Айтбайұлы тілғ¥мырлар іп кітап павлодар 2010 1

Бір  әңгіме  естен  кетпейді.  Бір  сенбінің  кешінде  Өзекеңнің 
таудағы  котеджіне  сәлем  бере  барғанбыз.  Қашанғы  әдетінше 
шаршаңқьі, ой үстінде күйзеліп отьф екен. Хал сүрасьш, жағдай 
білісіп алган соң:
-  Шаршаулысыз ғой, Өзеке, тьгаыштық па? -  дедім.
-   Қайдағы  тыныштық.  Тарих  алдында  жіберіп  алған 
кешірілмес кінәмізді кім түзейді. Жаны күйер жандарың шама- 
лы. -  деп түйіліп тоқтап қалды Өзекең. Мүндайда киліғіп сүрақ 
берсең бәлеғе  қаласың.  Ойын бүзбай,  сабыр сақтап,  әңғіменің 
артын күту керек. Үндемедім.
-  Өткен аптада қазақтың қазіргі белғілі-белғілі деғен зиялы- 
ларын,  жазушы,  ғалымы,  қоғам  қайраткерлері  бар,  бәрін  жи- 
нап  алып  ақыл  салдық.  Осы  А,  Байтүрсынүлы,  М.  Дулатүлы, 
М.  Жүмабаев,  Ж.  Аймауытов,  Ш.  Қүдайбердиев туралы алып- 
қапша әңгіме көп. Кім бүлар, шынымен халық жауы боларлық 
қылмыс-әрекеттері  болған  ба,  жоқ  әлде  жаламен  кеткен  бе? 
Осының  анық-қанығьга  сіздер  айтпағанда  кімдер  айтады?  Не 
дейсіздер? — деп едім көбі үнсіз қалды. Мен осыған қайранмын. 
Ол кісілерден епггеңе шықпайтын болған соң арнайы комиссия 
қүрып, тез арада үсьшыс беруін өтіндім, -  деп тоқтады.
Иө, қашан барсаңда осындай бір күрделі мәселенің күрмеуін 
шешумен әлектеніп отырған оған танданумен болатынмын.
Келесі бір кездесуде қазақ даласында иесіз, қараусыз қирап, 
қүрып  бара  жатқан  тарихи  ескерткіштер  мен  жәдігерліктер 
жайын айтып (25 мың түрі бар) соның бәріне жалғыз өзі жау- 
апты  адамдай  күйзеліп  әңғімелейтін.  Әсіресе  Әзірет  Сүлтан, 
Арыстанбап,  Айша бибі,  Қарахан,  Алаша хан,  Үлытау,  Абай, 
Жамбыл,  Қүрманғазы  т.т.  толып  жатқан  киелі  орындардың 
бәрінде  Өзбекәлінің қолтаңбасы,  іс-әрекетінің ізі  қалып  жат- 
ты.  Бүл  да  бір  зерттеушілерге  мол  материал  беріп  жататын 
үлкен бір сала.
Ал Т і л туралы заң мен мемл екеттік Бағдар л аманың түзі л уіне 
Өзекең  қосқан  үлес  үшан-теңіз.  Тіпті  Конституция  мен  Тіл
123

тұжырымдамасьш жасауда тікелеи  ат салысты.  Дәл  осы  тұста 
Әбекең  (Ә.  Қайдаров)  екеуміз  “Қазақ  тілі”  қоғамьш  құру 
жөнінде  Өзекеңе  бағыштаңқырап  жүргенбіз.  Өйткені  ол  бұл 
идеяны да ә дегенннен қатты қолдады. Талай нақты мәселелер 
туралы кеңестім. Бұл тұста зиялы қауымның өз арасында қазақ 
тілін  мемлекетпк  тіл  етеміз  бе,  жоқ  па  деген  талас  пікірлер 
жүріп  жатқан.  Жазушьшар  Одағьщца,  Ғьшым  академиясында 
алып-қапггы әңгімелер өрбіп, газеттерде қилы-қилы материял- 
дар жарияланды. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл болуына зиялы 
қауымның көбі күдікпен қарады.  Қанша жылдар сананы биле- 
ген жалтақтық бұл жолы да көпті өз уысында үстаумен болды.
Қоғам  қүру,  қазақ  тіліне  мәртебе  беру  туралы  академик 
Ә.  Қайдаровтьщ  идеясына  үрке,  шошьша  қарағандар  көп 
еді.  Тіпті  тіл  қасиеті  мен  оньщ  қазіргі  даму  ерекшеліктерін 
тереңірек зерттеп, көп ақиқатқа көзі жете бастаған тілшілердің 
(тіл  мамандарының)  арасында  да  бір  ауызды  пікір  болған 
жоқ.  1988  жылдың  жартысындағы  Тіл  білімі  институтындағы 
осы  мәселеге  арналған  алғашқы  жиындар  әлі  күнге  есімде. 
Мемлекеттік  тіл  идеясына  көбі  қарсы  болды.  Жылдың 
күндік  оқиғаларын  күнделік  ретінде  жазып  жүретін  әдетім 
бар-тьш  Сол  жазулардан  бірер  үзінді  мынау:  “Ең  бастысы 
Ө.  Жәнібековтың  идеология  хатшысы  болып  келуінің  “Қазақ 
тілі” қоғамын құруға тікелей септігі болды. Неге десеңіз, қазақ 
тілінің  қазіргі  күйінің  қаншалықты  екенін  ол  мейлінше  терең 
сезінетін  Қазақ  тілі  туралы  мәселенің  бүкілхалықтық  іске 
айналғаны соншама ол жөнінде арнайы Заң түзілмесе болмай- 
тыны  жөншде  ұсыныстар  көбейді.  Нәтижеде  тіл  туралы  заң 
да  түзіле  бастады.  Тіл  қоғамын  құру  туралы  мәселе  де  өзінің 
шырқау шегіне жетті”.
Сөйтіп  1989  жылы  қыркүйектің  21-інде  Тіл  туралы  Заң 
қабылданды да,  онда Қазақ тілі- Мемлекеттік тіл болып жари- 
ялданды. Іле-шала бір айдан соң, яғни 21-ші қазанда “Қазақ тілі” 
қоғамы  құрылды.  Мұның  бәрінің  басы-қасында  Ө.Жәнібеков
124

болды. Әсіресе Қоғамды құрар алдындағы, құрылғаннан кейінгі 
кездесулердің көбі әліге дейін көз алдымда.
Қоғамның  үй-жайы  жөнінде  3.  Нұрқаділов,  Қ.  Төлебеков, 
Б.  Түрсынбаевтармен  болған  әңгімесі  сол  қалпында  жа- 
дымда  қалды.  Сонда  бір  байқағаным:  ол  турасын  айтатын, 
бірақ  епшімнің  жеке  басының  намысына  тиіспей,  санасы- 
на  салмақ  тастаумен  жеткізетің,  ұятьш  қозғайтьш  және  біз 
көрген  бастьщтардьщ  әшейін  шьпарып  салды  сөзі  емес,  бүгін
аитқан  әңгімесін  ертең  қаиталап  сүрап,  қадағалдап  отыратын. 
Мәселенің көп тетігі қолдарьшда түрған әлгі бауырларымызбен 
көзбе көз де,  телефонмен де  қайталап  іздеу  салып жатқанына 
талай куә болған едім.
Бір жолы ол Заманбекке (Алматы қаласының атқару комитеті 
төрағасы, қала әкімі) былай деді:
—  Әнеукүнгі  Құрылтайда  “басқармаға  мені  сайламағанда 
кімді  сайламақшысыздар,  сіздерге  үй  керек,  жай  керек,  басқа 
да” дегенің қайда? Қоғам әлі үйсіз, көшеде жүр.
-   Өзеке-ау,  қазір  ьщғайлы  жай  таба  алмай  отырмыз  ғой. 
Мүны қалайда шешеміз. Дегенмен, анау Төлебековтің билігінде 
саяси оқу үйі бар емес пе? Соны неге қозғамаймыз? -  деп тосын
ой тастады Заманбек.
Өзекең  онымен  де  сөйлескен болатын.  Қасым Қажыбекүлы 
ол кезде облыстьщ партия комитетінің І-ші хатшысы еді.  Бірақ 
бүдан да ештеңе шықпаған соң Өзекең бір жолы “намысы бар, 
іскер азамат еді” деп телефон котерді де әлдекімге:
-   Қал  жақсы  ма,  Балташ,  бізде  “Қазақ  тілі”  қоғамының 
қүрылғанын  білесің.  Әрең дегенде  қүрған қоғам әлі  күнге  ба- 
спанасыз. Сендерде мүмкіндік бар ғой, көмектеспейсіңцер ме?
Балташтың іскер, жігер лі азамат екеніне сонда тәнті болғаным
бар. Ол сөзге келмей:
-   Қарастырайьщ,  ондағы  жігіттер  халыққа  керекті  ша- 
руамен  айналысып  жүр  ғой,  Өзеке.  Біз  тым  болмаса  ана 
тілімізге осылай қолқабыс жасайық.  Ол жігіттер келсін, -  деді.
125

Ол  уәдесш  жұтпай,  қаланың  қақ  ортасынан  ойып  тұрып 
(облыстық  ауылшаруашылық  мекемесінің  үйінен,  саяси  оқу 
үйінің  қасьшдағы)  5-ші  қабаттағы  11  бөлмені  босаттырып, 
тіпті екі аптаның ішінде жөндетіп, тазартып берді. Тұрсьшбаев 
басқа қызметке ауысқанша түрдық.
Егер  хальщтьщ  мәселеге  келгенде  осындай  санальшықпен 
сарамандылықты  танытып  отыратын  іскер  азаматтарымыз 
мол  болса  еліміздің  еңсесі  бұдан  да  биіктей  түсер  ме  еді  деп 
арман  етесің.  Өкінішке  орай кейінгі  кезде халықтық мүдцеден 
гөрі жеке бастың жағдайын көбірек күйттейтін жандар көбейіп 
кеткені жаман да!
Сош.шен  Өзекең  мен  ол  кісінің  төңірегіндегі  (Мырзатай, 
Әбіш,  Заманбек) тәрізді  азаматтар қамқорлығының арқасында 
“Қазақ тілі” қоғамы өмір сүре бастады. Барлық аймақтарда біз 
өз ұйымымызды құра бастадық.
Күн  тәртібінде  ә  дегенде-ақ  газет  мәселесі  түрған.  Біз  осы 
мәселені  көтерумен  болдық.  Өзекең  бұл  ұсынысымызды 
құптап,  қолдап  шықты.  Әлі  есімде,  1990  жылы  ақпан  айының 
іші болуы керек,  Өзекең шақырады деген соң Әбекең (Ә.  Хай- 
даров)  екеуміз  дереу  жеттік.  Өзекеңнің  6-шы  қабаттағы  өз 
кабинетіндже өзінен басқа Мырзатай, Әбіш, Романов, Заманбек, 
т.т.  (басқасын  ұмытьшпьш)  отыр  екеп  Өзекең әдеттегі  жүмыс 
бастылығымен телефонмен біреулерге жауап беріп болдыдагы 
орнынан түрып әйнек жақтағы мәжіліс столының басына келіп 
отырды да: 
’ - •
— Сәлеметсыздар  ма?  -   деді  шаршаңқы  дауыспен.  Сойтіп 
Романовқа қарады. (Ол идеология бөлімінің бастыгьшың орын- 
басары)  Ол Өзекеңнің  алдына қағаз  әкеліп қойды.  Өзекең әлгі 
қағазға көзінің қиығын тастады да Әбекеңе қарап:
-   Өтініпггеріңізді  қанағаттандырдьщ  Әбеке,  кеше  бюро 
Сіздерге  “Қазақ  тілі”  журнальш  ашып  беру  жөнінде  шешім 
қабылдады -  деді.
126

Әбекең маған қарады,  мен  оған  аң-таңмын.  Төбе  құйқам ду 
ете қалды. Біздің сүрап жүргеніміз бүл емес-тін. Әбекең бірдеңе 
дей ме десем,  ол  кісі жөпелдемеде  не дерін  білмей қалды ғой
деймін.
-  Әрине, рахмет, бірақ... деп кібіртіктеңкіреп қалғаны. Мен 
бүдан ары пшдай алмадым.
-  Өзеке, біздің сүрағанымыз журнал емес, газет болатын. Екі 
айда бір рет шығатын салбөксе журналмен  өртеніп түрған тіл 
мәселесін  қалай  көтермекпіз? — деп қызына бастағанымда,  ол 
жігітгеріне қарап:
-  Қалай,  мына  кісілердің  сүрағаны  журнал  ма,  газет  пе?  -
деді
Анау міз бақпастан:
-  Журнал болатын, — деді.
-   Жоқ,  Өзеке,  мына  жігіттеріңіз  шатастырып  түр.  (Әдейі 
шатастырған  деген  сөз  көкейімде  түрса  да  айта  алмадым.) 
Қағаздарын  қайта қарасын.  Бүл  журналды Ғылым  академиясы 
Тіл  білімі  институгының  сүрап  жүргеніне  3-4  жыл  болды,  ал 
бізге  керегі  газет.  Егер  газет  болмайтын  болса,  онда  қоғамды 
жабу керек, -  деп қызына килігіп кетіп  едім,  Өзекең “Жә” де- 
гендей ишара жасады да Мырзатайға қарап еді, ол басын изеді, 
ал Әбіш:
-   Өзеке,  шынында  да  бүларға  газет  керек  қой,  көтеретін 
мәселелері көп -  деді. Өзекең Романовқа:
-  Ты иди разберись своими бумагами. Найди их заявку. Вы- 
ясни что там было написана журнал или газета и неси сюда!
Ол “сейчас” деп жүгіріп ала жөнелді. Көп үзамай қайта орал- 
ды да:
-  Да, Узбекали Жанибекович, оказывается они просили газе- 
ту. Мы сами перепутали заявок. Извените, пожалуйста, -  деді.
Сонымен мәселенің анық-қанығына көзі жеткен соң Өзекең 
же де л тапсырма берд і.
127

-  
На завтрашное бюро подготовить материал, срочно!  -  деп 
бір-ақ кесті. Ертеңіне бюро шешім қабылдады.
‘ Ана  тілі”  газетінің  тагдыры  осылай  шешілгеа  Егер 
Өзекеңнің  іскерлігі  мен  жеделдігі  болмаса  бұл  шаруа  сол 
күйінде аяқсыз қалған болар еді.
Ө.  Жәнібеков  1991  жылы  тамыз  айында  60-қа  толды. 
Бүл  кезде  ол  ауруханада емделіп  жатқан  болатын.  Сол  күні 
оны  асығыс түрде  еңбек демалысына  шығарды.  Туған-туыс, 
жора-жолдастары  “Қаламгер”  кафесінде  дастархан  жай- 
ып  оны  сол  ауруханадан  күтіп  отырды.  Неге  екені  белгісіз, 
елге,  халыққа,  оның  мөдениеті  мен  тарихьша,  өнері  мен 
тіліне  өз  еңбегімен  зор  үлес  қосып  келген,  өз  жағдайынан 
гөрі  ел  мүддесін жоғары қойып келген,  үлкен Азаматтың  60
жылдығы үкімет тарапьгаан ешқанда 
_____ 1_______
елеусіз кетті.  Оның сол кездегі жан-дүниесінің нендей  сырға 
түнып,  нендей  алай-дүлей  ауыр  күй  кешкенін  өзіндей  бо- 
лып  кім  сезінсін...  Өйтеуір  бір  байқалатыны,  адал  еңбеғінің 
қайтарымы  үнемі  кермек  дәмдене  берді.  Қолда  барда 
алтынның қадірі жоқ. Бірақ жорта байқамағансу, ескермеудің 
көзге  көрінбес  егеуі  ерте  ме  кеш  пе  адал  да  отты,  қайратты
Жаны
киді
«I
жетті.  Мүның
азаматты
Өмірге таза келді, былықпай таза жүрді, таза еңбектенді, ары 
мен жанына дақ түсірмей дүниеден таза өтті.  Шамасы  осын- 
дай  адамдарды  ғана  айтатын  шығар  Әулие  деп.  Тірі  кезінде 
әруақтарға тағзым  етіп,  әулиелерді  тірілтуге  көп  күш-жігер 
жүмсаған  еді.  Сол  киелі  бабалар  ақыры  оған да  қастарынан 
мәңгілік жай  беріп,  қабаттарьгаа алды.  Өзекең өмірінің осы- 
лайша  аяқталуыньщ  өзі  қалың  жүртшылықты  қатты  ойға

қалдырды.  Бірақ  өкінгеннен  не  пайда,  көзінің  тірісінде 
асылдығы бағаланбаған соң...
Дегенмен,  оньщ  мәңгілік  өмірі  енді  басталды.  Үлты  үшін
қанатымен су тамызған қарльнғаштаи шырылдьш өткен мүндай 
түлғаға келер үрпақ тағзым ете жүрері хақ!

Н. Д. Оңдасыновтың  100 жылдығына орай
I
АДАЛДЫҚ ПЕН ӘДІЛЕТТЩ ЖАРШЫСЫ
Қазақ әдебиеті
Кеңесіп
болмайды”  деген  мақаланы  оқыдым.  Авто
ры  Н.  Оңдасынов,  Мәскеу қаласьгада түратьга  зейнеткер  екен. 
Мені  қызықтырғаны -  мамандығы  басқа адамның қазақ тіліне 
деген  ықылас-бейілі ғана емес,  түсінік-түйсігі.  Қараңыз,  автор 
бүл мақаласьга: “Адамға ауа қандай үздіксіз керек болса, қалған 
омірінде  тіл  де  сондай  қызмет  атқарады”,  — деген  сөйлеммен 
бастаған  екен.  Тілдің  адам  баласының  және  қоғам  өміріндегі
орньга
қадағалап түгел қарап шықтым
тілдік  толғаулар  жөнінде  сәл  кейінірек  тоқталармын.  Айтай- 
ын  дегенім,  әлгі  мақаламен  танысқаннан  бастап  бүл  кісінің 
жазғандарын  үнемі  қадағалап  жүретін  болдым.  Әрі  оның 
өмірдеректеріне  үңіле  бастадым.  Бақсақ  Нүртас  Дәндібайүлы
Оңдасынов Қазақстан тарихында өз ісіне ылайықты орнын әлі 
ала  қоймаған,  бірақ  естияр  елдің  жадында  мықтап  қалған  аса 
ірі түлғаның бірі екеніне көзі қарақты ел енді ғана сезінуде. Ол 
еліміздің  ең  қиын  да  күрделі  кезеңінде  Қазақ  ССР  Үкіметінін 
Төрағасы  қызметін  он  үш  жыл  бойы  атқару  (1938-1951) 
қаншалықты күрделі болғанын Кеңестік кезең тарихынан хаба- 
ры барлар жақсы білсе керек.
қауымы  90-жылдардың
дүниеден
кеиін опынатын ежелп сал ғырттығымыз болар. Тек 1994 жылы 
Түркістан жүртшылығы Қазақстанға өлшеусіз зор еңбек сіңірген 
біртуар перзент, үлы түлға Нүртас Дәндібайүлы Ондасыновтың 
90 жылдығын атап өтті. Ел сонда халық үшін қалтқысыз қызмет 
етудің  ерен  үлгісін  көрсеткен  Нүрекеңнің  болмыс-бітімін,
танып тәнті болған еді.
адамгершілік
130

Онымен  қызметтес  болып,  тағлым-тәрбиесін  көрген,  үлгі- 
өнегесін  алған,  небір  асыл  азаматтардың  ағынан  жарылып, 
ақтарыла айтқан естеліктерін  тьщцап,  біз  де  тәнті  болғанбыз, 
жазғандарын  оқып  айызымыз  қанған.  Онда  сонымен  бірге 
Н. Оңдасыновтың 100 жылдығын бүкілхалықтық деңгейде атап 
өту қамы да қарастырылған болатын.  Содан бері  ә дегенше он 
жыл да өте шығыпты. Міне, енді сол 100 жылдық меженің есіғін 
қағып түрмыз.
Арғы-бергі тарих тербелісінде  адамдық  жолдан  ауытқымай 
қайраткер  азаматтың  кесек  кескінін  танытып  өткен  Н.  Оңда- 
сынов туралы шежіренің оқылмаған түстары қаншама.
Мен  бүл  кісінің  өмір  жолын  бүрын-соңды  ақтармалап 
көрген  жан  емес  едім.  Қазіргі  ел  ісін  атқарып  жүрмін  дейтін 
азаматтарымыздың  көбінің  қүлқы  бүзылған  мына  заманда 
Н.  Оңдасынов  сынды  түлғанъщ  өмір  жолы  адамдық  болмыс 
деғеннің  не  екенін  айна  қатесіз  танытатьш  асқан  үлгі  тәрізді 
көрінеді.  Бүл  кісінің  өткен  өмір  жолымен  таныса  келе,  оньщ 
әлденеше қасиетін даралап көрсеткенді мақүл көрдім.
Ең алдымен, оның өмірде үстанған темірқазықтай принципі 
қазақтың  мынадай  сөздеріне  дөп  келетін  тәрізді.  Ешкімнің 
ала жібін  аттамау,  сүттен  ақ,  судан таза  болу;  қара  қылды 
қақ  жару;  малым  жанымныц  садағасы,  жаным  арымның 
садағасы.  Түйіні  -   адалдық  пен  әділдік,  ар  мен  үят.  Алда 
Нүрекеңнің осы қағидаттарға сай қасиетін таратьш сөз етуғе ты- 
рысамыз. Осы қағидаттарды қатьш үстануды ол қайдан үйренді 
дегенде,  ең әуелі  оньщ таза еңбекпен  шүғылданған,  көп  бала- 
лы шаруаның отбасы ойға оралады.  Содан соң тағдыр оны оқу 
іздетіп Ташкен шаһарына алып барады. Ғани Мүратбаев сынды 
түлғаға кездестіреді.  Одан бергі жердегі кітапқүмарлық,  еңбек 
адамына  етене  жақындық  және  сол  кездегі  елім  деп  еңіреп 
туған  аса  ірі  түлғалардан  алған  тағылым-тәрбие  Нүрекеңді 
адамдықтың  арналы  жолына  алып  шыққан  сыңайлы.  Ауыл 
молдасынан  сауатын  ашып  алған  Нүртасқа  кітапқүмарлық
131

қасиет  ертеден  пайда  болады.  Ол  бала  кезшен  Алпамыс”, 
“Қыз Жібек”,  “Көрұғлы”,  “Айман-Шолпан”,  “Ләйлі-Мәжнүн”, 
“Зарқүм” тәрізді  қисса-дастандар мен  батырлар жырлары, т.б. 
фольклорлық туындыларға қүмартып,  оларды ауыл адамдары- 
на  оқып  берумен  машықтанған.  Бүл  1920  жылдың  тамызына 
дейінгісәт.
Ал  1921  жылдан ол Ғ.  Мүратбаев бастаған жалынды жастар 
қатарында елді жаңа дәуірдің жарқын істеріне  араласады.  Жа- 
старды  қауымдық  жүмысқа  үйымдастырумен  шүғылданады. 
Содан  соң  Ташкендеғі  “Қазақ  орман  шаруашылығы”  техни-
кумында оқып,  оны  1930  жылы  бітіреді  де,  1930-1934  жылда-
ры  сол  қаладағы  Ортаазиялық  су  инженерлері  институтында 
оқиды. Оны тамамдап, орман және су шаруашылығы саласында
(1934-1938) басшы қызметте болады.
Н.  Оңдасыновты  үлкен  азамат,  ірі  қоғам  және  мемлекет 
қайраткері қатарына көтерген кезең  193 8-1962 жьшдар үлесіне 
тиеді.  Тазалық пен пәктікті пір түтқан Ондасынов бүл қиын да 
күрделі кезеңде Қазақстан көлеміндегі барлық ірі істердің бас- 
тамашысына  айналады.  Дәл  осы  жылдары  оның  ең  алдымен 
адамдық  болмысы  айқын  аңғарылады.  Біртіндеп  қайраткерлік 
қабілеті  пшңдала  түседі.  Ел  басқарудың  бүрынғы-соңғы 
тәсілдерін  игеріп,  әсіресе  адамдармен  жүмыс  істеудің  қилы- 
қилы  жолдарынан  өтеді.  Шыңдалады,  пшрығады,  шымыр  да 
ширақ,  көреген  де  көсем  басшы  деңгейіне  көтеріледі.  Бүған 
оның  жүріп  өткен  өмір  жольшың  әрбір  сәті  айқын  дәлел 
Қараңыз:  қазақтың  кең  байтақ  даласынан  табылып  жатқан 
жердің  асты  мен  үстіндегі  байлығын  игерер  маман  жетіспей 
жатқанда,  осы  мүқтаждық  өтеуін  толтырудың  тиімді  жолын 
тауып,  батыл  әрекеттерге  баруъшьщ  өзі  неге  түрады.  Жалпы 
халық шаруашылығының қай саласында да Оңдасынов  салған 
жолдың  сайрап  жатқанын  санамалап  айтып  беру  бір  мақала 
ауқымына  сыя'  қоймайды.  Соның  ел  жадында  мәңгі  қалған 
басты-бастыларын ғана еске алып кетуге болар. Мүны бізден де
132

бүрын айтқандар бар, әрине. Десек те мүндай түлғалар
істерді қаиталап аитьга, қүима қүлақ үрпақтың санасына сіңдіре 
беру  парыз.  Тағылымдық  мәні  ерекше  мүндай  іріліктің  жөні 
басқа.
Атағы  әлемге  мәлім  қазіргі  “Кармет-Испат”  металлургия 
комбинатының  іргееі  қаланып,  алғашқы  қазығы  қай  жерге 
қағылуы керектігіне дейін  жол нүсқап  отырған  Оңдасыновтар 
екенін сол игілікке ие болып келе жатқан мына біздердің көбіміз 
біле  бермейміз.  Қазақстанның  өндірістік  қуатын  арттырған 
Қазақ  металлургия  зауытьша  керекті  мамандар 
мен Самарқан атальш келғен ауылдьщ Т еміртау аталуьша
Нүрекең  аралаеқан  іе  екенін  кім  біледі.  Міне 
қаласында  теміртүлпар 
сияқты елбасы тәрбие алғаны бір бөлекше хикая емес пе?!
Қазақстанньщ экономикалық әл-қуатын арттыруда теміржол 
қатьгаасы мен  автокөлік жолдарының,  сондай-ақ,  өзен,  көл,  су
ресурстарын  игерудщ  маңызы  меилінше  зор  екенін  ертеден 
түсінген  Нүрекең  бүл  мәселені  де  тікелей  өз  қамқорлығьгаа 
алады.  Бүл  ретте  Арқа  мен  Оңтүстік  өңірін  жалғастырған 
Мойынты-Шу теміржол қүрылысының маңызы бөлекше. Атал- 
мыш  қүрылыс  кезінде  соғыстан  кейінгі  бірінші  бесжылдық 
жоспарға енбей қалған болатын. Нүрекең Берияға дейін барып 
жүріп, мүны бүкілхалықтық шараға айналдырып жібереді. Яғни
қүны 300 миллион сомнан кем түспейтін жүмысқа 10 миллион
сом  гана жүмсаи отырып,  оны жалпыхалықтық деп жариялап, 
қүрылысқа тікелей өзі басшылық жасайды.
Оның  басшы  адамдарда  сирегірек  кездесетін  бір  қасиетін 
куәгерлер  айрықша  әйгілейді.  Ол  -   халыққа  жақын,  көргені 
көп жандардан ақыл-кеңес сүраудан үялмайтын. Сол қүрылыс 
кезінде су тапшылығын жергілікті жердің мал баққан адамда- 
рынан қазбалап сүрай отырып, теміржол бойының өр түсынан 
жүзге  таяу  қүдық  қаздыру  мәселенің  күрмеуін  тез  шешті. 
Сондай-ақ  кешегі  мал  баққан  қазаққа  қайла-күрек,  сүймен
113

ұстатып жаңа мамандық игеруше мүмкіндік береді.  Еңбеккүн 
жаздырып  қана  күн  кешкен  колхозшьшар  енді  атқарған 
жүмысьгаың  қүнын  ақша  ретінде  қолына  үстап  отбасына 
нақты  көмек  көрсететін  жағдайға  жетеді.  Жергілікті  жердің 
мүмкіндігіне  лайықты  қүрылыс  материалдарын  пайдалануда 
да Нүрекең көрегендік жасап отырған.
Оңтүстік Қазақстан облысында Түркістан, Төрткөл, Сайрам, 
Ихан аймағы Қызьшордаға дейін су жетіспей қаңсьш кеуіп жа- 
татын  өлке  болатын.  Міне,  осы  өлкені  суландыру мақсатымен 
Арыс -  Түркістан каналын қаздыру мәселесін де қолға алады. 
Әуелі  Ж.  Шаяхметовты  көндіріп,  екеуі  СССР  Жоғарғы  Кеңе- 
сінің депутаты Т.Ниязовты алға салып,  оған Қазақстан үкіметі 
атынан дайындалған хатты үстатып, Сталинге кіргізеді. Сөйтіп 
бүл  мәселе  де  шешім табады.  Қазір  бүл  аймақ  бау-бақша мен 
түрлі  дақылдар  өсіріп  отырған  сулы  да  нулы  өлкеге  айнал- 
ды.  Міне,  осылай  ол  үнемі  халыққа,  елге  керекті,  республика 
болашағы үшін мәні бөлек шаруаның бәрінің басы-қасында бо- 
лады.
Оның  Қазақстан  ғылымына  сіңірген  еңбегінің  өзі  үшан 
теңіз.  Мәселен,  орталықтан  алыс жердегі Жезқазғанда жүрген 
Қ.  Сәтбаевтың  жазған  бір  ойлы  мақаласын  газеттен  оқып, 
Н. Оңдасынов оны дереу Мәскеуге шақыртады.  Өйткені ол кез- 
де Жезқазғаннан Алматыға жетуден гөрі, Мәскеуте жету әлде- 
қайда оңайырақ болатын. ¥лы  ғалым Қ. Сәтбаевтың болашағын 
алдын-ала көрегендікпен болжаган Нүрекең оған үлкен сенім ар- 
тып, Қазақ СРО-ның өз Академиясын қүруды тапсырады. Табы- 
стап қана қоймай, өзі Қ. Сәтбаевтың қасына алып, СССР Ғылым 
академиясының президенті әйгілі академик В. Комаровқа бірге 
барып,  академияның  Қазақстандық  филиалын  ашу  қажеттігі
туралымәселеқояды. Қ.И. Сәтбаевтыакадемикетутуралыөтініш
жасайды.  Сөйтіп  бүкіл  Шығыс  республикаларының  ішінде  ол 
түңғыш рет одақтық академияның корреспондент-мүшесі болып 
сайланып,  Қазақ  Ғылым  академиясының  президенті  болады.
134

Бұл елге мәлім ақиқатқа, көбінесе,  өзінен-өзі  қалыптасқан,  әрі 
солай болуға тиісті нәрсе сияқты деп, ден қоя бермейміз. Шы- 
нында,  Қазақстан  ғылымының жан-жақты  дамьш,  кадрлардың 
өсіп  жетілуіне  академик  Қ.  Сотбаевтың  қаншалықты  ролъ 
атқарғаны, әрине, баршаға мәлім. Сонымен бірге ел болашагы 
үпгін өлшеусіз зор қызмет атқарған үлы гұламаны жас кезінде 
танып,  оған  ғылымның  алтын  кілтін  үстатқандай  болған  Н. 
Оңдасынов  сьщцы  түлғаны  қалай  үмытарсыз.  Егер  сол  кезде 
ғылым  академиясының  басьша  Қанекеңдей  ғүлама  келмесе, 
ол Одақтағы айтулы ғылым ордасьшьщ  біріне  айнала алар  ма 
еді деген де  ой келетіні  бар.  Нүрекеңнің  осы  еңбегінің  өзі  бір 
азаматтың басына жетертін мәртебе емес пе?!
Алматы  қаласында  60  жылдан  астам  қазақ  қыздарын түрлі 
мамандақ бойынша үзбей оқытып тәрбиелеп келе жатқан бол- 
мысы  бөлек  бір  оқу  ордасы  бар.  Ол  -  Қазақтың  мемлекетгік 
Қыздар  педагоггік  институты.  Бүл  институттың  да  іргетасы 
соғыстың  қақап  тұрған  шағында  1944  жылы  қаланған.  Сон- 
дай  қиыншылық  заманда  қазақ  қызының  қамын  ойлап,  іске 
қосылған мұндай керемет оқу орны ол кезде де қазір де, ешбір 
елде  болған емес  (Қырғызстанда ғана  болды).  Міне мүның да 
басы-қасында  Н.  Оңдасьшовтың  болғаньш  біреу  білсе  біреу 
білмейді.  Бұл  институттың  қамқорльпъш  көріп  қанатганғақ 
сөйтіп  республикамыздың  жер-жерінде  елу-алпыс  жыл  бойы 
еңбек  етіп,  еліміздің рухани,  мәдени,  экономикалық  өрлеуіне 
өз  үлесін  қосып  келе  жатқандар,  өздерінің  осылай  білімділер 
қатарына  қосылуына  зор  мүмкіндік  жасаған  Н.  Оңдасынов 
сияқты  тұлғаньщ  рухына  үнемі  тағзым  ете  жүргендері  мақүл 
ма дейміз. Білетіндері солай етіп жүрген де болар.
Сондай-ақ  қазіргі  Абай  атындағы  опера  мен  балет 
театрының  іргесі  де  сол  кезде  көтерілген  Бүл  -   айтуға  ғана 
жеңіл  жұмыстар.  Орталықтың  рүқсатынсыз  аттап  қадам  баса 
алмайтын  сол  заманда үлтқа керекті үлы тірліктерді  іске асы- 
ру мүлде  оңай  болмағаң  Өз үстанымьщды дәлелдеп,  одақтьщ

жүктеу/скачать 12,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: