Айтбайұлы тілғ¥мырлар іп кітап павлодар 2010 1

қаскөй  дәуір  жемісі.  Халқьш  мәдениетке,  ғылым-білімге, 
парасат  биігіне  жетелеген  кемеңгер  Ахаңды  қуғын-сүргінге 
сальш, азаптағақ айдаған, атқан тоталитарлық жүйе нәтижесі.
Енді,  міне,  заман  түзелгендей,  ел  есін  жинағандай  болып 
отырған  кезеңде,  Ахаң  қалдырған  мүраның  мөлдірінен  сусьш- 
дап,  әлі де мейіріміз қанар  емес.  Бір ғана осы ағартушылық іс 
саласында жазған кітаптарының өзін игеру оңайға түсіп жатқан 
жоқ.  Өйткені  өзіміз  де  ештеңе  жоқ  деп,  өзгеге  жүгініп,  әбден 
еңсе түсіріп  үйренген  халықпыз  ғой.  “Апырай,  мүндай да  бар 
екен-ау”,  -   деп,  аң-таң  боп  жүрген  ағайын  да  арамызда.  Иә,
Ахаң істері тандай қақтырардай.
Сонау 1912 жылы Орынбордан шыққан “Оқу қүралы” халық 
сүранысын өтегені соншама, “ 1925 жылғы 7-басылымы” деуіне 
қарағанда,  әлденеше  баспа  жүзін  көрген.  Ал  1925  жылы  ол 
“Әліпбидің жаңа түрін  жариялайды.  Бүл  да бірнеше рет басы- 
лады.  Кезінде  бүған:  “Мынау  жаңа  “Әліпбиі”  бүрынғысынан 
кай  ретге  болса  да  аса  артық.  Бүл  “Әліпбидің  мазмүны  қазақ 
жағдайьша  қарай,  Мемлекеттік  Білім  Кеңесінің  жаңа  про- 
граммасына  үйлесімді  болып  шыққан.  Әңгімелері  балалар 
үшін  қызық,  жеңіл,  заманға  лайық,  -   деп  бага  берілген  екен 
“Жүрт  бүгіншіл,  менікі  ертеңгілік”,  — деп  өзі  айтқандай,  бай- 
қап отырсақ, Ахаң замана ағысынан озьщқьфап жүріп отырады. 
Әлгіндей қүралдарын үнемі жетілдіру үстінде болады.
Ал  “Тіл  қүрал”  аталатын  оқулығы  қазақ  мәдениетінің  та- 
рихында бүрын -  соңды кездеспеген мүлде  соны  қүбылыс  бо- 
лып  қалды.  Мүның  тосын  дүние  екенін  А.Байтүрсынүлыныц 
өзі  де  мойындай  келе,  кітап  кіріспесінде  мьшадай  түсініктеме 
береді: “Тіл қүрал” деген аты қандай жат көрінсе, ішкі мазмүны 
|да әуелгі кезде сондай жат көрінер, өйткені бүл қазақта бүрын
болмаган жаңа зат”.
Ахмет  Байтүрсынүлының  ағартушылық  қызметінде  тіл
мәселесі  ерекше  орын  алатыньш  осыдан-ақ  көруге  болады. 
Қазақ  тіл  білімінің  қалыптасуында  айрықша  рөл  атқарған
25

бұл  еңбектерді  саралағанда,  жалпы  лингвистика  ғылымының 
өрістеуіне  даңғыл  жол  апщан  термин  жасау  мәселесін  тіпті 
де  аттап  өте  алмаймыз.  Әлгіндей  оқулықтар  түзу  барысында 
Ахаң әрбір ұғым, түсінік,  нәрсе,  затқа,  әсіресе  грамматикалық 
категориялардың  бас-басына  қазақша  термин  береді,  атау 
телиді.  Қазір  бәріміз  білетін  зат  есім,  сын  есім,  етістік, 
есімдік,  бастауыіи,  баяндауыш,  пысықтауыш,  дьібыс,  әріп, 
қагида, жазу,  емле, т.т. толып жатқан терминдердің бәрін қазақ 
тілі  ғылымына  алғаш  әкелген  Ахаң  еді!  Сөздерді  тұлғасына, 
мағынасына  қарай  бөліп,  саралап,  қолмен  қойғандай  етіп 
көрсетуі  мамандардың  қай-қайсысын  да  әлі  таң  қалдырады! 
Ахаң  тапқан  терминдердің  ешқайсын  алмастырып,  Ахаң 
тапқан  жаңалықтардың  ешқайсысын  қайта  жасау  мүмкін 
емес.  Мүның  сыры  Ахмет  Байтүрсынұлы  ұстанған  принцип- 
тің  ғылыми  негізінде,  табиғи  заңдылығында  жатыр.  Ол 
қандай  принңип?  Біріншіден,  А.  Байтұрсынүлы термин  жасау 
проңесінде  қазақ  тілінің  өз  мүмкіндігін  барынша  пайдалана- 
ды.  Әлгі  терминдердің  әрі  қарапайым,  әрі  түсінікті,  дәл  бо- 
луы қазақ тілінің байырғы сөз  байлығын сауатты пайдалануға 
байланысты. Сондықтан да олар өміршең. Сонымен бірге, оның 
интернациналдық  терминдерден  де  реті  келгенде  қашпайты- 
нын байқаймыз. Бұған көп дәлелдің қажеті бола қоймас. Фоне- 
тика,  морфология,  синтаксис,  грамматика тәрізді  үғымдардың 
Ахаң қолданысында сол күйінде қалуы осыған дәлел.
А.  Байтұрсынүлының  қазақ  тілі  морфологиялық  тұлға- 
тәсілдерін  мүлде  басқаша  қарап  түсіндіруге  тырысқанын 
көреміз.  Ол тілдің типологиялық  ерекшеліктеріне  аса зор  мән 
береді.  Әсіресе  қазақ  тілін  зерттеген  орыс  ғалымдарының 
тілдің  табиғи  тегіқ  тінін  аршып,  ашып  түсіне  алмауынан 
кеткен  қателіктерін  анықтап,  түзетіп  талдай  келе,  өзіндік 
анықтамаларын береді. Ана тілінің даму ерекшеліктерін барын- 
ша ескеру принципін қатты ұстанады. Осыларды ескере отырып, 
қазақ тіліндегі ғылым саласының осы ғасырдың  10-жылдарын-
26

да пайда  болғанын,  оның  негізін  А.  Байтүрсынүлы  қалағанын
айтқымыз келеді.
А.  Байтүрсынүлының тағы  бір  аса маңыз  берген  мәселесі —
 
қазақ тілін оқытудың әдістері. Бүл жайьшда ол жиырма жылға 
таяу уақыт бойы дерлік талмай ізденіп, түбегейлі толғамдарын 
сол кездегі баспасөз бетгерінде үздіксіз жариялап отырған. Атап 
айтқанда,  1910 жылдан  басталған тәжірибесін жинақтап,  1920 
жылы  “Баяншы”  деген  атпен  шағын  кітагапа  етіп,  Қазаннан 
шығарады. Ал келесі 1921 жылы осы тақырыпты сөз ететін тағы 
бір әдістемелік қүральш Ташкент баспасьшан бастырады.
А.Байтүрсынүлы  еңбек  жолына  үңілсеңіз,  оның  ылғи  да 
бір  жүйелі  мақсат  көздеп  отырғанын  байқайсыз.  Басты  да 
әуелгі  мақсаты  -   қазақ  баласыньщ  сауатын  ашу  болса,  соны 
іске  асыру  үшін  алдымен  “Оқу  қүралын”,  “Әліпбиді”  жаза- 
ды.  Тілді  тереңірек  түсіндіріп  баяндау  үшін  “Тіл  қүралын” 
түзеді.  Ал  “Тіл  жүмсарын”  алсаңыз,  өзінің  аты  көрсетіп 
түрғандай,  онда  ана тілін  дүрыс  қолданып,  дүрыс  түтынудың 
жолдарын қарастырады.  “Баяншыны”  оқысаңыз, тіл үйретудің 
жүйелі  әдістері  баяндалады,  Осылай  мәселеге  жүйелі  келудің 
нәтижесінде сауат ашу барысы әлдеқайда шапшаң,  анағүрлым 
жедел  де  жүйелі  жүргізілгені  мәлім.  Сонда,  өзінің  алдында 
таза қазақ тілін оқытудың үлгі етерлік ешбір нүсқасы болмаған 
жағдайдың өзінде, оқыту жайын осыншама терең біліктілікпен, 
барынша  сауатты  жүйелегеніне  таң  қалмауға  бола  ма!  Басқа 
еңбектерін  бьшай  қоя  түрып,  осынысының  өзімен-ақ  ол  қазақ 
халқының мәдени тарихында өшпес із қалдырары даусыз еді.
Қазақ тілі  жайында А.  Байтүрсынүлынан  бүрын да зерттеу- 
лер болған  Бірақ бәрі де  орыс  тілінде  жазылған  еді.  Олардың 
бірде-бірінде/И.И. Ильминский, П.М. Мелиоранский, т. б./қазақ 
тілінің  өзіне  тән  терминдік  жүйесі  туралы  сөз  де  болмайды. 
Сондықтан бүлардың ешқайсысы да, өзінше қүндылығына қара-
мастан, қазақ тіл Оілімінщ оасы ретінде қарастыруға келмеиді. 
Осылармен  салыстыра  келгенде  де  А.  Байтүрсынүлының  ең-
27

бектері шоқтықтанып шыға береді. Міне, сондықтан да Ахаңды 
біз  қазақ  лингвистикасының  бастауында  тұрған  басты
тұлға деп есептеиміз 
А. Б айтұрсынүлы
ебиеттану
салушы
сөз  болған  оқулықтардағы  анықтамаларды  мейлінше  дәлелді, 
ұғьшықты  мысалдармен  жабдьщтауға  тьгоысьш  отырған.  Шы-
материалдардың қаи
II [ соншалықты дәлме-дәл тұсіндіріп 
тиянақтай түседі.  Осыдан-ақ  оның халықтьщ бай ауыз  әдебие- 
тін,  ертеғі-аңыздарьш,  эпостық  жырларың,  шешендік  сөздерін 
мақал-мәтелдерін,  нақылдарын да игі мақсатпен ұнемі жинап- 
теріп, соны бастырып шығарумен шұғылданғанын көреміз.  Ол 
бұл  жұмысты  ертеден,  1895  жылдан  бастаған  Бұған  “Тургай- 
ская  газетаның”  бетінде  бастырған  “Киргизкие  приметы  и  по-
словиңы
материалы
1923  жылы  А.  Байтұрсынұлы  қазақтың  айтулы
жырының  бірі
Мәскеуде
II
1926
қаиғылы
ғаларды  сипаттайтын  өзгеше  бір  жыр
жоқтаудың
халқымыз
рып,  “Жоқтау” деген атпен жариялай 
ауыз  әдебиетінде  жанрлық  сипаты  басқашалау
туынды  қатарына  жатады.  Мүны  жинағанда  да  ғалымның
алдымен
жырының тіл
мен көркем сөз қоры. вдеоиетщ осындаи сан тұрлі нұсқаларын 
жинап,  зерттеп,  бастьфа  келе,  А.  Байтұрсынұлы  енді  оның та- 
рихына  үңіліп,  теориясын  түзуге  кіріседі.  1929  жылы  жарық 
көрген  “Әдебиет  танытқыш”  осындай  жүйелі  ізденістер  мен 
барлаудьщ әрі жалғасы, әрі жиынтығы іспетгі. Аталмыш еңбек 
Ахаңды нағыз теоретик ғалым ретінде танытты.
Бүл  кітап  әлденеше жылдар  бойы  әдебиет сүйер  қауымның 
қолынан түспейтін құрал  болды.  Өйткені мұнда ол  әдебиеттің 
барлық жанрларына, көркемдік құралдарьша, қальштаса баста-
28

ған еуропалық дәстүрден кетіп, таза қазақша, мүлде соны, жаңа 
анықтама беріп,  бәріне терминдік балама телиді.  Қараңыз:  ар- 
нау, зарлай арнау, жырлай арнау,  ауыстыру,  әсірелеу,  бүкпелеу,
бейнелеу, дамыту, цайталақтау, көрнектеу, кекесіндеу, мегзеу, 
теңеу,  түйдектеу,  теңдестіру,  үдету  тәрізді  жеке  сөздерді, 
өлең айшықтары,  шумақ түрлері,  тармац толгаулары, тармақ. 
кезеңдері,  заман хат,  тарихи әңгіме,  саясат,  шешен сөз,  билік 
шешен  сөз,  қошемет  шешен  сөз,  көсем  сөз,  айтыс  өлең,  үгіт 
өлең,  үміт өлең тәрізді тіркесімдер Ахаң қолдануында түңғыш 
рет терминдік мәнге ие болған Ғалымның атылып кетуіне бай- 
ланысты  еленбей қалған  гүрыптама,  зауықтама,  қалыптама, 
сарындама,  сауықтама  сияқты қолданыстар терминденуге  өзі 
сүранып түрғандай. “Әдебиет танытқышта” өзінің терминдік 
өрісін табуға тиісті мүндай сөз үйірлері молынан кездеседі. Оны 
игеріп,  ел  игілігіне  жарату,  терминдер  қатарына  қосу — ендігі 
үрпақтың  міндеті.  Соньшен,  осы  қысқаша  шолудың  өзінен- 
ақ  А.  Байтүрсьпгүльгаың  әдебиеттану  ғылымьгаың  да  негізін 
салған, түңғьпп әдебиет теориясьш жазған үлкен ғалым екенін 
танимыз.
Туған халқьга  сауаттандырып,  мәдениетке жетектеу идеясы 
Ахмет  Байтүрсынүльга  ақындық  әлеміне  де  алып  шығады. 
Қалдырған мүрасын қарап отырсаңыз, көркемдікпен көмкеріліп 
ой  арқалаған  сөз  орамдарьша  тәнті  боласыз.  Бір  қарағанда, 
бүл  кісінің  ақындығынан  гөрі,  қайраткерлігі  мен  ғалымдығы 
басымырақ  боп  көрінуі  де  ықтимал  Кезінде  солай  деп  те 
бағаланған  /С.Сәдуақасов/.  “Қырық  мысал”  мен  “Маса”  және 
“Үзік” жинақтарын сүзіп шыққанда,  Ахаңның тек қана ғалым, 
тек қана қоғам қайраткері немесе ағартушы емес, керемет ақьга, 
шебер аудармашы екеніне де көзіңіз жетеді. Тіпті, керек десеңіз, 
барлығы  да  қазақтьщ  поэзияльщ  мүрағаттарына  тереңірек
үңі луд ен туған тәріз ді.
Жалпы,  оның  ағартушылық,  ғалымдық,  қайраткерлік, 
ақындық,  аудармашылық  қасиетін  саралай  түскенде,
29

еріксіз  мынадай  ой  жетегіне  еруге  тура  келді:  Ахаңның  ал- 
дында қазақ халқы үшін,  оның болашағы үшін өлшеусіз  мол 
қазына тастап кеткен үш алыптың -  Абай, Ыбырай, Шоқанның 
болғанын  білеміз.  Бір  ғажабы,  осылардың  мүрасын  терең 
зерттей  отырып,  олар  көтерген  мәселелерді  бар  жанымен 
үға  отырып,  ол  осы  үшеуінен  тартылатын  үш  арналы  жол- 
ды  бір  өзі  таңдап  алғандай.  Шынында,  қараңыз,  Шоқанның 
ғалымдығы, Ыбырайдың ағартушылығы, Абайдың ақьгадығы 
мен аудармашылығы А.Байтүрсынүлының өмірлік мүратьгаа 
айналған. Және бүларды заманаға ылайықты нақты істерімен 
жалғастыра,  дамыта  түседі.  Сондай-ақ,  тыңдаушысы  мен 
оқушысы  аз  болған  үш  алыптан  гөрі,  ол,  азын-аулақ  бол- 
са  да,  өз  еңбегінің  нәтижесін  көрген  адам.  Ал  бірақ  оның 
көрген тауқыметі мен шеккен азабын ешкіммен салыстыруға 
келмейді,  адамгершілік өлшеміне сыя да бермейтін еді.
Сөйтіп, Ахаңның ақындығы мен аудармашылығы өнерінің 
орны  мүлде  бөлек.  Ол  -   өз  алдына  ғибрат  алар  ерекше  бір 
мектеп.  Бүл жолда да Ахаңның белгілі мақсат көздеп отьфа- 
тынын  байқаймыз.  Өлеңін  Абайша түрлеп,  адам  бойындағы 
надандьщты  шенейді,  саналыльщқа,  ел  болып  бірігуге 
шақырады.  “Сауатың  ашылмай,  басың  бірікпейді,  ал  басың 
бірікпесе,  ел  болып  оңбайсың  деген  мүратты  уағыздаудан 
жалықпайды.  Қалғып-мүлгіп  күн  кешкен  қайран  қазақты 
қайтсем оятамын, қалай ел қатарына қосамын деп, сары маса 
боп  ызыңдауы  да  содан.  Төл  туындысы  болсын,  аударма 
дүниесі болсын, ол осы бағытынан жаңылмайды:
Бү неткен жүрт үйқышыл?!
Болсын кедей, болсын бай,
Жатыр бейқам, жым-жырт, жай.
/“Жиған -терген”/.
30

Қазекеңнің  үйқыдан  бас  көтерген  кезінде  бітірері  -   өзді- 
өзі  шен-шекпенге  таласып,  өзгелерге  жем  больш  жататыньша 
күйінеді. Мүндай күйге:
...Шығармай бір жеңнен қол,бір жерден сөз,
Алальщ алты бақан дертпен кірдік;
Немесе:
...Жат жақты жаратқанға көз еттіреп,
Жақынмен араздастық, иттей үрдік,-
/”Қазақ салты”/ 
деуінде ащы шьшдық жатыр.  Бүл қазіргі біздерді де толғанды- 
рып,  үлкен  міндет  жүктеп  түрған  жолдар.  Абайша  күңіреніс, 
Абайша  толғаныс.  Абай  шыншылдығы,  Абай  сыншылдығы 
оның  әрбір  өлеңінде  осылайша  жалғасын  тауып,  өзіндік 
жаңаша өрнектермен өзекжарды мәселелерді қозғап жатады.
Абайдың  бірде-бір  өлеңін  өткен  уақыттың  жайын  ғана 
жырлайтың,  кезеңдік дүние  деп  қарай  алмайтынымыз  сияқты, 
Ахмет  туьшдыларьшың  да  шеңбері  бір  ғана  сәттің,  бір  ғана 
кезеңнің ауқьшымен шектеліп  қала  алмайды.  Оның әрбір  сөзі 
дәл  бүгінгі  біздер  үшін  де  әсерін  жоймаған,  барынша  көркем, 
мейлінше мағыналы. Тіпті, көп өлеңі бүғінгі тіршілігіміздің ай- 
насындай боп көрінеді. Мысалы:
Тықылдап, қүр пысықсып сөйлейтін көп,
Екпіндеп, үшқыр атша қарқындаған.
Бос белбеу, босаң туған бозбала көп,
Киіздей шала басып, қарпылмаған, —
/ “Қазак салты ”/ 
деген шумақ бүгінгі біздерді айтып түрғандай емес пе?! Бас пай- 
дасынан басқа уайымы жоқ, жақын-жуық, халық мүддесі деген 
үғымға миығынан күліп қарайтындар аз ба қазір? Мына бір екі 
жол соларды нүсқап, дәл басып көрсеткендей:
..Жаны ашып, жақын үшін қайғырар ма 
Жаны -  мал, жақыны -  мал, малдың қүлы?
31

Ал  “Жұртыма”  деген  өлеңінде  қазақтың  тағы  бір  тнімсіз
мінезіне қадалады: 
ОЙМІ  ЙНК 
>
..Келгенде өзді-өзіңе мықты -  ақсьщдар,
Қайтейін өзге десе көнгішіңді.
Сықылды сынық бұтақ төмендесең,
Кім жұлмас оңайдағы жемісіңді?!
Ахмет  Байтұрсьшұлыньщ  аудармашылық  қызметінде  мы- 
сал  жанры  өзгеше  орьш  алады.  Басқа  емес,  дәл  осы  жанрға 
баруының  өзінде  үлкен  мән  жатыр.  Қазақ  бойьшдағы  ежел- 
ден  қалмай  келе  жатқан  әлгіндей  ездік  пен  бойкүйездік, 
намыссыздық  пен  жігерсіздік,  алаяқтық  пен  алауыздық, 
жалқаулық  пен  жағымпаздық,  т.б.  толып  жатқан  ес  жиғызбас
дертп  әдеттерді  сынау,  шенеуге  келгенде,  ақын  осы  жанрды 
дүрыс  тандайды.  Оның  сьпппылдығы да,  сыршылдыгы да  осы 
мысал  өлендерінде  барынша ашыла түседі.  Әсіресе шымшыма 
әзілмен әспетгелетін пәлсапалық түйін мен тағылым-тәрбиелік 
мәні зор түжырымдары естен кетпей, көңілде жатталып қалады. 
Мүның  бәрі,  біздіңше,  өлеңдегі  ой  мен  сөздің,  мазмұн  мен 
түрдің өзара жымдасып, қабысып жатуынан
Сонау  Эзоп  пен  Лафантеннен  бастау  алатын,  И.А.  Крьшов- 
тан  баян  табатын  бүл мысал  әңгімелерге  Абай  да,  Ыбырай да 
қызыққан. Бүларды қазақша сөйлетудің олар да керемет жолын 
тапқан  Ол  -   әлі  игеріліп  бітпеген,  тағьілымдьіқ  өнегесі  тау-
сылмайтын өз алдына бір мектеп. Ахмет бұл дәстүрді де әдемі 
жалғастьфьш,  көркем  аударманьщ  дамуьша  зор  үлесін  қосып 
кеткен
Әрбір  тәржіме  өлеңі,  бір  қарағанда,  аударма  екендігі  күдік 
шақырмайды.  Екінші  жағынан,  тереңірек  үңіле  қарағанда, 
төлтумалығьш  мойындауға  тура  келеді.  Аударма  екенін  кей- 
де  байқамай  қалатыныңыз  -   өлеңцегі  бүкіл  айтылмыш  ой, 
мазмүнның  қазақы  үғымға  ешбір  жаттығы  жоқтығынан  Ал 
олай болу себебі Ахаңның қазақ сөзінің парқын мейлінше терең 
түсініп,  оны  орнымен қолдана білуінде.  Өлең  сөзге  осыншама
32

шеберлікпен балама табу кез келген ақынның қолынан келе бер- 
месе  керек.  Мысалдьщ,  ең  алдымен,  мазмүн-мағынасьш  ашып 
және  оның  көркемдік  сапасьш  төмендетпей,  шебер  қаланған 
әсем ғимарат өсіріп  шығарады.  Қайсыбір түстарда Ахаң өз та- 
рапынан өнегелік түйін жасап, түсіндіріп те кетіп отырады. Бүл
да өзінщк ерекшел исгершщ оірі.
Мәселеқ  “Арыстан,  киік  һәм  түлкі“деген  мысал  өлеңді  ол 
былай түжырымдайды:
. .Кісіге таза жо лдас табу қиын,
Көбін-ақ дос етеді мал мен бүйым.
Досыңнақ дүшпаныңнан бірдей сақтақ 
Басында, сірә, Ахмет, болса миың.
Ойлама шын достарың мол екен деп,
Сөзіне ере берме жөн екен деп.
Досыңды қиЫн іске қайрап түрған —
Білгейсің шьш дүшпаньщ сол екен деп.  *
Немесе  "Қара  бұлттағы,,  қаңсып  жатқан  далаға  жауудың 
орнына, онсыз да кемерінен асып-төгіліп жатқан теңізге барьш 
қүя салған бұлтты, мүмкіндігі болса да,  еліне еш пайдасы жоқ 
кейбір  адамдарға  ұқсатады.  “Дала  -   бейғам  жатқан  қазақ”,  -  
дейді.
...Бүлттай жерге жаумай,  суга жауган 
Қазақта іс ететін көп адамдар.
Жүмсамай тиісті орынга мал,  өнерін 
Біреулер журеді,  оган не амал бар?
Мысалы, қазац-дала,  орыс-теңіз,
Даланы,  иіама келсе, көгертіңіз.
Жалпы,  Ахаң  қандай  мысалды  аударса  да,  аяғын  қалай  да 
қазаққа әкеп тірейді.  ,
Оянар ма екеқ  сабақ алар ма екеқ  серпілер  ме екен деумен 
болады.  Әйтеуір, қазақтың бар қылығына теңеу табады.  “Бала- 
сын  аяған  адам  оны  сүймейді”  деген  мазмұнда  жапонның  бір
33

мақалы  бар  екен.  Ахаңның  қазақты  қаншалықты  сүйетінше, 
сондықтан  да  оны  бар  жаман  қылықтардан  арылтып,  адал
адамгершілік жолына альш шығумен әуре  оолатынына қаиран 
қалып отырасыз.
Қаршадайынан  ел  деп  езіліп,  халқым  деп  қайғы  жеп, 
азап  пен  тозақтың  бәрін  бастан  кешіріп,  ақыры  қаратүнек 
надандықтың  құрбаны  болған  аяулы  да  ардагер  Ахаң  мен  сол 
сияқты кемеңгерлер жүріп  өткен жолды аузың барып қалайша 
жайбарақат  әңгімелей  аласың!  Сол  бір  бәйгеге  басын  тіккен 
есіл ерлердің шер мен сырға толы еңбек жолы жанынды қалай 
күйзелтпесін!  Неге  бүлай  болды,  қаншама  халықты  саналы 
жолға  салып,  болашаққа  жетелеген  ел  көсемдерін  зәбірлеген, 
олардың түқым-түяғымен жер бетінен жойыльш кетуіне себепші 
болған кімдер? Жалғыз Сталин бе, болмаса жалғыз Голощекин 
бе?  Бүл  жауыздардьщ  сүрқия  саясатьш  алақайлай  үдетіп,  да- 
мытып,  “қүлпырта”  орындағандар  болды  емес  пе  ортамызда? 
Олардың аты неге аталып,  ардың, адамгершіліктің сотына неге 
салынбайды?! Адам баласы тарихында бүрын -  соңды болмаған 
осынау теңдесі жоқ жауыздықтың авторлары мен орындаушы- 
ларын  халық  талқысына  салмай,  санада  шөғіп  қалған,  бүғып 
жатқан арсыздық пен сатқындықтан, сірә, арыла алмаспыз.
Ойлап  қаралықшы,  ағайын.  Біздің  халқымыздың  басына 
төнғен  қатер  тек  осы  ғана  ма?  Тең  жартымыздан  айрылдық 
деп  күңіренеміз.  Ол  рас,  әрине.  Бүкіл  бір  әлемге,  бір  халыққа 
аз  қайғы  емес.  Бүл  орны өмірі  толмас,  өлшеусіз  қасірет!  Бірақ 
қазақтың  көрген-тозағы  осы  ғана  ма,  ол  қүрбандығымен  таза- 
рып,  адаланып  бітіп  пе  еді?  Жоқ,  ағайын,  бақсақ,  біз  үлттық
тәуелсіздік, үлттық түтастық үшш күрес алдында өз жүрегіміз 
бен санамызға өшпес қара дақ түсірген халықтың  бірі  екенбіз. 
Елдің тең жартысы аштықтан қырылып, ширегі шет елге қашып 
құтылды дейміз. Рас, ал елде, атамекенде аман-есен, халық, үлт 
атына ие болып қалғандардың бәрінің бірдей ары, жаны таза деп 
айта аламыз ба? Халқымызды қырғынға үшыратқандар,  барса-
34

келмеске аидатқандар, жауыздар, сатқындар әлі де жүрген жоқ 
па екен арамызда алшаң басып, ойланалықшы!
Әшейінде әділеттің ақ жолын ұстаған боп,  кезеңі, реті,  сәті 
келгенде аянбай қимылдайтын бұлар кеше де, яғни 1986 жылғы 
желтоқсанда да көрсетпеп пе еді көресіні? Еңдеше, олар әлі тірі, 
сақ. Тек бой тасалап, жауыздығьга жасырып, арамызда әлі жүр. 
Бар бәлені, дертгі, ендеше, өз бойымыздан іздесек еді.
Халқымыздың  жан  саулығына  өлшеусіз  зор  зиян  келтірер 
осьшау көрмінез бен арам пиғылдан арылмай, тәуелСіздігіміздің 
іргесі  нық  болмай  ма  деп  күйзелесің.  Ол  неше  алуан  түрге 
еніп қүбылады.  Ол біресе қоғамшыл,  біресе партияшыл,  біресе 
үлтшыл, біресе халықшыл боп түрленеді, өрекпиді.
Міне, Ахаң жайында әңгіме қозғағанда осындай ойлар маза- 
лайды  кісіні.  Жалпы,  Байтұрсынүлы  оқуы  енді  ғана  басталды 
деп білеміз. Қазақ халқының тәуелсіздігі үшін, оның сауатты да 
білікті ел қатарына қосылуы үшін ақтық демі біткенше күрескен 
осынау  ұлы  адамның  аты  ұлт  жүрегінде  мәңгі  сақталатьгаы 
сөзсіз.  Ахметтануға  тереңдеген  сайын  рухымыз  биіктеп,  ары- 
мыз тазара түспек!
35

ҚАЗАҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫНДАҒЫ
Қ.Қ. Ж¥БАНОВТЬЩ ОРНЫ
Бүгінгі  қазақ  терминологиясының  дамып,  қалыптасуьша 
Қ.Қ.  Жүбановтың  алатын  оны  ерекше.  Ерекше  болатыны 
ғылым тармақтары енді-енді ерекшеленіп, енді-енді айқындала 
бастаған түсының  өзінде  еуропаша  арнайы  білім  алғақ  сөйтіп 
қазақ  тілі  білімінің  мәселелерін  кезінде  ғылыми  түрғыда 
жүйелеп  қарастыра  бастаған  одан  басқа  маман  лингвист  бола
қойған жоқ. Бүл -  бір.
Екіншіден  алып  Ахаң  (А.  Байтүрсынүлы)  қазақ  тілінде 
терминдердің  алуан  түрін  жасап,  өзі  жазған  оқу  қүралдарын 
ендіріп,  қолданысқа  қосып  кетсе,  зерек  Қүдекең  сол 
терминжасамның  принңиптерін  саралап,  ғылыми  түрғыда 
негіздеп берген.
Қазақтың  ғылым  тілін  жасауға  зор  септігін  тигізген 
Қ.  Жүбанов  бүл  салаға  неше  алуан  практикалық  тәжірибе 
жинап,  теориялық  түжырымдарды  ой  елегінен  өткізе  отырып 
келген  болатьш.  Оның  қазақ  терминологиясымен  айналысуы 
1925-1935 жылдар арасына жетелейді.
Қараңыз,  1935 жылы Мәскеуде акалемик Е.А. Чаплыгин мен 
проф.  Д.С.  Лоттенің  бастауымен  Одақтық  Академия  жанынан 
ғылыми  техникалық  терминология  Комитеті  қүрылды.  Дәл 
осы  1935 жылы біздің автономиялы Республикамыздың Халық 
Комиссарлар  Кеңесінің  жаньшан  мемлекеттік  терминология 
Комиссиясы  (Мемтерминком)  қүрылды.  Осы  комиссияньщ 
қүрылуына себепкер  болған Қ.  Жүбанов оның түңғыш төраға- 
сы  болып  белгіленді.  Міне,  осы  кезеңнен  бастап  Қазақстанда 
терминология  мәселелері  жүйелі  түрде,  жоспарлы  жүмыс 
ыңғайьшда жүргізіле бастады.
1935  жылы  енгізілген  мәдениет  саласы  қызметкерлерінің 
бүкілқазақстандық  съезі  ашылар  қарсаңында  Қ.  Жүбановтың 
жетекшілігімен  мемлекеттік  терминология  комиссиясы  бюл-

жүктеу/скачать 12,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: