Айтбайұлы тілғ¥мырлар іп кітап павлодар 2010 1

Келісуін  келіскенмен,  бұл  оңай  шағылатьш  жаңғақ  емес 
екенін  жазу  үстінде  сезінумен  болдым.  Әйтсе  де  Сәкеннің 
өзіндік өнегесі жолдан тайдьфмай, жетелеп отырды.
Сөкен өмір кешкен тарих жолдарын саралап қарағанда, шы- 
нында  1923  жыл  ол  үшін  өзгеше  мәнді  болып  көрінеді  екен. 
Бүл  Сәкенді  үлт  мүддесін  тереңінен  ойлайтьш,  әсіресе  ұлт 
тагдьірьш  тіл  тағдьфьша  тікелей  байланысты  екенін,  онысыз 
тәуелсіздік  толыққанды  болмайтьшьш  бар  жанымен  терең 
түсініп, күреске бел бойлаған түсы екені байқалады.
Большевиктер  партиясының  ұлт  мәселесін  қарастырған 
ХП сьезі Сәкенді қатты ойландьфады.  Бүл  1923  ж.  17-25  сәуір
аралығьщца өткен және ұлт мәселесін әңгіме еткен соңғы жиын 
еді.  Онда  орыс  мәдениетінің  басқа үлттар  мәдениетін  жеңбей 
қоймайтынық  үлы  орыс  үлтының  басқалардан  басымдығын 
ныгайту  жөніндегі  ойлар  ашық  айтылған  еді.  Осыны  күйзеле 
тыңдаған  Сәкен,  ез  үлтының  тағдырына  қалай  қолқабыс 
тигізудің амалын  іздейді.  Мемлекет билігі қолына тиісімен ол 
тебіреніп  жүрген  кезінде  мынадай  әділетсіз  пиғылдар  оньщ 
жүрегін мұздатқан еді.
Осының  алдында  ғана,  яғни  1923  жылдың  15  ақпанында 
“Қазақты  қазақ  дейік,  қатені  түзетейік” деген  өткір  мақаланы 
айбьшбай  жазуы  осындай  жан  күйзелісінен  туған  болатын. 
Ондағы  мьшадай  ащы  да  әділ  ойларды  тағы  бір  еске  сала 
кеткеннің  артьщтығы  бола  қоймас:  “ ...бүгінге  шейін  қазақты 
орыстар киргиз деп келеді, орыс патшасьшың төрелері, жасау- 
ылдары қазақты бір түрлі мүгедек, мақау жануар деп санап “кир- 
гиз” дегенде бір түрлі менмендік қиянатпеқ қорлаған мазақпен 
айтатьш... Төрелердің қатындары итіне ұрысқанда “ах, Палкақ 
киргиздан да жамансың” дейтін..
Большевиктер заманы орнаған  1917 жылдан бергі жерде де, 
қазақтың  өз  атына  өзі  ие  бола  алмай  жүргеніне  Сәкен  сынды 
үлтшыл қазақтың қаны қайнамай тұрмас  еді.  Атьіна айтылған
112

ащы пікір Кеңестік дәуірдің шовинистік ойдағы басшыларына 
дөп тиді.
Мемлекет басшысы Сәкеннің бүл үсынысьш  бірден қолдай 
кеткендер  аз  бол
қаитпас  қаисарлығына,  жігеріне  таңданбауға 
Ақьфы  оның  үлт  атауы  жөніндегі  үсынысы  1
9.
і.  Қазақ есіміне ие  боі 
қазақ деитін болдық. Сәкеннің ең алдымен ел есінде қалар осы 
батылдығы кейінп үрпақтьщ көбі біле бермесе керек. Қазақтьщ 
өзін  керек  етпей  жүрген  қазіргі  заманда  бүл  аса  бір  ірі  тірлік 
болып көрінбеуі де ықтимал Бірақ тарихты қалай үмытарсың.
Оның  ұлт  үшін  жасаған  алапат  істері  мүнымен  ғана 
шектелмейді.  Ол  енді  қазақ  тілінің  мемлекеттік  дәрежеге 
көтерілу  қамьш  ойлап,  күрделі  мәселелерді  көтере  бастай- 
ды.  Ол  өз  үлтының  арғы-бергі тарихына көз  сала отырып,  со-
алар,  өнеге  түтар  түлғалардын
£1
мысал. Өзшщ аз-ақ алдында өмір сүріп
бүкіл қазаққа ілім-білім нүрын шашқан алаш көсемдерініі
Ахмет  Байтүрсынүлын  ардақ  түтуының  өзі  неге  түрады 
рих  ала сапыранында өмір  кешіп,  адамдықтың  арлы  жолі
таимаи
қүтқарған
көрегендік
көбейді. Елдін мүддесін тіл мүддесімен түтастыра
II дала данышпанының тағдыры
түстың
рух
патшалығының  алтын  тағында  отьюған  Ахметті
щ қаңтар аиының 50 жылдығын 
өткізуі казақ мәдениетінің тарихындағы ірі оқиға бол
Жуьфда жүртшылық қолына тиген Амантай Ғазезүлы Кәкен 
(мемлекеттік  Қауіпсіздік  комитетінің  отставкаға  шыққан 
полковнигі) деген азаматтьщ “Қазақтың Сәкені” атты  повесть- 
эссесінде  Сөкен  мен  оньщ  кезеңінің  бүлтартпас  шындықтары 
жөнінде керемет сьф шетіледі. Онда Ахаңның мерекесін өткізу
113

жөніндегі  оқу-ағарту комиссариаты  коллегиясьшьщ қаулысын 
Казкрайком  теріске  шығарғаны  жайьшда  да  нақты  құжат 
келтіріліпті. Еске түсіре кетелік:
“а)  считать недопустимым организацию советскими органа- 
ми празднования данного юбилея;
в)  возложить  персональную  ответственность  за  содержа- 
ние  речей  выступающих  на  празднестве  товаршцей  от  име- 
ни  советских  органов  на  товаршца  Сейфуллина”  деп  шегелеп 
тастаған осындай шешімге қарамастан С. Сейфуллин Ахаңның 
кешін  кіріспе  сөз  сөйлеп  ашқан  екен.  Ол  қазақ  тарихында 
тұңғыш өтіп отырған бүл мерекенің мәнін тәптіштей түсу үшін 
А.  Байтүрсьшүлы жөнінде мынандай ой өрбітеді:  “өзге оқыған 
мырзалар  шен  іздеп  жүргенде,  қорлыққа  шыдап,  қүлдыққа 
көніп,  үйқы  басқан  қалың  қазақтъщ  үлт  намысын  жыртып, 
үлттық арын жақтаған патша заманында жалғыз-ақ Ахмет еді. 
Өзге оқыған замандастары өз бастарының пайдасын ғана іздеп, 
ар  һәм  имандарын  сатып  жүргенде,  Ахмет  халықтың  арын 
іздеп,  өзінің  алған  ісі  үшін  бір  басын  бәйгеге  тіккен.  Ахмет 
Байтүрсынүлы үлтын шын сүйетін шын үлтшыл”.
Сәкеннің бүл пікірін алып қашып, неше саққа жүгіртіп, тіпті 
шовинистік партия жаршысы болған “Степная правда” газетінде 
бүған қарсы  “әшкере” мақаланың жариялануын  қайтерсіз.  Бір 
сорақылығы сол бүл газет Сәкен тәрізді мемлекет басшысының 
жауабын баспай қойғаны ғажап! Қазақстан үкіметі төрағасының 
пікірін елемеу деген қай басынғандық!
Оның есесіне Сәкен “Тағы да Ахмет туралы Ә. Айтиевке жа- 
уап” деген  мақаласын өзі редакторы  болып  отырған  “Еңбекші 
қазақ” газетінде жариялайды.
Біз  қазақ  тілінің  бүгінгі  күйіне  көңіліміз  толмай  күйзеліп 
жүрсек,  мүның  бісмілласы  сонау  өткен  ғасыр  басында-ақ 
басталғанын  осы  мәліметтер  растай  түседі  емес  пе?!  Ахаңды 
алға сала отырып,  Сәкен қазақ тілін кеңсеге, яғни мемлекеттік 
мекемеге  енгізбей  елде  түтастық  болмайтьшын,  көсегеміздің 
көгермейтінін айтып тікелей іске кіріседі.
114

Қазақ 
тілшің 
беделін 
көтермей, 
қазақтың 
беделі 
көтерілмейтінін  уағыздай  бастайды.  Сөйтіп  1923  жылы  9 
маусымда  “Кеңсе  істерін  қазақ  тілінде  жүргізу  керек”  де- 
ген  мақаласын  жариялайды.  Сәкеннің  бұл  батыл  әрекетгерін 
қуатгағандар  да,  қарсы  әрекет  жасағандар  да  болды.  Тіпті 
қатерден  сақтандырмақпп»і  болғандар  да  табылды.  Бірақ  ол 
алған  бетінен  қайтпады.  Қайта  “Қазақстанның  еңбекші  табы 
шын қатарға кірісіп, өз тізгінін өзі алсын деген азамат бұл іске 
жан аямай кірісуі керек?” деп елді жігерлендіре түседі.
Өзі басқарып отырған “Еңбекші қазақ” газетін ол өте тиімді 
пайдалана білді. Сол жылдың 25 маусымында “Кеңселерде істі 
қазақ  тілінде  жүргізуге  кірісу”  деген  екінші  мақаласында,  ол 
нақты істер нобайын көрсетіп, қадағалауды қолға алады.  Осы- 
дан  ойға  қаласың.  Мемлекетгік  тіл  жөнінде  бізде  де  қаулы, 
қарарлар,  шешімдер,  мақалалар  аз  болған  жоқ.  Заңдар  мен 
бағдарламаларды  былай  қойғанда.  Бірақ  соны  нақты  соңына 
түсіп,  шаралардың  орындалу  барысын  бақылау  жағына  кел- 
генде  де  Сәкеннің  іскерлігі  мен  тиянақтылығынан,  көп  нәрсе 
үйренуге  болар  еді.  Өкінішке  қарай,  біздің  үкімет  басында 
болғандардың қатарьшан тілге шын жанашырлық танытқандар 
(И.Тасмағамбетовтен басқа) бола қойған жоқ.  Сонда олар нен- 
дей іс-әрекетімен халық жадында қалды.  Тек қалтасын толты- 
рып, қарын қомпайтқаннан басқа не істедің демек.
Сөйтіп,  Сәкен  ыждағаттылығыньщ  нәтижесінде  1923  жыл- 
дың 22 қарашасында Орталық Атқару Комитеті  декрет қабыл- 
дады.  Сол  бойынша,  Кеңсе  істері  1924  жылдың  1  шілдесінен 
бастап  жүргізілетін  болды.  Мүның  тарихи  мәні  аса  зор  еді. 
Қазақ  өз  алдына  ел  болып,  оның  тілінің  үкіметгік  деңгейге 
көтеріліп,  хатқа  түсіп  әлуеттене  бастауы  бүрын-соңцы  тарих- 
та  болмаған  оқиға  еді.  Бірақ  бұл  шараның  мәні  60-70  бойы 
көмескіленіп,  есепке  алынбай  келгені  өкініш.  Мүндай  істің 
еленбеуі талай сұмдық оқиғаларды еске түсіреді. 28-жылдарғы 
конфеске,  32-дегі  отаршьшық,  37-38-дегі  репрессия,  41-45-тегі 
алапат  соғыс,  51-52-дегі  қуғьга-сүргіқ  54-56-дағы  тың  көтеру
115

т.т. ұлт тағдырын тәлкекке салған сорақылықтарға ерік берген 
елдің есін жиғызар, санасына сәуле құйғызар альштар әрекетін 
үлгі  ету  орньша  онан  сайын  үнін  өшіре  түскен  жоқпыз  ба? 
Енді-енді  ес  жиып,  өткенімізге  ой  көзімен  қарап,  о  тәңір,  бүл 
мәселені  бізден  де  бүрьш  қаузаған  ғажайьш  түлғалар  болған 
екен-ау  деп  танданып,  тәубе  жасап  жүреміз.  Жан-жағы  темір 
тор іспетті мәдени қоршауда жүріп-ақ, халық мүддесі үшін ары- 
станша  арпалысқан  Сәкен  іспетті  осынау түлғалар  қалдьфған 
жадьЕғаттар  мен  мүраларынан  сабақ  алдық  па  деп  толғанар 
басқа не шара!
Жалпы Сәкен Тіл мүддесін қозғайтын 9 мақала жазған екен. 
Бүл сол кездегі үлттың қамын жеген жандар үшін қыбыланама, 
темірқазық іспетті маңызы болған дүниел ер еді.
Сәкен  бүл  мақалаларын  “осы  қалай  болар  екен,  ұлтшыл 
атанып  кетпейміз  бе?”  деп  солқылдақтық  жасап  жүргендерді 
жігерлендіру  үшін,  игі  іске  тікелей  тосқауыл  жасап,  қарсы 
әрекеттерге  бара бастаған төресымақтардың мысын  басу үшін 
де  жазған  түрі  бар.  Оның  ойы  осыны  аңғартады.  Қараңыз: 
“Біздің қазақ коммунистерінің кейбіреуі қазақ тілі туралы қатты 
кірісуге:  “біреу үлтшыл деп  айтады...” деп  бой тартады.  Бірақ 
бүл -  қулық, бүл -  коммунистік қылық емес, ол -  жарамсақтық, 
жағымпаздық.  Кейбір  сасық,  жалмауыз  демагог  өзін  “жақсы 
коммунист  екен”  деп  айтсын  деп  қазақ  тілін  кіргіземін  деп 
жүрген  белсенді  адамдарды  “анау  үлтшыл,  мынау  ұлтпшл” 
дер,  бірақ  одан  қымсынбай,  айылын жинамай  іске  кірісе  беру 
керектігін” қадап, қазып айтады.
Шіркін,  біздің  қазіргі  басшыларымыз  мәселені  осылайша 
үғып,  осылайша  қадағалап  отыратын  болсайшы.  Жалтақтаса, 
Кеңестік, шовинистік қүрсаудың қысымында отырған Сәкеннің- 
ақ  жалтақтайтын  реті  бар  еді,  ал  тәуелсіз  елге  басшылық жа- 
сап отырғандар кімғе, неге жалтақтайды? Егер мемлекеттік тіл 
тағдьфьш қазір дәл Сөкенше қолға алған болсақ,  15  жыл бойы 
сарсаңға  түспес  едің-ау  деғен  ой  келеді.  Бірер  жылдың  бары-
116

сында  қазақ  тілін  кеңселерге  ендіріп  үлгерген  Сәкендердің 
қажьфлы  да  қарқынды  әрекеттері  біздің  басшыларға  әлі 
күнге жетпей жатқанын өкінішпен айтуға тура келеді.  Өйткені 
Сәкең  сілтеген  сасық,  жалмауыз  демагогтар,  жарамсақтар, 
жағымпаздар  арамызға  терісін  айналдырьш  алып  әлі  жүрген
сияқты.
Сәкеннің  тілмен  тікелей  байланысты  қараған  келесі  бір 
мәселесі, ол оқу-ағарту жайы.
Бір  жүбаныш,  қазақтың  басына  қандай  тауқымет  түссе 
де  елдің,  жердің,  тілдің  қамъш  жеп,  сол  үшін  қүрбан  болуға 
дейін  барған  Ахмет  Байтүрсынүлы,  Сәкен  Сейфуллин  сын- 
ды  түлғалардың  ғасырдан  ғасырға  үласар  өшпес  өнегесі  мен 
теңцессіз  тағлымьшьщ  қалғаньша  шүкірлік  айтамыз.  “Қолда 
барда алтынның қадірі жоқ, қолдан шығып кеткен соң өкіндім- 
ай!”  деп  халық  өлеңінде  айтылғандай-ақ,  өздері  дүниеден 
өткенмен,  артында  қалған  өлмес,  өшпес  мүрасьшың  қадіріне 
жете  білу парызымыз.  Ана тілінің  болашағы  үшін  бар  жанын 
салған Сәкеннің бүрын да айтылып жүрғен мьша бір сөзі бүгінгі 
әңгімеміздің түйіні болуға әбден ьшайық па дейміз.
Қазақстанға  келе  салысымен  қазақ  тілін  үйреніп  жүрген 
Мирзоян  мен  Әлиев  Темір  жолдастарды  үлгіге  ала  отьфьш, 
Сәкен тілге қүрмет жайындағы бір ойын былай түйіндеген екен. 
“Кейбіреулер қазақ тілін оқуға уақытымыз жоқ дейді...  Күндіз 
түні жүмыс істейтін, тынбай істейтін адам Мирзоян мен Әлиев 
Темірлердей-ақ  болар...  Және  кеше  Украинадан  Қазақстанға 
келгеніне  3-4  ай  ғана  болған  жазушы  Антоненко-Давыденко 
осы сьезде сөз сөйлегенінде сөзін қазақша бастаған жоқ па?... 
Бүл да қазақ тілін менсінбейтіндерді үялтар, егер де олар бүған 
үялатын болса..
Ия, үлттың үятты жігіттерінің еңсесі қашан көтеріліп, намыс 
түлпарының қос қүлағын қашан қайшылатар екен деген арман- 
меқ  қазақгың  ар-үятының сақшысындай  болған  Сәкен  сынды 
бір туар түлғаның әру ағына тағзым етемін!
117

¥ЛТЫ  ҮШШ ЖАНЫ КҮИГЕН ӨЗЕКЕҢ
Кеше  ғана  ортамызды  ой  мен  идеяға  толтырып  отыратын, 
мінезі де өзгеше, іеі-тірлігі де өзгеше ғажап адам, ерек ТҮЛҒА -  
Өзекенді  өткен  шақтьщ  өкілі  ретінде  сөз  ету  қандай  ауыр. 
Тағдыр ісіне дауа жоқ. Бұл пәниден кімдер өтпеген. Ажалдылар 
мекені -  бауьфы суық қара жер ешуақытта да болдым, тойдым 
деген емес,  демейді де.  Бүл жолы да солай.  Қазақтың бұл  аза- 
маты да тынымсыз тіршілік жалынан ұстап, туған елі мен жері
үшш оүкіл өмфін сарп етш, жанталаса еңоек етті де, ақыры сол 
жолда мерт болды.
Дүниеден  өтпейтін  адам  жоқ.  Кеудесінде  жаны  бардың 
бәрі  де  түбінде  бір  бүйрықтың  боларын  сезеді,  біледі.  Бірақ, 
бес  қонып  өтердей  қысқа  өмірдің  алдаусыратқан  пендешілік 
қарбаласы мұны көбінесе үмыттырып, адамды әуре-сарсаңга са- 
л ы іі 
жатады. Бүл өмірден кетпейтіндей болып әртүрлі дүнияуы 
мәселел ермен алаң болып жүргеніңде, толысып жүргентөңірегің 
сетінеп, сүм ажал қимасыңа қол сала бастағанда өзегің өртенеді 
екен,  қапалы  ойлар  қамалап,  зіл  қара  батпан  салмағымен  сені 
езғілейді екен.
Жалпы жарьщ дүниеге іңгәлап келген жанның бәрінің тұз- 
дәмі таусылған күні дүниеден өтерін біле тұрып кімді де болса 
өлімге қалай қиғандайсың.  Кісі өлімінен асқан қайғы бола ма, 
тәйірі. Алайда қайғының да қайғысы бар.  Отбасының қайғысы 
бар, бүкіл ел, бүкіл Отанды да қайғыртар қайғы бар. Отбасының 
да қайғысы ауыр.  Ал отбасынан асып, атағы алашқа жайылған 
азаматтың өлімі тіптен де ауыр.  Өзбекәлінің де өлімі дәл осы- 
лай бүкіл қазақты мүңайтқан, Қазақстандықтардың қабырғасын
қаиыстырған, түркі әлемін мүңға оатырған,  елең еткізген, тшті 
кешегі Кеңестік Одақ азаматтарьш азаландырған қаза болды.
Бүлай болуының табиғи заңдылығы бар.  Оның басып өткен 
омір  жолы  кез-келген  пенденің  өлшеміне  сия  бермейтін  тар- 
тысы  мен  тауқыметі,  күнгейі  мен  көлеңкесі,  қасіреті  мен
118

қасиел,  табысы  мен  тоқырауы,  қат-қабат  қиыншылықтардан 
түратын.  Өмірдің енпгісіне тиетін соқпақтарын ол өу бастан-ақ 
күреспен  өзіндік,  Өзбекәлілік  іс-әрекетпен  өткізуге  тырысты. 
Сондағы  оның  үстанған  темірқазығы,  мүраты  қазақ  халқына, 
Қазақстанға барынша адал қызмет  ету  болатын.  Ол  комсомол 
болды,  жастардың  көсеміне  айналды.  Ол  коммунист  болды, 
адал коммунист болудың классикалық үлгісін танытты. Ол со- 
вет  қызметінде  болды.  Ол  қайда  барса  да,  қандай  лауазымды 
қызметте болса да осы өзі үстанған өмірлік принципінен тайған 
емес.  Ол  шыққан  тағын  жеке  бастың  мүддесі  үшін,  қүлқын 
үшін, бас пайдасы үшін пайдаланып көрмеген жан.  Өзінің тура 
мінезінең, бетің бар, жүзің бар демей айтьш салатьш тіктігінен 
(ешкімнің  қызмет  дәрежесіне  қарамай)  талай  опық  та  жеді. 
Өзінің  табиғатына,  білік-біліміне,  қабілет-қарымына  сай  емес 
қызметтерге итеріліп, ығыстырылып жатқанда да күйінгенімең 
күйзелгенмен  ешкімге  жальшып,  жалбақтап,  әсіресе  біреуге 
жамандық  ойлап  күн  кешкен  емес.  Екі  білекті  сыбаньш,  қай 
жүмыста да халық мүддесін жоғары қойып,  соған ғана қызмет 
етумен болды. Тіпті баз біреулер сияқты өз мүмкіндігін пайдала- 
нып, балаларын да қызметке тықпалаған емес. “Қабілеті болса, 
білім алса өмірдегі орньш өзі табуы керек” деғен үстанымьшан 
өле-өлгенше  тайған  жоқ.  Сондай-ақ  ауыл-аймақ,  туған-туыс 
іздеп, русырап әрекет етіп, тобын көбейтіп, төңірегін түгендеп 
жатқан  мына  заманның  жанкепггі,  өресіз  басшылары  сияқты 
сүрқиялықтақ  зымияндьпстан  аулақ  болатын.  Оған  жанасқан 
жандардың көбі осы принципті қатты сезінетін. Солайша әрекет 
етуге тырысатын. Заманның ағымына қарай ауытқып, қүбылып, 
саясатын өзгертіп,  түлкі  бүлаңға салуды  ол  білмейтін.  Қандай 
жағдай  да  әділет  жолынан  таймай  кетгі.  Өмірінің  тірегі  -  
адалдық  пен  өділдік  деп  түсінетін  Өзекең  өле-өлгенше  осы 
өзіндік түсініктен тайқымай, еңсесін тік үстап өтті.
Мен  бүл  кісмен  туыс  адаммьш.  Бірақ  біздің  екі  арамызға 
дәнекер болған осы бірқан туыстығы ғана емес, жан туыстыгы,
119
\

түсінік  паиым  туыстығы  оасым  оолды  деп  шамалаимын. 
Туыстық, рулық жақындық арқылы жалғасып, тіл табысьш жа- 
туды ол кісі мүлде қаламайтын. Өзіне де, өзгеге де қатаң талап- 
пен  қарайтын  қатал  адам  болатын.  Бірақ  сол  қаталдықтың  ар 
жағы мейлінше жұмсақ, мейірге толы бір сыр жататын.
Түбі  туыс  болғанымызбен  екеуміздің  орайласуымыз  қызық 
еді.  Екеумізді  де  қызықтырған  ең  негізгі  екі  нәрсе  болды  деп 
ойлаймын  қазір.  Ол  — тіл  мен  өнер.  Өзекең  өнер  атаулыны 
қүдірет санайтын. Әсіресе, қазақтың халық әндері мен күйлерін, 
халқымыздың  көне  музьпсалық  аспаптарын  мейлінше  қадір 
түтатын. Оньщ әрқайсысының бойьшақ үнінен, атынан өзгелер 
көре,  естіп, үға білмейтін бір өрнек,  белгі тауып солар жайын- 
да  егіліп,  төгіліп  әңгіме  айта  кететін.  Ал  сол көне  аспаптарды 
қалай  жинағаны  менің  әлі  есімде.  Әйтеуір  жүрген жерінде  ол 
саясаттьщ қүлы болып қалмай, туған халқының қасиетін таны- 
татын, оның мәдениеті мен рухын әйгілейтін нәрселердің бәріне 
де зергерлерше назар аударып, тірнектеп жинап жүретін.
Көп  әнші  айта  бермейтін,  біле  бермейтін  халық  әндерін 
білетін.  Соларды өзінің қүдай сыйлаған әдемі қоңыр даусымен 
айтьш,  жүртты  сүйсіндірмей  қоймаушы  еді.  Қазіргі  танымал 
әншілердің  біразьша халықтьщ,  үлттьщ үлгіге  ойысуына  оның 
септігі болды.
Өзекеңнің би мен сахна өнеріне қосқан үлесі үшан теңіз. Бүл 
қайсібір жандарды елең  еткізе қоймағанымен,  қазақ халқының 
рухын,  өнер  өресін  танытатын  асқан  үлгілер  еді.  Бүл  жөнінде 
Өзекеңнің өзі тәрбиелеген өнер өкілдері әлі де талай жазар де- 
ген үміттеміз.
Қазақтың  домбырасы  мен  қобызьга  Өзекең  аса  киелі  са- 
найтын.  Менің аздап  ән  айтьш,  күй шертетін жайым  бар.  Бізді 
жақындастыра  түскен  әуелгі  нәрсе  осы  болуы  керек.  Ол  күй 
тьщдаудан жалықпайтын.
-  
Ананы тартшы, мына күйді шертші, -  деп мүмкіндігі болған 
сәтті қүр жібермейтін. Зауқы түскен сәттерде өзі де ыңылдап ән
120

бастап, ауылда, елде бала күнінде жанында қалып қойған халық 
әуендерін бірінен соң бірін айтып елжірей төгілетін. “Шертер”, 
“Сазген”,  “Адырна”  фольклорлық  ансамбльдерінің  қүрылуы, 
Торғайдьщ  муздрам  театрыньщ  апшлуы  Өзекеңнің  осьшдай 
табиғи танымы мен талантынан туьщдаған дүниелер болатьгн.
Қазақтың өнер тарихы, этнографиясы жайьгадағы мақалалары 
мен  кітаптары  шежіре  кеуденің  кейбір  сыры  ғана.  Өкініштісі 
көкейіндегі көп дүние хатқа түсіп үлгермей, өзімен бірге кетті. 
Әр  пенденің  үлкен  кемшілігі  қасында  жүрген  адамның  да, 
өзінің де  бір  күні  жарық дүниемен  қоштасар  сәті келерін  сезе 
бермейтіндігі ғой.
Соңғы  жьшдыры  ауру  айналдырған  Азаматтың  қалжырай 
бастағанын  білсек  те,  өлімге  қия  алмай  жүрдік.  Қаншама 
әңгіме,  сүхбат,  ойлар,  пікірлер,  әсерлер  болды.  Соны  жа- 
зып  жүрсекші.  Опасыз  жалған  опындырып  отыр  бүгін,  біздің 
пайымсыздығымызды бетімізге басып.
Өзекеңнің  екінші  бір  үлкен  қыры  тілге  деген  өзгеше 
қүштарльпъгаа  байланысты  көрінетін  Ол  қазақ  онері,  оның 
ішінде музьпса аспаптары, этнографиялық атаулар,  би өнерінің 
терминдері, жалпы қазіргі қазақ сөзінің көпке беймәлім түрлері 
жөнінде  ізденістерін  нагыз  тіл  маманынша  жасайтын.  Үнемі 
телефон  соғып,  әрбір  сөздің  мән-мағынасық  түп-торкінін 
іздеп шарқ үрып жататын.  Мені де әуре-сарсаңға салып,  әрбір 
сөздікке  үңілдіріп  ойға  шомдыратын.  Бір  таңқалатыным:  ол 
жеке сөздердің мағыналық өрісін терең түсініп, атаулық сипат 
беруге  шебер  еді.  Оның  кітаптарьга  қолына  алған  адам  мүны 
аңғармай түрмайды.  Қысқасы,  Өзекеңнің тілдік ізденістері  бір 
сала әңгіме.
Өзбекәлі Жәнібековтьщ жастар жетекшісі ретіндегі жасаган 
қызметі  арнайы  зертгеуді  талап  етеді.  Оны  алдағы  міндеттің 
бірі  ретінде  шегере  түрып  әзірге  айтар  бірер  мысалы  мынау: 
бір кезде қазақ мектебін бітірген жастарды жаппай мал соңына 
салу  үраны  көтеріліп  жатты.  Міне  сол  сәтте  Өзбекәлі  қазақ 
жастарын  өндіріске,  өнерге  қарай  бағыттады.  Комсомол  жа-
121

стар жолдамасымен Теміртауға т.б. өндіріс орындарына барған 
жастардың  кейін  ел  мүддесін  аралауға жарағандары  қаншама. 
Соның айқын бір мысалы бүгінгі Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев.
Сондай-ақ  талантты  жастарды  дер  кезінде  байқап,  бағын 
ашып  отыруда  тындырылған  шаруа  қаншама.  Түманбай,  Ол- 
жас,  Жүмекен,  Сәкен,  Мүқтар т.т.  ақын-жазушылар,  артистер, 
Шәмші,  Әсет,  Ескендір  тәрізді  композиторлар,  суретшілер, 
сәулетшілер,  әйтеуір  сан  тараулы  өнер  өкілдерінің  көзге 
түсерлерінің  бірде-бір  Өзбекәлі  назарынан  тыс  қалмады-ау 
деимін. Олардың бәрін өзге елге таныстыру қамында болатын.
Оньщ  өткен  дәуір,  кешегі  тарих  өкілдеріне  көзқарасы 
тіптен  алабөтен  болатын.  Әсіресе  сонау  сүрапыл  жылдары 
нахақ кеткен арыстарымызды тарих әділетсіздігінен арашалап 
алу үлкен  арманының  бірі  еді.  Бүл  іспен  айналысар  қолында 
билігі  жоқ  өрен  іштен  тынып,  бармақ  тістеумен  жүретін. 
Сөйтіп  жүргенде,  шамасы  сол  әруақтар  тілегі  ме,  кім  білсін, 
ол  Колбин  заманында  Қазақстан  компартиясыньщ  секрета- 
ры  болып  тағайындалды.  Бүл  кез  бүкіл  қазақтың  үлтшыл 
аталып,  қара күйе  жағылып  түрған  шағы  еді.  Үлттық  мүдде, 
үлттық мәдениет,  үлттық тіл дегендеріңізге абайлап  баратын 
Г орбачевтің қазақтарға қырын қарап түрған шағы. Міне, осын- 
дай қиын кезеңде Ө. Жәнібековке жендет атанған Г.Колбинмен 
қызметтес  болып,  оның  қырысқан  мойнын  ¥ л т  мәдениетіне 
бүру тіптен оңай болған жоқ.
Әсіресе  бір  кезде  жалтақ  болып,  аяқкестеніп  алған  қазақ 
зиялыларыньщ  өзінің  батылы  бара  бермейтіні,  барғысы 
келмейтін тарихтың ақтаңдақ беттеріне айналған арыстарымыз- 
ды  ақтап  алудьщ үлт мәдениеті  үпгін қаншалықты зор  маңызы 
бар екенін түсіндіруі аса қиын болғаны мәлім. Соған қарамастан 
ол алған бетінен қайтпады. Халқымыздың теңцесі жоқ түлғалары 
алдындағы  перзентгік  парызын  өтеудің  алуан  түрлі  жолдарын 
қарастырумен  болды.  Мамандарды  жинап,  комиссия  қүрьш, 
мәселенің анық-қанығын айқындауға тансырды.

жүктеу/скачать 12,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: