Айтбайұлы тілғ¥мырлар іп кітап павлодар 2010 1

мұраларымызды  ақын-жыраулар  ел  арасына  ауызша  таратып 
отырған.  Сондықтан,  біз  өз  халқымыздың  тарихында  орны 
бөлек  мұндай  феноменді  есепке  алу  қажет  деген  ьщғайдағы 
бұл  пікірді  әуелі  1984  жылы жариялаған  “ХУШ-ХІХ ғ.  Қазақ 
әдеби тілінің тарихы”  атты монографиясында әйгіледі.  Сосын 
бұл  зерттеуін  кеңейтіп,  тереңдетіп  “Қазақ  әдеби  тілінің  тари- 
хы (ХУ-ХІХ ғ.ғ.)” деп атпен  1993 жылы екінші басылымьпі жа- 
риялады.  Мұнда  ол  жазба  тіл  мен  ауызша  әдеби  тілдің  өзара 
айырмашылықтары  мен  үқсастықтарың,  әр  қайсысының  өзді 
өзіне  тән  ерекшеліктерін  талдап  көрсете  келе, 
ауызша  әдеби 
тіл деген терминді ендіріп, мұлдем жаңа бағыт ұсынды. Рәбиға 
Сәтіғалиқызьшьщ тіл біліміндегі бұл батыл бағыты қазір өзінің 
өміршеңдігін танытып отыр.
Проф. Р. Сыздықтың түркітану ілімінде де өзіндік жолы бар 
зерттеуші.  Бұл  ретте  оның  “Язык  Жами”ат-тауарих  Жалаи- 
ри  (1989)”  деген  монографиясын  ерекше  атауға  болады.  Бұл 
еңбекті  зертгеудің  айрықша  құндылығы  мынада.  Кешегі  бір 
кезеңге  дейін  мұндай  ескерткіштердің  көбінен  ат-тонымызды 
ала  қашьш,  іргемізді  аулақ  салып  келдік.  Ондағы  дәлеліміз 
зерттемей  жатып-ақ  қазаққа  тән  ештеңе  жоқ  дегенге  саяды. 
Рәбиға  Сәтіғалиқызы  көкейімізге  көптен  орнығып  алған  осы 
бір керенаулықтың шынжырын бұзды. Ондағы қазақ халқының 
түрмыс-тіршілігіне,  әдет-ғүрьш,  салт-дәстүріне  тән,  тіпті 
басқа  туыс  тілдерде  қайталанбайтын,  кездеспейтін  қызықты 
сөз  өрнектерін  тауып  талдап  анықтады.  Сөйтіп  ол  Қадырғали 
Жалаиридың “Жами-ат тауарихьш” рухани мәдени жағынан да, 
тілдік тұрғыдан да” қазақ халқының байырғы дәуірінен қалған 
мұра екенін дәлелдеп шьщты.
Проф.  Р.  Сыздық  түркі  тілдері  тарихына  байланысты 
ізденістерін Қожа Ахмет Ясауи хикметтері арқылы ХП ғасырға 
қарай  тағы  да  тереңдете  түседі.  Атап  айтқанда  “Самарқанд 
немесе  Залеман  нүсқасы”  деген  қолжазбаның  тілін  лексика-
86

грамматикалық,  текстологиялық  тұрғыдан  талдаған  зерттеу 
жұмысын 35 баспа табақтың көлемінде баспаға ұсынып отыр.
Көркем мұраларды құмарта оқитын жұртшы л ы қтың қолына 
тиген  “Сөздер  сөйлейді”  (1980,  1994)  деген  еңбегі  ғалымньщ 
аса  бір  зеректікпен  орындаған  жұмысы  болды.  Онда  ақын- 
жыраулар  тілінде  кездесетін  сан  алуан  тұрақты  тіркестер  мен 
мақал-мәтелдер құрамындағы көне сөздердің байырғы мағына- 
ларын  ашып,  олардың  семантикалық  өрім-өзгерістерін  сара- 
лап береді.  Мұның тарихи лексикология бойынша өте қажетті 
оқу құралының біріне айналуы да сондықтан.
Тіл  мәдениеті  мен  қолданбалы  лингвистика  Рәбига 
Сәтіғалиқызы  зерттеулерінің  ішінде  өзгеше  сипаттағы дұние- 
лер. Бұл сала бойынша ол қаншама жылдар бойы өте нәтижелі 
еңбек  етіп  келеді.  Ғалымньщ  сондағы  көңіл  бөліңкірейтіні 
шешендік  сөздер,  сөз  қолданыс,  әдеби  норма  мәселелері. 
Осы  ыңғайда  оның  жетекшілігімен  бірнеше  ұжымдық  жұмыс 
орындалды. Мәселен, “Жазушы және сөз мәдениеті”, А.,  1983; 
“Қазақ әдеби тілінің ауызша түрі”, А.,  1987 т .т .. “Тілдік норма 
және оның қалыптасуы” (2001) атты жеке монографияда ңорма 
мәселесі теориялық тұрғьща сөз болған тұңғыш еңбек.
Сондай-ақ, Рәбиға Сәтіғалиқызының қазақ орфографиясьша 
қосқан  үлесі де  мол  Ол  қазақ тілінің  орфографиялық  сөздігін 
түзісуге  1960  жылдан  бері  үзбей  қалам  тартып  келеді.  Оның 
тікелей  басшылығымен  жуырда  “Қазақ  орфографиясы  негізгі 
ережел ерінің жаңа нүсқасы” жасалды.
Р.  Сыздық  қазақ  тіл  білімінің  көкейкесті  мәселелерін 
баспасөзде үзбей жазып, теледидар, радиодан үздіксіз насихат- 
тап келе жатқан сергек ойлы, зерек тілші. Ол қоғамдық мәдени 
омірдің  қайнаған  ортасында,  әсіресе  тілге  қатысты  мәселенің 
бәріңде  өз  үнін,  өз  пікірін  ашық та  анық  айтып  отыратьга  тіл 
сыншысы.
Кешегі репрессия  қүрбаңдары А.  Байтүрсынұлы,  Қ.  Жүбанов 
сынды  ғұламалардың  өмірі  мен  шығармашылығын  на-
87

сихаттауда  жүргізген  жүмыстары  өз  алдына  бөлек  әңгіме. 
Бүлар  жөніндегі  танымдық  мәні  айрықпіа  еңбектері  студент 
қауымының қолында. Оның редакторлық жүмысы мен үстаздық 
қызметінің де жөні бөлек.
Р.С. Сыздық туралы үстаздары, қызметтес қатар қүрбылары, 
замандас  қаламдастар  тебіреніске  толы  пікірлерін  жазған. 
Солардың ішінен М.  Әуезовтың Рекең туралы айтқан мына бір 
ойларын қайталап еске алсақ артық бола қоймас.
“...Оның  (Р.  Сыздық  туралы)  сөзіндегі  бір  ерекшелік:  тіл
мамандары  мен  әдебиетшілерге  қатар  айтар,  орынды,  кенеулі
ОЙы  бар  және  сол  ойды  таратып  айта  аларлық  тіл  қүдіреті
мейлінше жеткілікті екендігін аңғартты” деп жазған екен Мүқаң
“Әдеби  мүра  және  оны  зерттеу”  деген  кітапта.  А.,  1961ж.,
351-6.).  Ол  ғылыми кадрлар дайындауда да сүбелі үлес  қосьт
келеді. Бес доктор, жиырмадан астам ғылым кандидаты осының 
айғағы.
Проф. Р.С. Сыздық еңбектері Үкімет тарапынан әлденеше рет 
жоғары бағаланды. Қүрмет грамоталарымен наградгалды.  1972 
ж.  “Қүрмет білгісі” орденіне ие болды.  1984 ж.  Қазақ ССР-інің 
еңбек сіңірген ғылым қайраткері қүрметті атағы берілді.  Есімі 
ҚазақССР-інің  “Қүрметті  Алтьш  Кітабына”  жазылды  (1981), 
Ш.  Уәлиханов  атындағы  сыйльщтьщ  (1995),  ҚР  Мемлекеттік 
сыйлықтың (1996) лауреаты.
Егер  Р.  Сыздық  еңбектерінің  мән-мағынасын  ары  қарай
жеке-жеке  талдап  отырар  болсақ,  әлденеше  мақалаға татитын
үзақ-сонар  әңгімеге  үласар  еді.  Сондықтан  академик  Рәбиға
Сәтиғалиқызы  туралы  бүл  жолғы  сөзді  былайша түйіндегенді 
жөн көрдік.
Сегіз  онның  ғажайып  қақпасын  еркін де  серпе  ашып,  неше 
алуан сыйқырлы сөз бен сергек ойдың әлдиінде жүрген Рекең, 
сол  отты,  жігерлі,  қайсар  мінезінен  таймай,  өзіне  жарасқан 
көркем де көсем қалиында, қазақ тілінің тағы бір келелі мәселесі 
бойынша  пікірталасқа  қазір  кірісіп  кетердей  сыңай  танытады.
88

Ол  кісшщ  академиядағы  қызмет  орнына  келіп  енгенінің  өзі 
ұжымды  өзгеше  қозгалысқа  салып,  жан  бітіргендей  болады. 
Қысқасы,  Ұлттық  Ғылым  академиясыньщ  академигі,  профес- 
сор, ғылым докторы Р .С.Сыздықтың өмірде тынымсыз еңбекпен 
өрмелеп  шыққан  өрелі  биіктерін,  көркем  дүниедей  оқылатын 
і 
ғылыми  еңбектерін,  жоғарыда  ескерткеніміздей,  ежіктеп  баян 
і  
етуден  гөрі,  қарапайым  қазақ  әйелінің кәдімгі  адами  болмыс- 
бітімін де сөйлетсек деп едік.  Сол мақсатымыздың бәрі бірдей 
орындала қоймағанын сеземіз.
Дегенмен мына ғажайып өмірде қазақтың қыздары мен ана- 
ларына ғана тән мінез бен қазақ тілінің құдіретін танытып, өнеге 
таратып  жүрген  осынау  жанмен  қатар  еңбек  етіп  жүрудің  өзі 
бір  ганибет емес  пе?  Ендеше  өзінің  болмыс-бітімімен  ел  ана- 
сы  дерлік  дәрежеге  жеткен  Рәбиға  Сәтіғалиқызының  бүгінгі 
мерейлі биігін  осьшайша да әйгілеп, шьш көңілден қүттықтап 
ғүмыр  тілейік,  ағайын  дей  отырып,  сөз  түйінін  үлы  Абай 
өлеңінің:
Үш-ақ нәрсе — адамның қасиеті,
Ыстық қайрат, нүрлы ақыл, жылы жүрек! -  
деген екі жолымен бітіргенді жөн көрдім!
89

С. М. ИСАЕВ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТПС ТІЛ МӘСЕЛЕСІ
Бір қарағанда үкімет тарапынан мәртебеленген мемлекетгік 
тілге С. Исаевтың қандай қатысы бар еді деуге болады. Қанаты 
майрылып,  еңсесі  түскен  тіліміздің  еңкейіп  барып  ес  жиюы- 
на  септік жасап,  тіл  алаңында майдангерлік  қабілет танытқан 
азаматтар бар. Бүл күндері  оларды біреу білсе,  біреу білмейді. 
Міне  солардың қатарынан  Сейілбекті  ерекшелендіріп түратын 
өзім куә болған екі-үш мәселені еске алғанды жөн көріп отыр-
мын. 
'■  ' 
'■
  '■'■
Ғылым 
академиясына  жаңадан 
барған  жас 
кезіміз. 
Студенттік  дәуірде  бір  бірімізді  білгенмен  қоян-қолтық  ара- 
ласа  қоймаған  едік.  Қазақ  тілін  зерттейтін  әлемдегі  жалғыз 
институтқа  келгенімізді  мақтан  түтып  масаттанып  жүрген 
шағымыз. Ол кездегі ғылыми ортаның жөні бөлектеу көрінетін. 
М.  Әуезов,  Қ.  Сәтпаев  қалыптастырьш  кеткен  дәстүрді  ары 
қарай үластьфғандай болып жүрген А. Жүбанов, Ә. Марғүлан, 
I.  Кеңесбаев, М.  Балақаев, Ғ.  Мүсабаевтардьщ өзі біз үшін қол 
бірде  жетіп,  бірде  жетпейтін  ерен  түлғалар.  Көбінесе  не  ай- 
тар  екен деп  солардың  аузына  қарап,  елти тыңдап  жүрғен  са- 
рыауыз балапандаймыз.  Міне  осы кезде Сейілбектің ғылымға, 
тілге деген үмтылысы байқала бастады. Біз сөйлеуге, мәселеге 
араласуға айбынып шегіншектеп отырғанда өз ойын ортаға са- 
лып  пікір  додасына  қойып  кетіп  отыратын.  Ерте  әрекетгеніп, 
ерте қорғады. Бүл өз алдына бөлек әңгіме.
Дәл  осы  кезде  бізді  жақындастыра түскен  бір  жағдай  бол- 
ды. Мен елден шешем мен 2-сыныпта оқитын інімді алып келіп 
соны  орналастырар  орын,  қазақ  мектебін  таба  алмай  әбден 
сарсаңға түсіп жүрген болатынмын. Ол кездегі жалғыз  12 қазақ 
орта мектебі жеті жылдық мектеп үйін сағалап өлместің күнін 
кешіп жатқандай екен. Інімді соған жайғастырып, мектеп күйіне 
көңілім  толмай,  балабақшаға  бара  бастаған  өз  балаларымның 
да болашақ тағдырын ойлап әр алуан ой ауанында жүретінмін.
90

Біздщ институттан бірнеше адам балаларьш осы мектепке беріп 
оқытады екен.  Солардың арасында С.  Нұрханов, А.  Қалыбаева 
т.б.  болды.  Мектеп  жағдайы  оларды  да  толғандырып  жүрген. 
Сейітбек  пен  Сейілбек  бір  бөлімде  істейтін.  Солар  бір  күні 
мектепте  ата-аналар  бас  қосатын  больгаты деген хабар  айтты. 
Бәріміз  сонда  бардық.  Бүл  жиналыс  ештеңе  шешпегенімен 
көп  нәрсенің  бетін  ашып  берді.  Қ.  Ахметов  деген  обком  хат- 
шысы  келді  де  ай-шайға  қарамастан  жиналысты  бастап  кетті. 
Қорқытты, үркітгі. Балалары орысша оқытатынын мақтанышпен 
айтты. Қазақтардың шырқьга бүзбайық тыныштық керек дегенді 
баса айтты.
Міне  осы  уақыттан  бастап  біз  ешкім  тапсырмаған  негізгі 
міндетімізге егақандай қатысы жоқ жүмысқа жегілдік те кеттік. 
Ашыла  қалса  балабақшаға,  мектепке  беретін  балаларыңың 
тізімін  жасау  жүмысының  бел  ортасында  Сейілбек  жүрді. 
Бірден  қарқындап  бүлайша  жүмысқа  кірісіп  кетуімізге  шама- 
сы сол жиналыста сөйлеген бір қарияның сөзі де қамшы болды 
ғой  деймін.  Оның  сөзі  әлі  күнге  қүлағымда  түрғандай.  Оның 
жалпы  нобайы  былай  болған  еді.  Еске  түсіре  кеткенді  дұрыс
көріп  отырмын.  Ол  Ахметовтан  кейін  іле  шала  төрге 
шықты
да, шырағым, өзің бір сауатты жігіт екенсің, қызметің де жаман 
емес екен, жөн-ақ. Бұл қызметте қазақ болғандықтан жүргеніңді 
білемісің,  айналайын.  Білсең сол қазағыңа көрсеткен қызметің 
қайсы.  Әрине балаңа қай тілде тәрбие берсең өз еркің екенінен 
біздің де ептеп хабарымыз бар. Ендеше менің де сондай хақым 
бар емес пе? Мен мәселен балаларымды, немерелерімді өзімнің 
ана  тілімде  оқытқым  келсе  оның  қандай  айып-шамы  болмақ. 
Мына мені сол мүмкіндіктен айырып отырған кім, мен осыған 
аң-таңмын.  Сенің  сөзіңе  қарағанда  алып-жүльга  бара  жатқан 
ештеңе де жоқ сияқты.  Ал  бірақ менің немерелерімді  қазақша 
тәрбиелейін,  қазақша  оқытайын  десем  сол  мүқтажым  неге 
орындалмайды?  Неге  қазақша  балабақша,  қазақ  мектебі  жоқ? 
Біздің еппсімге зияны жоқ Үкіметтің жас үрпақ тәрбиесіне бай-
91

ланысты талаптарымен ұштасып жатқан тілек-талабымыз неге 
біреулерге оғаш іс боп көрінеді? Сен сияқты халық үшін қызмет 
етемін  деп  арнайы  айлық  алып  отырған  азаматтарға  күмәнім 
бар  үрпағымызды  қазақша  оқытып  тәрбиелеу  мүмкіндігінеи 
айырып  отырған  сендер  сияқтылар  болмаған  да  кімдер  бо- 
луы мүмкіқсонда.  Әңгіме төркіні күрделеніп бара жатқан соң, 
жішалыс  жабық деп  жарияланды  да  жүрт  тарқады.  Алайда  іс 
бітпегендей болғанмен ата-аналар үлкен ой үстінде кетті. Әркім 
өзінше толғанып бүл мәселенің түйіні қайда жатуы мүмкін де- 
ген  және  “жыламаған  балаға  емшек  бермейді”  деген  пікірді 
көкейлеріне түйіп кетті.
Сонымен санасьша сәуле қүйылғандай боп оталған жігіттер 
осы мәселені шешеді-ау деген мекеменің бәріне барып есік тоз- 
дьфа бастады. Аудандық оқу бөлімінен басталған бүл шеру сол 
кездегі  /Мәскеудегі/  Саяси  Бюроға  дейін  бір  толастаған  жоқ. 
Бүл  екі  арада  қалалық  оқу  бөлімі,  Оқу  министрлігі,  қалалық 
атқару  комитеті,  облыстық  партия  комитеті,  орталық  партия 
комитетін түгел адақтап шықтық. Барлық түста да Сейілбек от- 
тай түтанып жалындап жүрді. Кейде тіпті ол кездегі кедергінің 
көптігіне  қарамастан  мәселенің  аяғьша  жетуіміз  керек  деп 
бізді  де  жігерлендіріп  қоятыа  Кімдердің  алдында  болмадық 
біздер қала бастығы Е. Дүйсенов, облыстық партия комитетінің 
бірінші хатшысы Н. Дыхнов, хатшылар Кәкімжанов, Ахметов, 
Орталық партия комитетінің хатшысы Н. Жанділдин т.т.
Қазір  ойлап  қарасақ,  біздің  кеудеміздегі  үлттық  сананьщ 
тебіндеп көрінген алғашқы нышандары екеқ бүл Әрине үлттық 
мектептер  мен  балабақшалардьщ  тағдырьш  ойлап  күйзелгеқ 
әрекеттенген жалғыз осы топ болды десек ақиқаттан алшақтар 
едік.  Бүл  мәселені  бізден  де  бүрын  қозғаған  азаматтар  бол- 
ды.  Мәселеқ  “Қазақ  өдебиеті”  газетінің  беттерінде  белгілі 
ғалым  профессор  Р.  Бердібай  бастаған  бір  топ  әдебиетші 
ғалымдардың  жаны  күйіп  жазған  проблемалық  мақалалары 
кезінде  талай  жүрекке  от  тастағаны  мәлім  Ал  мына  түста
92

мөселе  нақтылау  қоиыла  бастады.  Яғни,  қазақ  тілінің  дамы- 
май  жатуының  негізгі  себептері  көрсетіліп,  қандай  ша- 
ралардың  іске  асырылуы  керектігі  нақты  айтылды.  Қойылар 
мәселенің тәптіштелуі  тұсьщца да Сейілбектің жігерін байқап 
отырдық.  Жоғарыда  айтылған  шерулердің  қайсыбірі  еске  тү- 
седі.  Өзінен  өзі  оп-оңай  шешім  тауып  жатуға  тиісті  бүл 
мәселелердің  соншама  қиьгадап  күрделене  түскеніне  таң 
қалудан  басқа  шарамыз  қалмайтъш.  Қараңыз,  бүкіл  Алматы 
қаласы қазақтарының бала оқыту жөніндегі табиғи сүранысын 
өтеуге  тиісті  жалғыз  12  орта  мектептің  тағдырын  осылайша 
мүсәпір  халге  жеткізу  не  деген  сүмдьщ!  Кімді  кінәлайсың. 
Оқуға,  білім  алуға жол  ашқан  заманды  ма?  Жоқ  үлтгьщ мүд- 
деге  селқос  адамды  ма?  Егер  әрбір  лауазым  иелері  өзіне 
жүктелген міндетгі  мүлтіксіз  орындап  отырар  болса  біздің  ел 
дітеген  межеге  әдеқашан  жеткен  болар  еді.  Әйтеуір,  сабыла 
жүріп,  үлкенді-кішілі  бастықтарды  сарыла  күткен  шақтары- 
мызда біздің көзіміз осыған жетті. Бір жолы аудандық, қалалық 
оқу бөлімдері және оқу министрлігінен тынбаған шаруамыздың 
түйіні  сол  кездегі  Алматы  облыстьщ  онеркәсіп  обкомьша  ба- 
рып гірелді.  Оның бірінші хатшысы Р.  Дыхнов деген бүрьшғы 
комсомол жетекшісі шовинистік пиғылы атқьшап түрған адам 
екеніне  кездесу  кезінде  көзіміз  әбден  жетті.  Бірақ  оған  кіру 
дегеніңіз Саяси Бюроға барудан оңай емес екен.  Соньщ жолын 
қарастырып аңырып түрған шағымызда Сейітбек пен Сейілбек 
мынадай  үсыныс  айтты.  Ол  үсыныс  бойынша  Дыхновтың 
таңертең жүмысқа  келер  жолын  аңдитын  болдьщ.  Сөйтсек  ол 
жүмысқа таңғы 8,45 те келеді екен.
Екі-үш  күннен  соң  оны  ата-аналар  комитетінің  алты-жеті 
жігігі,  яғни  біздер  кабинетінің  аузьшда  тосып  түрдық.  Ол  ә 
дегенде  шошып  қалды.  Біз  мән жайымызды  айтқан  соң  осқы- 
рынып:  “Ой,  сендермен  шүғылданып  отыратын  менің  артық 
уақытым жоқ, не айтып отырсьщдар, өздерің” деп өктем сөйлей 
бастады.  Тағыда  сол  Сейітбек,  сосын  Саламат  және  Сейілбек
93

үшеуі үш жақтан сөйлеп, оған басқаларымыз қосыльш Дыхнов- 
тың ары қарай бірдеңе деп сылтау айтуға мүршасын келтірмей 
қойдық. Амалсыздан “жарайды, ендеше 5-6 минут қана уақытым 
бар” деп кабинетінің есігін аша берді. Біз ілесе бірге кірдік. Бүл 
кездесу жарты сағатқа созылды.  Біздің  12  мектеп жағдайымен 
келгенімізді  білген соң,  ол бізді бірден басып тастағысы келіп 
дауысын  көтере  өктемдікпен  сөйледі.  Сондағы  айтқаны,  сен- 
дер  қайдағы  жоқты  шығарып  ортаға  от  тастап  жүргендеріңді 
білемісіңдер.  Қазақ  балаларының,  қазақ  мектебінің  жағдайы 
нашар  деп  кім  айтты  сендерге.  Мына  қылықтарыңмен  орыс 
пен  қазақтың  бірін  біріне  айдап  салмақпысьщцар.  Осы тектес 
сөздермен  бізді  біраз  тықсырып  алдым-ау дегендей  қораздана 
қарай  бергенде  біздің  жігітгер  соңғы  кезекке  қалдырып  үстап 
отырған  сөзін  нысанаға  дәлдегендей  “Сіз  олай  бізді  қорқыта 
алмайсыз, ондай уақыт келмеске кеткен. Одан да  12 қазақ орта 
мектебіне хрестиан-баптистерге жасағандай қамқорлық сияқты 
көңіл  бөлсеңіз  етті  деп  әңгімені  турасьшан  жіберді.  Мүндай 
әңгімені  күтпеген  ол  қатты  тіксініп  тосылып  қалды  да  “жа- 
райды шүғылданамыз” деп  сөзді келтесінен қайырды. Дыхнов 
біздің мәселемізді қаншама сөзбүйдаға салғысы келгенмен біз 
алған  беттен қайтпадьщ.  Ақыры  Саяси Бюро  секретары Ильи- 
чевтан  оральш  қайтқан  бүл  мәселе  осы  Дыхнов  басқарған 
облыстық партия комитетінің бюросьшда қаралып шешім тап- 
ты.  Осы шешімнен  соң  С.  Исаев  сол кездегі  Фрунзе аудандық 
оқу бөлімінде бір айдай отырып, 204-қазақ балабақшасына бала 
қабылдап отырды. Мүның өзінің де тарихы бар.
Алматы қаласы атқару комитетінің төрағасы Е. Дүйсеновке 
барған  бір  жолы  ол  телефон  трубкасын  көтерді  де  “Шахмар- 
дан  сенің  бітіп  түрған  балабақшаң  бар  емес  пе,  соны  азамат- 
тьщ жаса да тіл, ел қамын ойлап шырылдап жүрген бір жастар 
бар  еді,  соларға қисаң қайтеді  соны.  Қаржың  бар тағы  біреуін 
салып алуға шамаң келеді ғой. Иа, иа, дұрыс, о рахмет” деді де, 
трубканы орнына қойды да бізге қарап “жігітер, жолдарың бол-
94

ды.  Геология министрлігі  анау бітіп тұрған балалар бақшасын 
берді  сендерге  рахмет,  ал  енді  қамдарьгады  жасай  беріңдер” 
деп қол  қысты.  Мәселені  осылайша шешетін  адамдар  көбірек 
болсаишы,  деген  риза  көңілмен  қопггастық  та  шығып  кеткен 
едік. Сол балабақшаға Сейілбек қабылдаған балалар бүл күнде
— 
х
отьф.  Көбі  мемлекеітік  тіліміздің  тірегіне  айналды.  С.  Иса-
евтар  араласқан  алғашқы  тіл  жорығы  міне  осылайша  бастау 
алған еді
Сексенінші  жылдардың  екінші  жартысында  тіл  майданы 
жаңаша қарқын ала бастады. Бүл кезеңде де ол тіл туралы пікір 
таластарьгаан тыс қалған жоқ, қақ ортасьгада болды. Негізінен 
ол  тілдің  ғылыми  мәселелеріне  ден  қояды.  Әсіресе  оның  на- 
зарына қазіргі  тіл  қолданысындағы  түйінді  мәселелер  ілігеді. 
Ол  қазақтың  мерзімді  баспасөз  тілінің дамуы дейтін мәселені 
зерттей  бастайды.  Сөйтіп  ол  бүл  зерттеуін  кандидаттық 
деңгейге жеткізеді де қорғайды.  80-жылдардьщ  екінші  жарты- 
сы мен 90-жылдарда жазылған еңбектеріне қарап отырсақ оның 
мемлекеттік тіліміздің жекелеген нақты мәселелеріне тереңдей 
түскенін аңғару қиынға соқпайды.  Ол әсіресе тілдің төркініне, 
этимолоғиялық  сипатына терендеп,  көптеген  қазақ  сөздерінің 
сырын  ашады.  Төркін  сөзінің торкіні  /Қазақстан  мектебі  жор- 
налы,  1964/, Жаубүйрек сөзінің этимологиясы /ҚӘ газеті,1966/, 
Шарбақ сөзінің шығу төркіні /1963/т.т. то льш жатқан сөз дердің 
сырын біз осы Сейілбек зертгеулері арқылы аштық десек артық 
болмас.  Сондай-ақ,  ол  бүл  жылдары  әдеби  тіл  тарихы,  тіл 
мәдениеті,  әдеби  тіл  нормалары  және  қазақ  тіліндегі  негізгі 
грамматикалық  үғымдар  мөселесіне  үңіледі.  Ойға  жетелейтін 
мазмүнды мақалаларын жазады. Тіліміздегі жекелеген сөздерді 
саралаумен ғана шектелмей оның эстетикалық проблемаларына 
да бойлайды. Қазақ тілінің мақал-мәтелдері, түрақты тіркестері, 
фразеологизмдері  мен  идиома  тәрізді  ең  шүрайлы,  бейнелі, 
сьфлы да нүрлы сөздері жайында өзіндік шымыр талдамаларын
95

үсынады.  Міне бүл болашақ әйгілі тіл маманының мемлекетік 
тіліміздің  кеңірек  қанат  жайып,  өріс  ашуына  тигізген  өзіндік 
қолқабысы  болатын.  Мүның  бәрі  сөз  жоқ  әсіресе  ғажайып 
тіліміздің  қыр-сьфын  әлі  біле  қоймаған  жас  үрпақ  үшін  өте 
қажетті материалдар болып тасқа басылып қалды.
Профессор  С.  Исаевтың  мемлекеттік  тілімізге  байланысты 
қызметш  сөз  еткенде  оның  “Қазақ  тілі” . қоғамына  қатысты
аттап  өтуге
ІІ
жиындар мен бас қосуларда 
ма,  жоқ  па  деген  сауалдар
күн  тәртюіне  қоиылып  елдщ  көбі  сынға  түсіп  жатқанда 
қазақ елінде тек бір-ақ тіл, яғни қазақ тілі ғана мемлекеттік 
болуға тиіс  деген  академик Ә.  Қайдардың  көп талас  т> 
ұсьшысьш әуелден-ақ қолдап шыққандар қатарында болуының 
өзі  біраз  жайды  аңгартады.  Кімнің  кім  екені  танылып  жатқан
сағаттарда ұлттық мүдде
іі
іі
:мес еді. Қоғам қүрылар алдьшда да, қүрылғаннан кейін 
бүқаралық  үйымның  күнделікті  жүмысынан  қол  үзген 
рінші күннен Қоғамның басқарма мүшесі болып сайлан- 
>лық  аймақтық  көшпелі  жиындардың,  республикалық
конференңия,  Қүрылтайлардың  бірде  бірінен  қалмай
VI
Қатардағы қатысушы ғана болып қалмай мемлекеттің 
тіліміздің  өзекті  мәселелері  жөнінде  тың  ойлар  айтып  жалпы 
жүртшылықтың  лингвистикалық  сауатының  ашыла  түсуіне
қолқабыс  тигізіп  келді  Әсіресе  Ақмола,  Семей,  Жамбыл, 
Талдықорған  Торғай  қалаларында  өткен  алқалы  жиындар 
кезіндегі  тіл  үйрену  мен  игеруге  байланысты  айтқандары,  тіл 
экологиясы туралы ойлары көкейден кетпейді. Тіпті Академия, 
институт, қоғам т.б жерлерде кездескен сайын әңгіменің негізі 
тіл мәселесі, оның қазіргі жайы, келешегі, шешуін күтіп түрған 
проблемальщ мәселелері, лингвист мамандар дайындау туралы
-түжырымдарын айтып тауыса алмайтын.
96

I 
Қыздар педагогтік институтының ректоры, бірнеше ғылыми 
кеңестердің  мүшесі,  “Қазақ  тілі”  қоғамы  басқармасының 
I  мүшесі,  ҚР  ЖАК-тың  сараптау  комиссиясының  мүшесі, 
[  бірнеше ғылыми жорналдардың редакциялық алқа мүшесі т.т. 
|  жүмыстарды қосымша атқара жүріп  ол  мектептер мен жоғары 
[  оқу  орьшдары  үшін  түрлі  оқулықтар,  оқу  қүралдарын  түзді 
\
  және қазақ тілінің небір күрделі де қызықты мәселелері тура- 
|  лы  монографиялық  еңбектер  жазды.  Мысал  үшін  “  Қазақтың 
мерзімді баспасөз тілінің дамуы” /1983/, “Қазіргі қазақ тіліндегі 
[  негізгі  грамматикалық  үғымдар”  /1992/,  “Қазақ  тілі  туралы 
‘  ойлар”/1997/,  “Қазақ  әдеби  тілінің  тарихы”  /1996/,  сондай-ақ 
6,  7  сыныптарға,  филология  факультеттерінің  студентгеріне 
арналған  оқулықтарды  атауға  болады,  Осының  бәрі  сөз  жоқ 
мемлекеттік тіліміздің мәртебелене, қалыптаса түсуіне қызмет 
[  етті.  '
| 
Қысқасы  “С.  Исаев  және  мемлекеттік  тіл  туралы”  де- 
ген  тақырып  төңірегінде  әзірге  айтпағымыз  осы  еді.  Оның 
еңбектерін  жеке-жеке  альш  тарата  талдау  келесі  кезектің 
әңгімесі деп білеміз.
ВГ 
г -
-
 
ДіЦІЛІІІІИДІ
, - * г

жүктеу/скачать 12,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: