Қайролла мұҚанов

 
36 
ойына  XVIII  ғасырда  жоңғар  жаулаушыларына 
қарсы  елді  бастап,  ерлік  көрсеткен  батырлар 
Бөгенбай,  Қабанбай,  Жәнібек,  би  Қазыбек,  Хан 
Абылай есімдері түседі. Ақын олардың заманында 
ел  ұйтқысы  бола  білгенін  қазақ  халқының 
тәуелсіздігі үшін жан аямай күрескенін мадақ етеді. 
Тарихтың айбынды, нұрлы беттерін парактайды: 
«Еділ, Жайық, Сырдария, 
Белгілі жұртқа ескі су. 
Тәтті, дәмдi, тартымды, 
Ұзын Ертiс, Жетісу. 
 
Осы бес су арасы, 
Сарыарқа деген жер еді. 
Туып өскен баласын 
Айбынды Алаш дер еді...» 
Ақынның  ұғымында  «алаш»  деген  сөз  қазақ 
елінiң  екінші  аты.  «Алты  алаш»,  «алаштың 
баласы»,  «атамыз  алаш»  тәрізді  тіркестер  сөздік 
қорымызда  сақталып  келуі  бұл  атаудың  халыққа 
ежелден қанықты екенін көрсетеді. 
Мағжан  қазақ  халқының  бақытқа  жетер  жолы  тек 
ұлттық  тәуелсіздікке,  өз  тағдырын  өзі  шешетін 
жағдайға  жету  деп  біледі.  Оның  ертедегі  ерлер 
істеріне қайта оралып келе беретін себебі осыдан. 
Күңіреніп ойлағанда Алаш жайын 
Жанымды улай берді ұлы уайым 
Кеудеме күннің нұры толғандай боп 
Жырлаймын алты алаштың Абылайын... 

 
37 
Арсыға асқандаймын тауап қылсам, 
Көбедей Абылайдың Бурабайын. 
Күңіренген жырымменен мен ризамын 
Алаштың жоқтай білсем Баян – айын. 
Жырлаймын, күңіренемін өткенді ойлап, 
Кеудеме  ұлы  уайым  толған  сайын,  -  деп 
толғанады Мағжан «Батыр Баянда». 
1923 жылы Мағжан Ташкенттегi қазақ ғылыми 
білім комиссиясының жолдауымен Москвада жаңа 
ашылған  әдеби-көркемөнер  институтына  оқуға 
түседі. 
Әрі 
Ағарту 
халық 
комиссары 
Луначарскийдің  шақыруымен  астанадағы  Күн 
шығыс  еңбекшілерінің  университетінде  сабақ 
бередi.  Сонымен  қатар  Нәзiр  Төреқұлов  басқарып 
отырған  құншығыс  баспасында  редактор  болып 
қызмет  істейді.  Москвада  болған  3,5  жылда 
Мағжан  орыс  және  Батыс  Европа  әдебиетін  терең 
зерттеп оқиды. Әдебиет-көркемөнер институтының 
басқарушысы  В.Я.Брюсовпен  бірнеше  мәрте 
кездесіп  әңгімелеседі.  Брюсов  та  Мағжан 
өлеңдерімен  танысады,  ол  Мағжанды  «Қазақтың 
Пушкині»  деп,  әрине,  тегін  айтпаған.  Мағжан 
сонымен  қатар  ағылшын  тiліндегi,  неміс  тіліндегі 
мықты ақындардың жазу машығымен, ойлау, ырғақ 
табу 
жүйесімен 
егжей-тегжейлі 
танысады. 
Луначарскиймен  бірнеше  рет  кездесіп  пікірлеседі. 
Ерте  уақытта  өткен  Бердяев,  Соловьев  секілді 
қиялшыл  философтардың  көзқарасымен  танысып, 
өзінің  ойлау  шеңберін,  шеберлік  жолындағы 

 
38 
ізденістерін  әрі  соны,  әрі  күрделі  жолға  салып 
алады. 
Құншығыс  еңбекшiлерi  универститетiнің 
қасында  ашылған  «Жерлестік»  атты  студенттер 
ұйымының  1924  жылғы  қарашаның  24-і  күні  аяқ 
астынан  жиналысы  болады.  Оған  Москвада  оқып 
жүрген  60-шақты  жастар  қатынасады.  Не  боп 
қалды  десе  –  М.Жұмабаевтың  1923  жылы 
Ташкентте  шыққан  өлеңдер  жинағын  талқылау 
керек екен. 
Жиналыстың  ақын  позициясын  әділ  талдау 
үшін  шакырылмағаны,  көріне  пәле  іздеуге 
жиналғаны  бірден  сезілді.  Жиналысқа  жинақтың 
авторы – сол кезде Москвада тұратын Мағжан ақын 
қатыстырылмады.  Баяндамашы  Нәзiр  Төреқұлов 
Мағжанды  салған  жерден  қаралай  жөнелді. 
Жиналыс:
 
«Мағжан  өлеңдерінің  көбінде  өткенді 
көксейді, 
ескілікті 
іздейді, 
ұлтшылдықты 
жырлайды,  өзімшілдік,  менмендікті  дәріптейді»  - 
деген  сындар  айтып,  Мағжанның  өлеңдері  бұдан 
былай... 
газет, 
журнал 
бетіне 
тексерусіз 
басылмасын» деген қаулы қабылдайды: Сол кездегі 
«Еңбекші  қазақ»  газетінде  жаңағы  Мағжан  кітабы 
туралы «Жерлестік» жиналысының есебінен бастап 
жыл  бойы  (1925  ж.)  Мағжанға  қарсы  материалдар 
жарияланады.  Сөйтіп,  күлдікөмеш  тұжырым 
көрінеу  заңдастырылады.  Осы  кезден  бастап-ақ 
ҚазАПП  басшылары  Мағжанға  қарсы  ұйымдасқан 
түрде  шабуыл  бастайды.  Құлаш-кұлаш  мақалалар 

 
39 
жазылып, 
оған 
ұлтшылсың, 
түрікшілсің, 
байшылсың,  өзімшілсің  деген  айыптар  тағыла 
береді.  «Қазағым»  деп  жазса  -  ұлтшыл,  «елім-
жұртым»  деп  жазса  –  түрікшіл,  «Жалынмын  мен, 
келме жақын, жанарсың» - десе – өзімшіл, менмен 
деген айдарлар тағылады. 
Мiне  осындай  жағдайда  1927  жылы  жазда 
Мағжан Москвадағы оқуын бітіреді. Ол Қазақстан 
астанасына  келгісі  келіп  сол  кездегі  Республика 
партия  ұйымының  басшысы  Ф.И.Голощекинге  хат 
жазады.  Ол  хатты  тексеріс  органдарына  жібереді. 
Ондағылар  бұл  алаш  партиясының  белсенді 
мүшесі,  ұлтшыл,  байшыл  деп  сыбырлайды. 
Мағжанға  ешқандай  жауап  бармайды.  Мағжан  өз 
туған  жеріне  Қызылжарға  келіп  орын  іздейді. 
Мұнда  ол  совет-партия  мектебі  мен  қазақ 
педагогикалық  техникумында  алма  кезек  дәріс 
беріп жүреді. 
Сол  1927  жылы  17  тамызда  «Еңбекші  қазақ» 
газетінде  Мағжанның  «Тоқсанның  тобы»  атты 
шағын  поэмасы  басылып  шығады.  Бұған  дейін 
Мағжан өлеңдерінде қазақты тапқа бөлу болмайды. 
Ол  өлеңдерінде  барлық  қазақ  ұлтына  жаны  ашып, 
барлық  қазақты  отаршылдыққа  қарсы  күреске 
шақыратын.  Москвада  3,5  жыл  болып  келген 
Мағжан  совет  үкіметінің  ыңғайына  көшіп 
халықтың  көпшілігін  құрайтын  кедейлер  жағын 
қолдайтынын  білдіреді.  Бұл  поэмасында  Мағжан 
оларды 90 деп, азынаулақ байларды онға тенейді. 

 
40 
«Жырладым елді жалпылап, 
Жасырман жүзді жақтадым, 
Тоқсанға енді тоқтадым, 
Толғанып, ойлап, талқылап... 
Тоқсаннан сонау он аулақ, 
Сонау оннан мен аулақ, 
Мен  тоқсанмен  біргемін»  -  деген  сөздері 
бірқатар  шындықты  көрсетеді.  Саяси  бетін  түзеп 
алған  Мағжан  творчествосының  жаңа  бетін  ашты. 
Бірақ  тағдыр  бұл  беталысымен  қалам  тартуға 
жазбады.  Ел  басын  сталинизмнің  қара  бұлты 
торлай  бастады.  Оның  көлеңкесі  алдымен 
халқымыздың  Мағжан  сынды  маңдай  алды 
боздақтарына түсті. 
Басқа пәле қайдан дерің бар ма? Ол Москвада 
оқып  жүргенде  «Алқа»  деген  әдеби  үйірме 
ұйымдастырған  болатын.  Бұл  1925-ші  жыл  еді. 
Содан  төрт  жыл  өткен  соң  осы  ұйым 
«контрреволюция  ұясы»  болып  шыға  келді.  Сол 
жаламен  Мағжан  1929  жылы  шілденің  басында 
Қызылжар 
қаласында 
тұтқындалып, 
одан 
Алматыға, Алматыдан Москва қаласындағы атақты 
«Бутырка»  түрмесіне  қамалады.  Онда  біраз 
тергеліп,  ақыры  он  жылға  концлагерьге  кесіліп 
Карелия  ормандарына  айдалады.  Мағжан  ұлтшыл, 
байшыл,  жат,  еңбекші  халыққа  жау  деген  атақтар 
жиналады. Мұндай пәлелердің жабылуы Мағжанға 
оңай  соққан  жоқ.  Бұл  оған  енді  басар  жер,  барар 
тауың қалған жоқ дегенмен бірдей еді. 

 
41 
Басқасын  былай  қойғанда  «Тоқсанның  тобы» 
мен  «Толғау»  сияқты  соңғы  шығармалары  да 
мансұқталды.  Бұларды  «бояма»  атады.  Боямалары 
қазақ  байының  өліп  бара  жатқанын  сыпаттайды 
деліндi. 
Сол  кездегі  Қазақстан  өлкелік  партия 
ұйымының 
бірінші 
басшысы 
Голощекин 
Мағжанды 
орыстың 
сменовеховшыл 
жазушыларының  қатарына  қосып  аластауға 
тырысты.  1927  жылғы  қараша  айында  болған 
өлкелік  партия  ұйымының  Бүкiлқазақстандық  VI 
Конференциясында Голощекин былай деген: 
«Ескі 
интеллигенцияның 
арасында 
сменовеховшыларды  еске  түсіретін  қозғалыс  бар. 
Сіздер  Жұмабаевтың  «Тоқсан»  жөніндегі  әйгілі 
өлеңін білетін шығарсыздар, ол өзi тоқсан жағында 
болғандықтан  тоқсан  туралы  жазады.  Ал  көпшілік 
бұл  сан  шынайы  екен  деп  алданып  қалады.  Олар 
жүз  деп  еді,  жеңіліп  қалды,  енді  тоқсан  деп 
күңіренуде. Бiзге жақсы істерiмен келсе арқасынан 
қағамыз,  алайда  тоқсанды  басқалардың  қолдауы 
қажет екенін аңғарту үшін біз арқасын сипап қана 
қоймай,  бір  мезгіл  соққыға  да  жығып  аламыз» 
(«Советская степь», 1927 ж. 21-қараша). 
Бұл  сөздерден  ұғатының  –  сол  кездегі 
заңсыздықтың  шегі  жоқтығы.  Голощекин  секілді 
жарты  патшалар  жергілікті  жерде  «халықтар 
көсемінен» кем түспеген. Ол «соққыға жығам» деп 
әрекет  етсең  таяғын  ала  жүгіретін  әдетін  еш 

 
42 
жасырмайды. 
Мұндайлар 
басқа 
халықтың 
аяулысын  қайтсын.  Голощекин  айғайы  ақыры 
Мағжан  Жұмабаев,  Ахмет  Байтұрсынов,  Жүсіпбек 
Аймауытов,  Міржақып  Дулатов  сияқты  алаштың 
зиялы  азаматтарына  қара  iндет  болып  жабысты. 
Олар шетінен ұстала бастады. 
Совет  тақырыбына  беттеуге  жолы  кесілген 
Мағжан  өзінің  сол  уакыттағы  тұйықка  тірелген 
жайын  1929  жылы  абақтыда  тергеушіге  берген 
жауабында былай сипаттайды: 
«...К  моему  несчастью,  я  жестоко  был 
отвергнут  тогдашними  погододелателями  в 
казахской литературе, впоследствии оказавшимися 
настоящими 
подлецами... 
Меня 
буквалыю 
парализовала  поднятая  этой  кучкой  в  печати 
кампания…» 
Әйтседе  Мағжан  зауал  шағым  туды  деп 
жүнжіген  жоқ.  Іздендi,  күресті.  Түбiнде  әділет 
жеңетініне  сенді.  Солай  болады  да.  Алыстағы 
Карелия  лагерінен  Мағжан  әйелі  Зылиха  арқылы 
Максим  Горькийге  хат  жолдайды.  Сөйтіп  ұлы 
гуманист 
жазушынын 
және 
оның 
әйелі 
Е.Пешкованың  көмегімен  Мағжан  1936  жылы 
қамаудан мерзімінен бұрын босанып шығады. 
Абақтыдан  босанып  елге  келген  соң  Мағжан 
Қызылжар  қаласындағы  Пушкин  атындағы  №  5 
орыс орталау мектебінде орыс тілі мен әдебиетінен 
сабақ  береді.  Мағжанның  сабағы  жөнінде  сол 
мектепте  аз  уакыт  Мағжаннан  дәріс  алған  сол 

 
43 
кездегі Мағжанның оқушысы, соңынан көп жылдар 
өзі  де  мұғалім  болған  қазіргі  кезде  зейнеткер 
Татьяна Павловна Нетесова былай дейді: 
«...Когда  Магжан  Бекенович  в  первый  раз 
вошел  в  наш  класс  на  урок,  мы  невольно 
засомневались,  сможет  ли  он  вести  на 
соответствующем  уровне  уроки  русского  языка  и 
литературы?  Но  уже  после  первого  занятия  все 
сомнения  рассеялись,  а  после  нескольких  уроков 
мы  просто  полюбили  нового  учителя...». 
(«Ленинское  знамя»  29  июня  1990г.  Т.Нетесова. 
“Учитель! Именем твоим”). 
Бұнымен  бірге  Мағжан  педтехникумда  да 
сабақ  береді.  Ақын  шын  көңілден  «Социалистік 
еңбек  еліне»  қызмет  етпекке  барын  салады.  Осы 
ниетімен  не  күн  туса  да  айнымаймын  деп 
«
Қаламыма»,  «Жамбылға»  деген  өлеңдер  жазады. 
Бірақ  НКВД  маза  бермеген  соң,  Мағжан 
Алматыдағы  Қазақстан  жазушылар  одағын 
басқарып  отырған  Сәбит  Мұқановқа  жағдайын 
айтып  хат  жазған.  Ұлы  ақынның  ақырғы  тілегі 
болғандай бұл хат мынадай: 
«Құрметті жолдасым Сәбит! 
Сiз менің Петропавловскiдегi орыс мектебiнде 
орыс  тілi  мен  әдебиеті  пәнінен  сабақ  беріп 
жүргенімнен  хабардар  боларсыз.  Январьдың 
басында  мені  қызметімнен  босату  туралы  мәселе 
қозғалғанымен  де,  біраз  уақытқа  басылып  қалған 
еді. Бiрақ январьдың соңында бұл жай тағы әңгіме 

 
44 
болды  да,  мені  жұмыстан.  шығарып  жіберді.  Не 
себепті  босатылғанымды  сұрасам,  қалалық  оқу 
ісінің  меңгерушісі,  жалпы  саяси  себептерге 
байланысты  дегенді  айтты.  Мiне  20  шақты  күн 
болды  жұмыссыз  отырмын...  Ол  жақтан  мен  өте 
киын  халде  оралдым.  Әсіресе,  жұмыссыздығым 
жаныма жаман батады. 
Мен  Қазақстанға  жаңа  жолға  түскенімді 
өзімнің  қалам  күшiммен  көрсетсем  деген  жалғыз 
тілекпен  оралдым.  Қалай  болғанда  да  орталыққа 
жетуім  керек  деп  шештім.  Егер  жолға  қаражат 
тапсам, орталыққа баруды ойлап отырмын. Әрине, 
өз  халімнiң  мүшкілдігін  айта  отырып,  Сіздi  де 
бірдемеге  міндеттегім  келмейді.  Сiзге  осылай 
жазуға  қазіргі  халім  мәжбүр  етіп  отыр.  Кешіріңіз. 
Бұл  хатты  қыдырып  келген  туыстарым  жақтан, 
Степняктан жазып отырмын. 
Құрметпен Мағжан. 20 февраль. 1937 жыл». 
Қасіретті хат екенін, уақыт ызғарын сездіретін 
хат  екенін  өздеріңіз  де  байқап  отырсыздар.  Бұл 
хатқа Сәбең Мағжанға Алматыға келіңіз деп жауап 
қайтарған. 
Сөйтіп,  1937  жылдың  март  айында  Алматыға 
келген  Мағжанды  Сәбит  Мұқанов  өзі  жападан 
жалғыз қарсы алады. Ол жөнінде. «Қазақ әйелдері» 
журналындағы  естелігінде  Мағжанның  зайыбы 
Зылиха жазды. Сол күні Мағжан мен Зылиха Сәкен 
Сейфуллиннің  үйінде  қонақ  болады.  Сәкен  сол 
жылы  24  сентябрь  күні  тұтқындалды,  ал  «Сәбит 

 
45 
өзінің  қателерін  мойнына  әлі  толық  алып  болған 
жоқ»  деп  тапқаннан
 
кейін  3  қазанда  Қазақстан 
жазушылар  одағы  төрағалығынан  босатылып,  көп 
кешікпей партиядан шығарылды. Сонда Сәкен мен 
Сәбитке  ашық  қойылған  айып  –  Мағжан 
Жұмабаевты қанаттарының астына алып, байшыл - 
ұлтшылдармен  ауыз  жаласуларын  қоймай  келедi  - 
деген жалалар болатын. 
Ал  Мағжан  Алматыға  келгенмен  ешқандай 
жұмысқа  орналаса  алмай  көп  қиыншылық  көредi. 
Бұрынғы таныс жолдастарының көбі одан ат-тонын 
ала  қашады.  Өйткені  бұл  әйгілі  1937  жыл  еді. 
Ақыры сол 1937 жылдың 30-ші декабрінде Мағжан 
ежовшылардың  қанды  шеңгеліне  түсті.  Бұл  жолы 
арашалайтын  кісі  табылмады.  НКВД-ның  1938 
жылғы  11  февральдегі  №  377  іс  хаттамасында 
жалғыз  ауыз  сөз  жазылған:  «Мағжан  Жұмабаев 
қылмысты істер кодексінiң 58 статьясының 7, 8, 10, 
11-
баптары  бойынша  қылмысты  деп  табылып  ату 
жазасына кесілсін». 
Мағжанды  Жапон  шпионы  деп  айыптаған. 
Мағжан  алғашында  мойнына  алмаған.  Бірақ 
Сталиннің темір наркомының жендеттері ақынның 
«Жапон жансызы» екенін «мойындатқан». 
Мағжанды  соңғы  рет  1938  жылғы  20 
февральде  тергеген,  тергеу  хаттамасына  қол 
қойғызып алған. Ал, ату туралы үкім 11 февральда, 
яғни  сотқа  дейін,  ақ-қарасын  айырадыау  деген 
тергеу  ісінен  аттай  9  күн  бұрын  шығарылып, 

 
46 
әзірленіп қойылған. Яғни, тергеу аяқталмай тұрып 
үкім шыққан. Екіншіден, Мағжан Жұмабаевтың ісі 
я  сотта,  я  болмаса  үштік  мәжілісінде  каралмапты. 
Іс құжатының соңына тілдей қағаз тіркелген – бұл 
атылу туралы акт: 
«Мағжан  Жұмабаев  Бекенұлы,  №  377 
хаттаманың  қаулысы  бойынша  үкім  жүзеге  асты. 
1938  жылғы  19  мартта  атылды»,  -  делінген.  Кіші 
лейтенант Гайковичтің қолы. 
Сөйтiп  Мағжан  Жұмабаевтың  өмірі  45  жасқа 
жетпей  қиылған.  Ал  оның  шығармашылық 
(творчестволық)  өмірі  өлмек  емес.  Мағжан 
творчествосы қазір өз халқына қайта оралды. 
 
МАҒЖАННЫҢ  АҚЫНДЫҚ ШЕБЕРЛІП 
 
Мағжанның  ақындығын  сөз  еткенде, алдымен 
Жүсіпбек  Аймауытовтың  1923 жылы  айтқан  мына 
пікірлерін есте ұстаған жөн: 
«Мағжан – сыршылдығымен, суретшілдігімен, 
сөзге  еркіндігімен,  тапқыштығымен  күшті, 
маржандай тізілген, торғындай үлбіреген нәзік үнді 
күйімен,  шерлі,  мұнды  зарымен  күшті.  Мағжан  – 
алдымен  сыршыл  ақын.  Мағжан  сөзіндей  «тілге 
жұмсақ, жүрекке жылы тиетін» үлбіреген нәзік әуез 
қазақтың  бұрынғы  ақындарында  болған  емес.  Ол 
жүректің  қобызын  шерте  бiледі,  оның  жүрегінен 
жас пен  қаны  аралас  шыққан  тәтті  сөздері өзгенің 
жүрегіне тәтті у себеді. Мағжан не жазса да сырлы, 

 
47 
көркем, сәнді жазады. Оқушының жүрегіне әсер ете 
алмайтын  құрғақ  өлеңді,  жабайы  жырды 
Мағжаннан  таба  алмайсыз.  Ол  табиғатты  суреттей 
ме, әйелдi жаза ма, тарихи адамдарды ала ма, ертегі 
айта  ма,  ұран  сала  ма  –  бәрінде  де  ақынның 
ойлағаны,  сезгені,  жүрегінің  қайғыруы,  жанының 
күйзелуі,  көңiлінің  кiрбеңі  көрініп  тұрады.  Қай 
өлеңін оқысаң да, не ақынмен, не өз жүрегіңмен, не 
ел жүрегімен сырласқаңдай боласың. Ақынның өзі 
көрінбейтін  өлеңдерін  оқысаңыз  да,  еріқсіз,  бір 
сезім  туғызады.  Әлде  өкіндіреді,  әлде  мұңайтады, 
әлде аятқызады, әлде есіркетедi, әлде жігер береді. 
Шер батса кім іздемес туған елің? 
Тұлпар да көздемей ме туған жерін. 
Арқаның ардагері қалың алаш! 
Тұран  да  біле  білсең,  сенің  жерің,  -  деген 
тәрізді  сөздер  еріксіз  бір  сезімді  тудырады.  Ауыз 
толатын  айбынды  асқақ  сөз  Мағжаннан  шығады. 
Оның сөздері жүректi қытықтап, жыбырлатып қана 
қоймайды,  түбiмен  суырып  мейіріңді  қандырады. 
Еркін  балуан  қан  майдан  да  жарық  еткізіп  шалып 
соқканда,  «Па,  сабаз-ай!»  деп  отырған  жұрттың 
айызы  қанбай  ма?  Кейде  Мағжан  желдетіп,  бір 
сөзінен бір сөзін асырып, түйдек-түйдегімен тастап 
кеткенде, сен де «Па, сабаз-ай!» дегің келеді. 
Суретті,  кестелі,  көркем  сөз  Мағжаннан 
табылады.  Мағжанды  ақындық  жағынан  сөзсіз 
суретші  деп  айтуға  болады.  Суретшілік  жағынан 

 
48 
Мағжанды  Пушкинге  теңеуге  ауыз  барады.  Міне 
ашуланған батырдың суреті: 
Түкті қабақ жауып түскен көзіне 
Ұшқын шашып, от ойнап тұр көзінде. 
Қырлы мұрын, қырмызы ерін, қап-қара 
Тікенектей түк шығып тұр жүзіне. 
Міне Қөкшетаудың сурегі: 
Көкшені күндіз, түнде мұнар басқан, 
Қап-қара бұлттарменен қүшақтасқан, 
Алдында бұйра жалды Бөлек тау тұр 
Көкшеге қосылмаққа қойнын ашқан. 
Мөп-мөлдір дөп-дөңгелек көл ортада, 
Жел ойнап, ақ бетіне меруерт шашқан. 
Мұндай  айқын  сурет  қазақ  ақындарында 
болып  көрген  жоқ...  Мұндай  суреттер  толып 
жатыр...  Басқа  жұрт  өз  өнерпаздарымен  мақтанса, 
қазақ  әдебиеті  де  бір  кезде  суретшілдік  жөнінен 
Мағжанымен  мақтануында  сөз  жоқ».  Жүсіпбектің 
бұл  сөзі  асқан  көрегендікпен  айтылғанын  казіргі 
кез  дәлелдеп  отыр.  Біз  қазір  Мағжанмен  бүкіл 
дүние жүзіне мақтана аламыз! 
Одан әрі Ж.Аймауытов: 
«
Қазақ  әдебиетіне  Мағжанның  кіргізген 
жаңалығы  аз  емес,  орыстың  символизмін 
(бейнешілдігін)  қазаққа  аударды,  өлеңді  күйге 
(музыкаға) айналдырды, дыбыстан сурет тұрғызды, 
сөзге  жан  бітірді,  жаңа  өлшеулер  шығарды. 
Романтизмді күшейтті, тілді ұстартты. 

 
49 
...Мағжан нәзік сезімнің, тәтті қиялдың ақыны, 
ол кедейдiң ақыны емес, ұлт ақыны». 
Мағжан сөзінде кездесетін әдемі әуез, сыршыл 
ырғақ, кейде жүректі тебірентіп, толқытатын, кейде 
мұңға батыратын, алыс арманға құлаш ұрғызатын, 
кейде  мына  әлемнен  басқа  әлемді  ұғындыратын, 
тылсым  дүниенің  қаттылығы  мен  тәттілігіне  тәнті 
ететін  сыбызғы  поэзия  Мағжаннан  бұрынғы 
ақындарда  некен-саяқ.  М.Горький:  «Әдеби  тіл  – 
халыктың  тілі,  бірақ  оның  шеберлер  арқылы 
сұрыпталған түрі», - деп едi. Мағжан өзінің бай ана 
тіліндегі  сөздік  қорды  сұрыптап  поэзияның 
керегiне  жаратқан  шеберлердің  бірі  болды. 
Ғасырлар  бойы  дамып  жетілген  әдеби  тілді  ол 
жетік меңгердi. 
Оның  1912  жылы  жазған  «Жазғытұры»  атты 
өлеңінен үзiнділер алып оқып көрейік: 
Су ақты, жетті апрель қырдан ойға, 
Секіріп арық-тұрақ кетті тойға. 
Жас бала: «Жазғытұры туды» - десіп, 
Қуанып жан-жануар алшаң басып, 
Қалмады қайғы-уайым ешбір ойда. 
Нұрлы күн алтын нұрын шашты аямай 
Шықсын деп қыскы ызғар өткен бойға. 
Су ақса, тау жаңғырар сылдыр қағып, 
Дәл сұлу бұраңдаған шолпы тағып. 
Түрлі үнмен жаңа келген жылдың құсы 
Тұрғандай қобыз ойнап, әнге салып... 
Май келдi, жер құлпырды, гүлдер жайнап, 

 
50 
Жiбектей көкорайлар жатқан жайнап. 
Сұлудай бұраңдайды бұтақтар да 
Ән  салса  әр  түрлі  құс  тұрған  сайрап,  -  деп 
шалқытады.  Осындай  жолдарды  оқығанда  қалай 
«Па,  сабаз-ай!»  -  демейсің?!  Немесе  «Жазғы  таң» 
деген өлеңінен үзіндi оқиық: 
Жып-жылы түн маужырап, 
Көтерілген жерден бу. 
Саф күмістей жарқырап, 
Тыныш жатыр тұнық су. 
Көкке тиген биік тау 
Құшақтасқан тұманмен, 
Қосылысып есен-сау 
Бал алысқан құмармен... 
«Махаббат  не?»  атты  шағын  өлеңiнен  бір 
шумағын алып көрейік: 
Махаббат бір тәтті у, 
I
шер жүрек, болар мас. 
Дүниедегі у мен щу 
Мас жүректі оятпас. 
Атақты «Шолпы» өлеңiнен үзінді алайық: 
Сылдыр, сылдыр, сылдыр, 
Қанымды қайнатты құрғыр, 
Шық-шық жүрекке тиеді, 
Күлпәрә талқан боп сыңғыр. 
Сылдыр, сылдыр, сылдыр, 
Өзекті өртеді құрғыр. 
Әдейі іргеден жүреді, 
Сұлу қыз санадан солғыр. 

 
51 
Шолпының сыңғыры, ойнатқан күйі сан ақын 
жырлаған бұлбұл әуезінен несі кем? 
Мағжан махаббат лирикасын сезім тасқынына 
құрған. 
Сүй, жан сәулем, тағы да сүй, тағы да, 
Жылы тәтті у тарады қаныма. 
Бұл ләззаттың бір минутын бермеймін 
Патша тағы, бүкіл дүние малына. 
«Ақынның  бұл  секілді  өлеңдері  ел  жадында 
нағыз  құдіретті  өлең  ешқашан  ұмтылмайтынын 
дәлелдеп,  халық  мұрасына  айналып  кеткен 
болатын. Осылайша ақын өлеңдерінің жұртшылық 
арасына  ауызша  тарап  келгені  әлем  әдебиеті 
тәжірибесінде  сирек  кездесетін  кұбылыс»,  -  дейді 
белгілі әдебйетші-ғалым Рахманқұл Бердібаев. 

жүктеу/скачать 1,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: