәлем  хатына  берiлген  осы 
жауаптан байқауға болады. 
«
Қазақ  әдебиетi  тарихының  очеркi»  деген 
еңбегiнде Сәбит Мұқанов былай деп жазды: «1920-
1923  жылдары  Қазақстанда  байшыл  бағыттағы 
ақындар  күш  алып  тұрды.  Олар  Советтерге  қарсы 
кiтаптар,  журналдар  шығарды.  Бұл  кезде  ешкiм 

 
172 
оларға  қарсы  сөйлемедi,  ешкiм  олардың 
қателiктерiн көрсетпедi. 
1923-
1926  жылдары  байшыл  жазушылар 
Қазақстанда  қуғынға  ұшырады.  Сондықтан  олар 
Түркiстанға  барып  Сұлтанбек  Қожановтың 
айналасында  топтасты.  Сұлтанбек  олардың 
билiгiне  «Ақжол»  газетi  мен  «Сана»  және 
«
Шолпан»  журналдарын  берiп  қойды».  Шынында 
да 
осылай 
едi. 
Сұлтанбек 
Қожановтың 
қамқорлығын  көрген  жазушылардың  бiрi  Мағжан. 
Соның  көмегiмен  1923ж.  Ташкентте  Мағжанның 
өлеңдер жинағы жарық көрдi. 
Бiрақ  1924  жылдан  бастап,  әсiресе  жоғарыда 
аталған  Мағжан  шығармаларын  терiс  қабылдаған 
екi  жиыннан  кейiн  Мағжанға  қарсы  сын  күшейе 
түстi.  Оның  шығармаларын  басуға  тыйым 
салынды.  Тiптi  оның  бұрын  шыққан  кiтаптарын 
кiтапханалардан аластау туралы нұсқаулар берiлдi. 
Мысалы, 
Қазақ 
баспасының 
меңгерушiсi 
Кондратов  Ақмола  губерниялық  баспасына  1925 
жылғы  11  наурызда  мынадай  хат  жазған:  «Қазақ 
бас  баспасындағы  деректерге  қарағанда  Ақмола 
губерниясында  Мағжан  Жұмабаевтың  1923ж. 
Ташкент  мемлекеттiк  баспасынан  қазақ  тiлiнде 
басылып  шыққан  өлеңдер  жинағы  айналымда 
жүрген  көрiнедi.  Бұл  басылымды  айналымнан 
алуға  бар  күштерiңдi  салыңдар…  Алынған 
даналарды  ерекше  бұйрық  алғанға  дейiн  сақтай 
тұрыңдар…» 

 
173 
1925ж.  жазда  Сәбит  Мұқанов  Қызылжарда 
«
Бостандық  туы»  газетiнiң  жауапты  хатшысы 
болып  тағайындалды.  Мұнда  ол  жергiлiктi 
жазушылармен  журналистердi  бiрiктiрiп  әдеби 
үйiрме  ашады.  Ал  1926  жылғы  жазда  ол 
Қызылордаға  келедi.  Мұнда  сол  жылғы  маусым 
айында  Қазақ  пролетарлық  жазушыларының 
ассоциасы  (КазАПП)  құрылады.  ҚазАППтың 
ұйымдастыру  комитетiнiң  төрағасы  болып  Сәкен 
Сейфуллин,  жауапты  хатшысы  болып  Сәбит 
Мұқанов 
тағайындалады. 
Бұл 
ұйымның 
бағдарламасының 
жобасын 
жасау 
Сәбит 
Мұқановқа  жүктеледi.  1926  жылғы  4  қазанда 
бағдарлама пролетарлық бағыттағы жазушылардың 
жалпы  жиналысында  талқыланып  бекiтiледi.  Сол 
күннен  бастап  ҚазАПП  осы  бағдарлама  негiзiнде 
жұмыс iстейдi. 
1927ж. жазында Мағжан Жұмабаев Мәскеудегi 
әдебиет-көркемөнер 
институтын 
бiтiрiп 
Қызылжарға  келедi.  Мұнда  ол  педагогикалық 
техникумда  және  совпартшколада  Қазақ  тiлiнен 
сабақ бередi. 
Мәскеуде  оқыған  кезiнде  Мағжан  көп 
ойланып-толғанады,  қоғамды  таптық  тұрғыдан 
қарай  бастады.  Өзiнiң  өлеңдерiн  де  осы 
принциппен жаза бастады. 
1927ж.  17  тамызда  «Еңбекшi  қазақ»  газетiнде 
оның  «Тоқсанның  тобы»  деген  поэмасы  басылып 
шықты. Онда автор жаңа өмiрдi қуанышпен қарсы 

 
174 
алады, оған шын көңiлмен ден қойғанын бiлдiредi. 
Бүкiл  халықтың  жаңа  тұрмыс  құруға  бет  алғанын 
қоштап,  өзi  де  оған  қосылатынын  айтады.  Тоқсан 
деп  көпшiлiктi,  жүздiктiң  онын  емес,  тоқсанын 
қолдаймын дейдi: 
Ес бiлiп ойлап, толғанып, 
Қолыма қалам алғалы, 
Сөйлеген емен жасыра: 
Мен мұңдымен мұңдастым, 
Адассам ел деп адастым. 
Он деген емен асылы, 
Он демедiм, демеспiн. 
Ой көзiнде көмескi, 
Жырладым елдi жалпылап, 
Жасырмай жүздi жоқтадым, 
Тоқсанға ендi тоқтадым. 
Толғанып, ойлап, талқылап 
Сөздiң тоқтар түйiнi: 
Бұл – тоқсанның жиыны, 
Осы армансыз бiлгенiм. 
Тоқсаннан сонау он аулақ 
Сонау оннан мен аулақ 
Мен тоқсанмен бiргемiн. 
Өкiнiшке  орай,  ақынның  бұл  жаңа  ұстанған 
жолын  (позициясын)  республика  басшылығы 
түсiнбедi,  не  түсiнгiсi  келмедi.  Қазкрайкомның 
Орталық 
комитетiнiң 
бiрiншi 
хатшысы 
Ф.И.Голощекин 
Қазақстан 
өлкелiк 
ҮI-
партконференциясында  сөйлеген  сөзiнде  былай 

 
175 
деген  (1927ж.  қарашада):  «Среди  интеллигенции 
имеется 
движение, 
напоминающее 
«
сменовеховцев».  Вы,  наверное  знаете  знаменитое 
стихотворение  Жумабаева  о  «Девяносто».  Он  о 
себе  пишет,  что  он  на  стороне  девяноста,  а 
большинство ему поверило, что это действительно 
так, и было обмануто. Они сначала говорили сто и 
потерпели  поражение,  а  теперь  говорят  о 
девяносто. Если к нам придут с хорошими делами, 
мы  по  спине  погладим,  однако  чтобы  показать 
необходимость  поддержки  девяносто  другими,  мы 
не только по спине их погладим, но в то же время и 
ударим по спине». 
Республика  бiрiншi  басшысының  бұл  сөздерi 
Мағжанға 
деген 
пролетарлық 
бағыттағы 
жазушылардың сынын тiптi үдетiп жiбердi. 
Сәбит  Мұқанов  «Өмiр  мектебiнiң»  3-шi 
кiтабiнда («Есею жылдары») былай деп жазады: 
«
Көркем 
әдебиеттегi 
байшылдық-
ұлтшылдықты 
әшкерелеу 
жұмысы 
қазақ 
әдебиетiнiң  даму  тарихында  1927-1928  жылдары 
ерекше  қарқынмен  жүрдi  десек,  асырып  айтпаған 
болар  едiк.  Оған  куа  –  сол  кездегi  газет-
журналдардың  бетiнде  жарияланған  көптеген 
мақалалар.  Мен  осы  қызу  айтыстың  қалың 
ортасында  жүргендердiң  бiрi  болдым.  Байшыл-
ұлтшылдар  пiкiрлерiн  бүркеншiктi  түрде  өткiземiз 
деп 
тырысқанмен, 
совет 
әдебиетiнiң 
бағытындағылар  олардың  бет  пердесiн  тез 

 
176 
сыпырды да, кiм екендiктерi халық алдында айқын 
көрiнген  ұлтшылдар  саяси  ажалы  жақындағанын 
сезiп, бiр жүйелерi: 
Сонау оннан мен аулақ 
Мен тоқсанмен бiргемiн (М.Жұмабаев),  - деп, 
бұрынғы  таптық  бетiнен  жалтаруға  тырысты». 
Бұдан  ол  кезде  Сәбит  Мұқановтың  басқа  да 
пролетарлық  бағыттағы  жазушылар  сияқты 
Мағжанның  шынымен  халықтың  көпшiлiгi  (90) 
жағына  бет  бұрғанына  сенбегенi  көрiнiп  тұр.  Ал 
Мағжан  шынымен  совет  үкiметi  жағына  бұрылып 
едi, өз творчествосының жаңа бетiн ашып едi. Амал 
не,  тағдыр  оған  осы  жаңа  позициясынан  жаза 
беруге  мүмкiндiк  бермедi.  Сталинизмнiң  қара 
бұлттары  қоюлана  бастады.  Бұл  бұлттардың 
көлеңкесi  ең  алдымен  елiмiздiң  Мағжан  сынды 
озық  интеллигенциясының  басына  түстi.  1929ж. 
шiлде  айының  басында  Мағжан  Қызылжардағы  өз 
үйiнде  тұтқындалды.  Ол  алдымен  этаппен 
Алматыға  жiберiлiп,  одан  Мәскеудiң  атақты 
«
Бутырка» түрмесiне қамалды. Одан кейiн Карелия 
ормандарына  10  жылға  каторгалық  жұмысқа  жер 
аударылды. 
Мiне,  осы  сот  пен  жераударудан  кейiн  Сәбит 
өзiнiң  қателiгiн  түсiндi.  Сондықтан  Мәскеудiң 
Қызыл  профессура  институтында  оқып  жүрген 
кезiнде  (1932-1933жж.)  лагерьдегi  Мағжанға 
арнайы  хат  жазады.  Бұл  туралы  белгiлi  ғалым, 

 
177 
филология  ғылымының  докторы  профессор 
Тұрсынбек Кәкiшев былай дейдi: 
«
Мағжан  сотталып  Беломор  каналында  арып-
ашып  жүрген  кезiнде  жазған  хатын  Сәбең  1959ж. 
10  қарашада  маған  оқып  берген  едi.  Оны  өзiмнiң 
«
Дала  –  жүрек»  деген  естелiгiмде  тарата  жаздым. 
1990ж. Абай атындағы опера және балет театрында 
Сәбеңнiң  90  жылдығына  арналған  салтанатты 
жиналыста 
жасаған 
баяндамамда 
бүкiл 
республикаға  естiрте  айттым.  Ол  хатта  Сәбең: 
«
Таяуда  түрмеден  шығасыз,  сонда  қай  жақта 
боласыз,  зорлық-зомбылықты  кек  тұтқан  пиғылда 
шығасыз  ба,  әлде  «Тоқсанның  тобындағы»  ойға 
ойысасыз ба? 
Бiз  үшiн,  қазақтың  қасиеттi  поэзиясының 
келешегi  үшiн  Сiздiң  Совет  жағына  шыққаныңыз 
олжа болар едi» деген ойларды жазыпты. 
«
Сiзге  тиiстi  орындар  жазғызды  ма?  –  деп 
сұрағанымда:  «Жоқ,  өзiм  жаздым…  -  арымның 
әмiрi  мен  жазғанмын»  –  дедi. 
(Т.Кәкiшев.  Санадағы 
жаралар. «Қазақстан». 1992ж. 224 бет)
. 
Сәбеңнiң  естелiгiн  естiген  Қарағандылық 
жазушы Жайық Бектұровқа Сәбең: «Мен Мағжанға 
1932-
1933  жылдары  Москвада  оқуда  жүргенiмде, 
ГПУ-дан  рұқсат  алып,  оған  лагерьге  Мурманск 
жағына  хат  жазып  жiбердiм»  –  деген 
(«
Бес  арыс». 
1992 ж. 325 бет). 
Сотталған  Мағжанға  Сәбиттiң  хат  жазып 
өтiнiш бiлдiргенi тарихи шындық екенi қазiр әбден 
дәлелденiп  отыр.  Үйткенi  Алматыдағы  С.Мұқанов 

 
178 
музейi  қорында  хаттың  түп  нұсқасы  сақталуда,  - 
дейдi профессор Т.Кәкiшев. 
1936  жылғы  жазда  Мағжан  А.М.Горькийдiң 
және  оның  әйелi  Е.П.Пешкованың  көмегiмен 
лагерьден  ертерек  босап  Қызылжарға  келгенi 
белгiлi.  Сол  1936жылдың  қыркүйек  айында  Сәбит 
Мұқанов  Қызылжарға  келгенде  Мағжанды  әдейi 
iздеп  тауып  алып,  шүиiркелесiп  сөйлеседi,  жылы-
жылы сөздер айтып Алматыға қызметке шақырады. 
Жазушы,  ғалым  Шериаздан  Елеукенов 
мемлекеттiк  сыйлық  алған  «Мағжан»  атты 
кiтабiнда мынадай дерек келтiредi: «1936 жылы 27 
қазанда  Мағжанға  жазған  хатында  Сәбең:  «Сiзбен 
жолығып  сөйлескенде  мен  айттым  ғой:  егерде 
өзiңiз  шын  ниетпен  совет  әдебиетiне  қызмет  етем 
десеңiз  жазуыңызға  ешкiм  бөгет  болмайды  деп. 
Сол  сөзiм  әлi  де  сөз.  Егерде  шын  ниетпен  совет 
әдебиетiне  ат  салыссаңыз  Сiздi  бетке  қағатын, 
бұрын  пәлен  болып  едiң  дейтiн  кiсi  болмайды…» 
(Ш.Елеукенов. «Мағжан». 1995. 135-136 беттер). 
Лагерьден  келген  Мағжанды  Қызылжар 
қаласында  көпке  дейiн  ешкiм  қызметке  алмайды. 
Тек 1936 жылдың 1-шi қыркүйегiнен бастап оны № 
5  Пушкин  атындағы  жетiжылдық  мектептiң  5-7 
кластарына  орыс  тiлi  мен  әдебиетiнiң  оқытушысы 
ретiнде жұмысқа алыпты. 
Мағжан  бар  ықласымен  еңбекшi  елге  қызмет 
iстегiсi  келедi.  Осы  тұрғыда  ол  «Қаламыма», 
«
Жамбылға»  деген  өлеңдер  жазады.  Бiрақ  үкiмет 
өкiлдерi  оның  бұл  қадамына  көңiл  аудармайды. 

 
179 
Оның  есесiне  НКВД  оның  соңына  тағы  түсiп 
тексерiстi  көбейте  түседi.  Ақыры  1937  жылдың 
қаңтар  айының  соңында  Мағжан  мектептегi 
жұмысынан босатылады. 
Жұмыстан шығып күн көрiссiз қалған Мағжан 
сол  1937  жылғы  20  ақпанда  Алматыдағы 
жазушылар  одағының  төрағасы  Сәбит  Мұқановқа 
хат жазады: 
«
Құрметтi жолдасым Сәбит! 
Мен  Қазақстанға  жаңа  жолға  түскенiмдi 
өзiмнiң  қалам  күшiмен  көрсетсем  деген  жалғыз 
тiлекпен  оралдым.  Мен  қалған  өмiрiмдi,  берiк 
ниетiм мен үмiтiмдi iсте дәлелдеу үшiн социалистiк 
құрылысқа  еңбек  етуге  бел  будым.  Мен үшiн  ендi 
еңбекшi таптың, коммунистiк партияның жолынан 
басқа жол жоқ. 
Қалай болғанда да орталыққа жетуiм керек деп 
шештiм.  Егер  жолға  қаражат  тапсам  орталыққа 
баруды  ойлап  отырмын.  Әрине,  өз  халiмнiң 
мүшкiлдiгiн  айта  отырып,  Сiздi  бiрдемеге 
мiндеттегiм  келмейдi.  Сiзге  осылай  жазуға  қазiргi 
халiм  мәжбүр  етiп  отыр.  Кешiрiңiз.  Құрметпен 
Мағжан»,  -  деген  сөздердi  тебiренбей  оқи 
алмайсың. 
Бұл  хатқа  Сәбит  Мағжанға  Алматыға кел  деп 
жауап  берген.  Мағжан  Алматыға  Зылихамен 
1937ж.  25  наурызда  көшiп  келгенде  алдынан 
шығып  қарсы  алған  жалғыз  Сәбит.  Жазушылар 
одағының бастығы болып отырғанда талай адамды 

 
180 
Мағжанды қарсы алуға жiберуге мүмкiндiгi болды. 
Бiрақ  1-шi  Алматыға  өзi  барып  қарсы  алды.  Бұл 
оның  үлкен  азаматтығы  едi.  Станса  басында 
Мағжан: «Менiң жолым – терiс, Сәкендiкi – дұрыс 
болды. Алдымен соған сәлем берейiн» – деп Сәбең 
ойламаған  тiлек  бiлдiредi.  Ыңғайын  тауып  хабар 
жеткiзген  Сәбиттер  қалаға  жеткенше  Сәкен үй-iшi 
қадiрлi қонақ келе жатыр деп әлекке түседi. Келген 
сәтте  Мағжан  мен  Сәкен  көздерiне  жас  алып 
құшақтасады.  Мағжандар  сол  күнi  Сәкен  үйiне 
қонып, келесi күнi Сәбит үйiне қонаққа барады. 
Одан 
кейiнгi 
бiр 
күнi 
Мұхамеджан 
Қаратаевтың  айтуы  бойынша,  Сәбең,  Мағжан. 
Мұхамеджан  үшеуi  сол  кездегi  Қазкрайком 
Орталық 
комитетiнiң 
бiрiншi 
хатшысы 
Л.И.Мирзоянның  қабылдауында  болады.  Сәбең 
Мирзоянға  Мағжанды  таныстырып,  оның  қазiргi 
жағдайын  айтып  көмектесуiн  өтiнедi.  Мирзоян 
жылы шыраймен қабылдап: 
-
Жұмабаев  жолдас  өздерiңiз  айтқандай  зор 
талант  иесi  болса,  алғашқы  әзiрде,  көңiл  хошы 
келгенше, аударма жасатыңыздар, қоныс жайын да 
ойласыңыздар - деп ақыл қосты. 
Осы  iс-әрекеттердiң  бәрiн  растайтын  құжат 
таяуда 
«
Қазақстан» 
баспасынан 
шыққан 
«
Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938 
г.г.»  деген  кiтаптан  табылған.  Онда  былай 
жазылыпты:  «21  апрель,  1937г.  Секретно.  тов. 
Джаманкулов.  Как  тебе  известно,  в  Алма-Ата 

 
181 
приехал  алашордынский  поэт  Магжан  Жумабаев, 
который  написал  на  имя  Союза  писателей 
заявление  о  том,  что  признает  антисоветские 
ошибки  и  просит  помочь  ему  исправиться  и  дать 
работу.  По  этому  поводу  я  на  днях  беседовал  с 
тов.Мирзояном.  он  мне  говорил,  что  надо  дать 
работу, то есть дать на перевод на казахский язык 
из  произведений  классиков  русской  литературы, 
чтобы этим ему оказать материальную помощь. 
Прошу  тебя,  как  члена  партии  и  зав.  КИХЛ-
ом,  учесть  эту  мою  записку  и  слова  тов.Мирзояна 
на перевод с выдачей аванса по договору. 
С  ком.приветом  Предс.  ССПК  и  член  партии 
С.Муканов». 
Осындай 
хат 
жазуы 
да 
Сәбиттiң 
азаматтығының  жарқын  бетi  болса  керек.  Бұл 
құжатқа  Жаманқұлов  мынадай  резолюция  жазып 
қойыпты: «Будет учтено при заключении договора. 
Редактор. 21 апреля 1937г.». 
Сәбиттiң  Жаманқұловқа  жазған  хатының 
нәтижесi кешiге берген соң Сәкен баспа директоры 
болып  отырған  Хамза  Жүсiпбековке  Мағжанды 
ертiп  барып,  немiс  жазушысы  Л.Фейхтвангердiң 
«
Оппенгейм 
семьясын» 
аударуға 
шартқа 
отырғызады. Алдын-ала берiлетiн қаламақының 25 
пайызын  өзiнiң  сенiмхатымен  сол  жерде  алып 
бередi. Сәбит пен Сәкеннiң осы әрекеттерi өздерiне 
пәле  болып  жабысарын  бiлсе  де,  сезсе  де,  алған 

 
182 
беттерiнен  тартынбағаны  қандай  азаматтық 
адамгершiлiк. 
Осы  iстердiң  бiрде-бiрi  ұмытылмай,  хатқа 
тiзiлiп,  сол  кезде-ақ  ақын-жазушылардың  аузынан 
шығып,  газет-журналдарда  жазылып  жатты, 
қайсыбiрi сот iсiне тiркелдi. 
Сәбең  Мағжанға  үй  тауып  бередi  де  Орталық 
мемлекеттiк  музейге  жұмысқа  орналастырады. 
Бiрақ 
НКВД 
органдары 
ақынды 
онда 
тұрақтатпайды.  Мағжан  аз  уақыт  туберкулез 
институтында  тiлмәш  болып  iстептi.  Одан  кейiн 
Алматы  түбiнде  «Парижская  коммуна»  деген 
колхозда  медпунктте  iстептi.  Олай  болатыны: 
Мағжан  Ақтеңiз  жағында  айдауда  жүргенде 
медицина мамандығын өз бетiмен игерген екен. Өзi 
«
жазушылықтан»  кейiнгi  екiншi  мамандығы  – 
«
медфельдшер»  деп  жазатынын  Зылиқа  апай 
айтқан екен. 
Ленинградтық  дәрiгер  (Мағжанмен  айдауда 
бiрге  болған)  Иван  Иванович  Фетисовтың 
жәрдемiмен  «Мағжанға  медицина  техникумының 
бағдарламасына  сәйкес  тиiстi  оқулықтар  мен  оқу 
құралдарын  жеткiзiп  тұрдым.  Мағжан  түрмеден 
босағанда  әлгi  дәрiгер  Мағжанға  емтихан 
тапсыруға  көмектесiп,  фельдшер  деген  куәлiк 
алуына  қолғабыс  еттi»  –  дегендi  Шериаздан 
Елеукеновке  Зылиқа  апай  айтыпты. 
(Ш.Елеукенов. 
Мағжан. 124 бет)
. 

 
183 
Алматыда  болған  7-8  айдың  iшiнде  Мағжан 
бiрнеше  жерде  қызмет  iстеген,  бiрақ  ұзамай 
бәрiнен  де  қуылып  отырған  «1938ж.  30 
желтоқсанда 
ұсталғанда 
тергеушiнiң 
«
без 
определенных  занятий»  деп  жазғанына  қарағанда, 
Мағжан  ол  кезде  жұмыссыз  жүрген,  немесе  күн 
көрiс үшiн азғана жалақы алып жүрген «қызметiн» 
айтуды  намыс  көрген  болуы  ғажап  емес»  –  дейдi 
Тұрсынбек  Кәкiшев. 
(Т.Кәкiшев.  Матасқан  тағдырлар. 
«
Парасат». 2000ж. № 1. 5 бет)
. 
1937  жылдың  маусым  айынан  бастап  газет, 
журналдарда 
алашордашыларға 
болысқан, 
көмектескендердi  сынаған  мақалалар  көбейiп 
кетедi.  1937ж.  18  тамызда  жазушылар  Одағы 
партия 
ұйымының 
хатшысы 
Қалмақан 
Әбдiқадыров 
«Қазақ 
әдебиетi» 
газетiнде 
«
Әдебиеттегi  троцкишiл-бухариншыл,  ұлтшыл-
фашист  зиянкестердi  жерiне  жеткiзе  құрту  керек» 
деген сын мақала жазып былай дептi: 
«
Сәбит  өз  шығармаларында,  «Адасқандарда» 
байды  мақтап,  1932  жылы  басылған  «ХХ 
ғасырдағы  қазақ  әдебиетiнде»  халық  жаулары  – 
алашордашылардың объективтi революциялық ролi 
бар деген қателерi үстiне соңғы кезге шейiн халық 
жауларына  (Айсарин,  Жұмабаев,  Асылбековтерге) 
көрiне 
ымырашылдық 
жасады. 
Өзiнiң 
шығармаларын  халық  жаулары  Досмұхаметов, 
Молдыбаевтарға  аударуға  бердi.  Жұмабаевты 
қызметке 
орналастыруға 
ниеттенгенi, 
тағы 

 
184 
басқалары  Сәбиттiң  жай  ғана  қатесi  емес,  үлкен 
саяси қатесi». 
«
Халық  жауларын»  әшкерелеу  науқаны 
басталған  кезде  бiраз  екпiндете  сөйлеген 
С.Мұқанов  iс  насырға  шауып  бара  жатқанын 
көрген соң маусымнан қазанға дейiн төрт ай бойы 
өнерпаздық  сапарда  жүрдi.  Алматыдан  алыстау 
үшiн  Мәскеулетiп  кеттi.  Сол  уақытта  өткен 
жиындар  мен  партия  жиналыстырында  әсiресе 
Хамза 
Жүсiпбеков 
баяндама 
жасағанда: 
«
Қаулымызда Сәбит туралы қатты айту керек. Оны 
тез  шақырып  партиялық  мәселесiн  қарау  керек» 
деп қадап айтқан. 
1937 
ж. 7 қыркүйекте «Ұлтшыл – фашистердiң 
әдебиеттегi  зиянкестiк  iстерiмен  күресу  және  жас 
кадрларды  өсiру  туралы»  жазушылар  пленумында 
С.Сейфуллин,  С.Мұқанов  «Халық  жауларының 
қылықтарына 
мән 
бермеген, 
либералдық, 
ымырашылдық  iстеп  өздерi  де  көп  саяси  қателер 
жiберген»  дегендi  қаулыға  кiргiздi.  Оны  «Правда» 
мен  «Казахстанская  правда»,  «Социалистiк 
Қазақстан» газеттерi даурықтыра түстi. 
Сәкен  24-қыркүйекте  тұтқындалды.  2-3 
қазанда  Сәбит  Жазушылар  Одағы  Төрағасынан 
босатылып, 2 күнге созылған жиналыста партиядан 
шығарылды. 
Жоғарыда аталған «Политические репрессии в 
Казахстане в 1937-1938 г.г.» деген кiтапта мынадай 
құжат бар: 

 
185 
«
Решение  бюро  Алма-Атинского  горкома 
КП(б)К по аппеляции С.Муканова, 2 марта 1938 г. 
Слушали: «Аппеляция Муканова. 
Муканов  Сабит,  член  КП(б)К  с  июля  1920  г. 
партбилет  №  1559860,  рождения  1900г.  казах.  По 
соц  положению  –  служащий.  В  момент 
возникновения 
дела 
работал 
в 
качестве 
председателя СПК – писатель. 
Муканов  обвиняется  в  том,  что  в  своих 
литературных  произведениях,  как-то  «Сын  бая», 
«
Мырзабек»,  «Темиртас»,  «Литература  ХХ  века», 
протаскивал 
контрреволюционные 
националистические взгляды. 
Муканов  был  тесно  связан  с  Сейфуллиным, 
Досмухамедовым,  Асылбековым,  Айсариным, 
Валиахметовым 
и 
Джумабаевым, 
ныне 
разоблаченными врагами народа. Когда Джумабаев 
был в ссылке, Сейфуллин имел с ним переписку и 
оказал денежную помощь. 
Муканов 
состоял 
в 
Сейфуллинской 
контрреволюционной 
националистической 
группировке во время совместной работы в Союзе 
писателей.  Муканов  ограждал  Сейфуллина  от 
критики,  тем  самым  зажимал  критику  и 
самокритику. 
Решением  бюро  Фрунзенского  ГРК  КП(б)К 
Муканов  «Как  активный  член  контрреволюцион-
ной  националистической  группировки,  как 
пособник  врагов  народа  и  как  неразоружившийся 

 
186 
буржуазный  националист»  из  рядов  партии 
исключен. 
Муканов  в  своих  заявлениях  не  отрицает 
предъявленные  ему  обвинения  в  допущенных 
ошибках  в  своей  литературной  работе  и  в  своих 
связях 
с 
Сейфуллиным, 
Валиахметовым, 
Айсариным и другими, но заявляет, что он ничего 
не 
знал 
об 
их 
контрреволюционной 
националистической  деятельности.  Обвинение, 
предъявленное  Муканову  о  его  переписке  с 
Джумабаевым  и  оказании  ему  денежной  помощи, 
когда  Джумабаев  был  в  ссылке,  ничем  не 
подтверждается. 
Докладывал Г.Холодов. Муканов присутствует. 
(Постановили): 
Ввиду  неясности  отдельных  вопросов,  дело  о 
Муканове  отложить  и  поручить  тов.Холодову 
дорасследовать материал и доложить на бюро. 
Секретарь ГК КП(б)К Шураков». 
Мұнда  «обвинение,  предъявленное  Муканову 
о  его  переписке  с  Джумабаевым  и  оказании  ему 
денежной  помощи,  когда  Джумабаев  находился  в 
ссылке,  ничем  не  подтверждается»  делiнген.  Ал 
шындығына  келсек,  жоғарыда  көрсеткенiмiздей 
Сәбит  Мәскеуде  Қызыл  профессура  институтында 
оқып  жүрiп  ссылкадағы  Мағжанға  хат  жазғаны 
анық. 
Жазушы  Жайық  Бектұров  «Бес  арыс» 
жинағында жарияланған өзiнiң Мағжанға арналған 

 
187 
«
Тағдыры  қиын  талант»  атты  шығармасында 
Мағжан  туралы  Сәбеңнiң  ауызша  айтқан  мына 
сөздерiн  келтiредi:  «Мағжанның  ақындығыда, 
кiсiлiгi де ерекше, бөлек едi… Тек ақындық жолы 
бiзден  бұрысырақ  бағытта  болды  да,  кейiн  аты 
аталмай  қалды.  Мiнезi  баладай,  тiлi  балдай  едi. 
Адамға қайырымды, кешiрiмдi, қалтқысыз жан едi. 
Ол әуелде маған Омбыда ұстаз да болған. Бiлiмдi, 
алғыр, ойшыл, орысшаға, шығыс тiлдерiне ерекше 
жетiктi.  Пушкин,  Лермонтов  поэмаларын  бастан-
аяқ жатқа айтатын. Орыс тiлi оқытушыларына орыс 
тiлiнен сабақ берушi едi. Тек бiз идеялық жағынан 
келiспедiк.  Мағжан  бiзге  көп  ретте  қарсы  шықты. 
Шын  мәнiнде  қарсы  ма,  жоқпа,  оншасын  бүгiн 
кесiп  айту  қиын.  Әйтеуiр,  оның  шығармалары  20-
жылдары  бiзге  жат  болып  көрiндi.  Ол  советтiк 
дәуiрдi,  оның  табыстарын  жырламады,  ескiнi, 
байшылдықты,  ұлтты  көкседi.  Көпке  дейiн  қазақ 
ауылындағы  тап  тартысын,  бай-кедейдiң  жiгiн 
мойындағысы келмедi. Ол ұлы орыс халқының ұлы 
ақын-жазушыларын құрмет тұтты. Оларды қазақша 
аударды… 
Ал  Мағжанның  жеке  өз  басының  кiсiлiгiнде, 
адамға, 
жолдастарға 
қалтқысыз 
қарым-
қатынасында  зәредей  қалытқы  жоқ-ты.  Ақындық 
өнерiне,  бiлiмiне  келсек,  алаштың  екi  күштi 
адамының  бiрi,  тiптi  ең  дарындысы,  күштiсi 
Мағжан  болатын.  Бiрi  –  бiздiң  осы  күнгi  Мұхтар 
Әуезов едi… 

 
188 
Мағжанды  Алматыға  шақыруға  үкiмет 
басшыларынан  рұқсат  алдық,  бiрақ  қашаннан  сақ 
келетiн. Қазақстан Халық Комиссарлары кеңесiнiң 
төрағасы  Ораз  Исаев  жолдас:  «Әзiр  Мағжанның 
өлеңдерiн  баспай  қоя  тұрыңыздар,  жұмыс  берiп, 
аударма  жасата  тұрыңыздар»  –  деп  едi.  Бiз 
Мағжанға  Л.Фейхтвангердiң  «Семья  Оппенгейма» 
романын  аударттырдық.  Бұл  фашизмге  қарсы 
жазылған  сол  кездегi  ең  күштi  шығарма  болатын. 
Баспадан көп ақша бергiздiк. Әрi тез, әрi өте жақсы, 
жатық аударды. Әдебиетке қарая қоймаған, қаламы 
да  мұқала  қоймаған  екен.  Бұл  кiсi  аудармаға  әуел 
бастан-ақ өте шебер едi ғой. Ол орыс тiлiне де, өз 
тiлiне  де  өте  жетiк  адам.  Шынында  бiздiң  қазақ 
әдебиетiнде  аударма  өнерiн  көп  жұрттан  бұрын 
бастаған 
Мағжан 
болатын. 
Тек 
немiс 
жазушысының  әлгi  күрделi    кiтабы  баспа  бетiн 
қазақша көре алмай қалды. 
Менiң  1937  жылы  күз  көп  айғайда  партиядан 
шығып  қалуыма,  сөйтiп  3-4  жыл  бойы  партия 
қатарынан  тысқары  жүруiме  Мағжанды  Алматыға 
шақыртуым  басты  себеп  болды.  Екiншi  себеп: 
Сәкенге  ертеден  жақын  жүруiм  болды.  Газеттерге 
үстiмнен  Мағжанды,  Сәкендi  қолдады  деп 
мақалалар  жазылып  жатты,  партия  ұйымдарына 
арыз қаптап түсiп жатты. 
Сол  тұста  Мағжан әлде қалай  көшеде кездесе 
қалып  маған:  «Қарағым  Сәбит,  менiң  сiздерге 
қырсығым тидi-ау! Кiнәм болса кешiрiңiз. Заман өзi 

 
189 
не  болып  барады!  Ендi  қайтып  көремiз  бе, 
көрмеймiз  бе»  –  деп,  қош  айтысып,  кешiрiм 
сұрады. 
Бұл  байғұстың  не  кiнәсi  бар?  Бар  жазығы 
шалғайдағы  лагерьде  6-7  жыл  отырып  шыққаны, 
елiм, жұртым деп жаны қалмай өлең жазғаны. Иә, 
оның маған ешбiр жазығы жоқ. Менiң бар кiнәм – 
Мағжанды  Қызылжардан  шақыртып  алдыруым… 
Бiз  оның  адамгершiлiгiн,  ақындығын  сыйладық, 
қазақ  әдебиетiнiң  қамын  ойладық.  Түбi  мұндай 
қырсыққа  ұшыраймыз  деп  әсте  ойлағанымыз  жоқ 
Мағжан жан-жақты жазушы едi ғой». 
«
Сәбең  осыларды  айтқанда  қасымызда  ақын 
Сырбай  Мәуленов  те  бар  едi» 
(«
Бес  арыс»  325-327 
беттер)
 – 
дейдi Жайық ақсақал. 
1932ж.  Шыққан  «ХХ  ғасырдағы  қазақ 
әдебиетi»  деген  еңбегiнде  Сәбит  Мұқанов 
Мағжанның  қазақ  тiлiмен  әдебиетiне  қатысты 
еңбегiн былайша бағалапты: 
«
Қазақ  поэзиясының  тiлiн  байытуға,  оның 
көркемдiк  мүмкiншiлiктерiн  жақсартуға  Мағжан 
Жұмабаевтан  артық  ешкiмде  үлес  қосқан  жоқ. 
Қазақ  әдебиетiн  дамытуда  Абайдан  кейiн  ешкiмде 
Мағжаннан аса алмайды». 
Қорыта айтқанда: Сәбит Мұқанов пен Мағжан 
Жұмабаев  20-шы  жылдары  идеялық  жағынан  бiр-
бiрiмен  келiспеген.  Бұл  кезеңде  Сәбит  Мұқанов 
Мағжан  шығармаларын  өте  қатты  сынаған.  Бұған 
Сәбиттi  сол  кездегi  саяси  жағдай  мәжбүр  еттi.  Ал 

 
190 
30-
шы жылдардың басынан бастап, әсiресе Мағжан 
сотталғаннан  кейiн,  Сәбит  Мұқанов  өзiнiң 
қателiктерiн 
түсiндi, 
Мағжанның 
зор 
адамгершiлiгiн  сыйлады.  Сондықтан  да  ол 
лагерьдегi  Мағжанға  хат  жазды,  түрмеден  босап 
келген  ақынды  Алматыға  шақырып  алып  шамасы 
келгенше көмектестi. Осы жұмыстары үшiн Сәбең 
өзi  де  қуғындалды:  Жазушылар  Одағының 
төрағалығынан алынды, партиядан шығарылды. 
Биылғы  Сәбеңнiң  100  жылдық  мерейтойы 
күндерi  бiз  Сәбең  мен  Мағжан  туралы,  олардың 
арасындағы  қарым-қатынастар  туралы  шындықты 
бiлiп,  олардың  адамгершiлiгiне  азаматтығына  бас 
иемiз. 
 
МАҒЖАН МЕН СӘКЕН 
 
Мағжан  мен  Сәкен  бiр-бiрiмен  өмiр  бойы  қас 
болып  өтiптi  деген  сөздер  ел  iшiнде  кейде  естiлiп 
жатады.  Ал  осы  шындыққа  жата  ма,  әлде 
бiлместiктiң  салдары  ма?  Ендi  екi  ұлы  ақынның 
қарым-қатынасын 
шығармашылығымен 
қоса 
зерттеп көрейiк. 
Алғаш  рет  Мағжан  мен  Сәкен  1913  жылдың 
күзiнде  Омбы  қаласында  мұғалiмдiк  семнарияда 
кездесiп,  танысты.  Сәкен  осы  семинарияның 
бiрiншi класына, Мағжан дайындық класына оқуға 
түседi. Мұнда Мағжан қазақша медреселерде оқып, 

 
191 
Сәкен  орысша-қазақша  училище  бiтiрiп  келген 
болатын. 
Екеуi  де  Омбы  қаласында  оқып  жүрген  қазақ 
жастарының  жасырын  «Бiрлiк»  атты  ұйымының 
белдi  мүшесi  болды.  Екеуi  де  жасынан  өлең 
шығарумен  айналысқан  жас  ақын  едi.  Мағжан 
мұнда  келмей  тұрып  1912  жылы  Қазан  қаласында 
«
Шолпан»  атты  тұңғыш  өлеңдер  жинағын 
шығарып үлгерген болатын. Сәкен алғашқы «Өткен 
күндер»  атты  өлеңдер  жинағын  сол  Қазан 
қаласында 1914 жылы семинарияда оқып жүргенде 
шығарды. 
Екеуi де көркем, екеуi де жас ақын, екеуiнiң де 
мiнещдерiнде  кербездiк,  тәкәппарлық  болғаны 
шындық. 
Осыған 
сай 
оларда 
бiрiн-бiрi 
сынаушылық, кекетушiлiк, бiрiнен-бiрi ассам деген 
ойлар  болғаны  өтiрiк  емес.  Осындай  жағдайда 
Сәкен 1916 жылдың қаңтарында «Бiр яш (келеке)» 
деген  өлең  шығарып  оқушылар  арасында  таратып 
жiбередi. Онда мынадай сөздер бар: 
Қазаққа, татарға 
«
Таң» болып атарға 
«
Трр» ұштым, «тырыстым» 
Кiруге қатарға. 
 
Жақаңды жақтадым, 
Ақаңды мақтадым. 
Жұсыптан жасырып, 
Сөз алдым асырып. 

 
192 
 
Абайдан абайлап, 
Тоқайдан тоқайлап. 
Сөз алдым бiлдiртпей 
Көп ойлап, «шоң» ойлап. 
 
Кiтапша бастырдым, 
Жан-жаққа шаштырдым. 
«
Алашқа» – алысқа 
Таяуда – танысқа. 
 
Бiреудi мақтасам, 
Бiреудi жақтасам, 
Менi де мақтамақ 
Жанасып жақтамақ. 
Мағжан  да  қарап  қалмады,  үндемей  қалуды 
«
ар»  көрiп,  «Заманымыздың  ақыны»  деген  өлеңдi 
жазды: 
Терезеге қараймын, 
Қарындашты жалаймын. 
Келтiрем деп өлшеуге 
Сөздердi iштей санаймын. 
 
Басқаға мойын бұрмаймын, 
Бiтiрмей жазып тұрмаймын. 
Не керек жұрт сезбейдi 
Ақырын Феттен ұрлаймын. 
Сөз  таласы  екi  жастың  ақындық  өресiнен 
хабар  берiп,  жалғасқанын  Сәкеннiң  қолма-қол 

 
193 
қайтарған  «Келеке  қылушыдан»  деген  екiншi, 
жауап өлеңiнен көремiз: 
Мұндайды жазбаушы ем, 
Күлкiге азбаушы ем. 
Бiреудiң айыбын 
Бүйтiп көп қазбаушы ем. 
 
«
Шағирi ғасырдың» 
Мiнiңдi жасырдың 
Жұлдыздан жоғары 
Өзiңдi асырдың. 
 
Өзiме күлер деп, 
Мiнiмдi бiлер деп, 
 
Келедi ойыңа – 
Сендiң ғой «бойыңа». 
 
Өкпе айтпа сөзiме, 
Әм көрген көзiме. 
Бәрiн де бiлемiн – 
Ха-ха-ха, - күлемiн. 
Бұл  өлеңде  ақындық  бәсекемен  қатар 
Мағжанның үлкен мiнiн де сөз арасына қыстырған. 
Сол  кездегi  Мағжанды  бiлетiндердiң  айтуынша 
Мағжан пенделiк өмiрiнде ойынан емес «бойынан» 
талай рет «қорлық көрсе» керек. 
Екi  ақын  да  қазақтың  ұлы  ақыны  Абайды 
өздерiне  пiр  тұтқан,  оның  асыл  сөздерiне  тәнтi 

 
194 
болған.  Мұны  олардың  Абайға  арналған 
шығармаларынан  байқаймыз.  Мағжан  өзiнiң 
«
Атақты  ақын  сөзi  алтын  хакiм  Абайға»  атты 
өлеңiн  1912  жылы  жарық  көрген  «Шолпан» 
жинағында бастырған. 
Мағжан: Шын хакiм, сөзiң асыл – баға жетпес, 
Бiр сөзiң мың жыл жүрсе дәмi кетпес. 
Қарадан хакiм болған сендей жанды 
Дүние қолын жайып ендi күтпес. 
 
Тыныш ұйықта, қабiрiңде, уайым жеме, 
«
Қор болды қайран сөзiм босқа!» – деме. 
Артыңда қазақтын жас балалары 
Сөзiңдi  көсем  қылып  жүрер  жөнге!  –  десе, 
Сәкен «Өткен күндер» жинағындағы «Ақын» атты 
өлеңiнде ұлы ақын туралы ойын былай жеткiзедi: 
Ғибратты сөздер айтып болдың ақын, 
Мүсәнләфләр сөзiне сөзiң жақын. 
Үлгi қып кейiнгiге жаздың нұсқа, 
Қиыннан қиыстырып сөздiң нақын. 
 
Сөзiңнiң қарап тұрсам мағынасы мол, 
Бастаушы адасқанды болғандай жол. 
Өзге сөздiң патшасы – сенiң сөзiң 
Я бар бол бұл дүниеде, яки жоқ бол. 
Салыстырып  қарасақ  екi  жас  ақынның  Абай 
туралы өлеңдерiнде үндестiк, ұқсастық байқалады. 
Әдебиетшi  Дихан  Қамзабековтың  пайымдауынша, 
бұл  өлеңдер  екi  ақынның  да  «шеберлiк  көшiне 

 
195 
iлесiп  бара  жатқан  жастардың  өлең  әлемiндегi 
алғашқы тәжрибесi» болатын. 
Мағжан  да,  Сәкен  де  1917-1919  жылдар 
аралығында  абақтыға  қамалып  бiраз  уақыт 
қиыншылық  көрдi.  Мағжан  1917  жылғы  қазан 
айынан 1918 жылғы мамыр айына дейiн «Үш жүз» 
партиясының  әлегiмен  Омбының  түрмесiнде 
қамауда  болды.  Сәкен  1918  жылдың  маусым 
айынан 1919 жылдың наурыз айының соңына дейiн 
талай  азапты  күндердi  басынан  өткiзiп,  ақыры 
Омбы  түрмесiнен  қашып  шығады.  Екi  ақында 
абақтыда  отырғанда  «Сағындым»  атты  өлең 
жазыпты.  Олардың  осы  өлеңдерiнiң  тақырыбы  да, 
мазмұны да ұқсас, бiр-бiрiне үндес. 

жүктеу/скачать 1,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: