Айтбайұлы тілғ¥мырлар іп кітап павлодар 2010 1

сатылаған  мекемелерінщ  сүзпсінен  қаншама  арпалыс,  талас- 
тартыс  арқылы  өткізудің  өзі  ерлікке  бергісіз  жүмыс  болатын. 
Осыдан-ақ  Оңдасьшовтар  атқарған  жүмыстардың  орасан  зор 
мәнін парықтауға болар. Осьшьщ бәрінің басы-қасында болған 
Нүрекең  ел  басқаруды  тағдыр  сыйы  деп  қабылдаған.  Мүндай 
сый  алған  адам  өз  мүддесінен  гөрі  ел  мүддесін  көбірек  ойла- 
уы  керек  деп  түсінген.  Және  ол  осы  үстанымынан  өмір  бойы 
тайқымай өткен жан.
Н.  Оңдасьшов  ғьшыммен  қатар  өнер  мен  мәденнеіке  де 
мейлінше  жақын  болған  адам.  Оның  әрбір  іс-әрекеті  осы 
принципті дәлелдейді  де  отырады.  Ол  қай  саланың  да  түйінді 
мәселелеріне көбірек көңіл бөліп отырған. Әрбір істің ақырына 
дейін  өзі  қадағалап,  соңғы  нүктесі  қойылғанша  өзі  де  тыным 
таппай, жүртқа да тыным таптырмаған.
Қазір  Қазақстаның  багыс  аймағы  мүнай-газ  өндірудің  мол 
қорына  айналғаны  мәлім.  Әсіресе  Атырау  мен  Маңғыстау 
өңірінде  оның  өшпес  ізі  қалған.  Маңғыстаудағы  үлу  тастың 
қүрылыс  үшін  таптырмайтын  материал  екенін  ол  ел  аралап 
жүріп, бірден таныған. Мүндағы мүнай-газдың таусылмас қоры 
бар екенін, оның ел экономикасын көтеруге қосар үлесі аса зор 
екенін  біліп,  оны  зерттеп түсінуге  көп  күш жүмсайды.  Маман 
адамдарды  жүмылдырады.  Ол  жүрген,  болған  жерінің  бәрінің 
өзіндік қасиет-белгілерін зерттеп, саған лайықты ат қоюмен де 
айналысқан.  Қазіргі  Маңғыстау  облысьшьщ  орталығы  Ақтау 
аты осылай қойылған. Оны қойған Н. Оңдасьшов.
Бүл  аймақтың  мүнайын  ел  игілігіне  айналдыруда  да 
Н.  Оңдасынов  ролі  орасан  зор  екенін  кезінде  бірге  қызметгес 
болған, тәрбиесін көрген Ғ. Сағымбай, С. Қүбашев, С. Мүқашев 
тәрізді мемлекет қайраткерлері егіліп еске алады. Н. Хрущевтің 
дөрекілігіне  С.  Қүбашев  куә  болған  екен.  Алматьп-а  Хрущев 
келетін болады да, Д. Қоңаев осыған байланысты: “2-3 мәселені 
дайьшдаңдар”, д е п  тапсырма берді.  Н.  Оңдасынов  облыстан 
дайындалған 3 мәселенің екеуін: Маңғыстаудан ашылған үлкен
136

мұнай кені және қүрылысқа жарамды тастың қорына қаржы бөлу 
мәселесін  айтып  бола  бергенде,  үшінші  мәселені  айтқызбай 
сөзді  бөліп:  “Бірінші,  -   деді  Хрущев.  -   Сібірде  мүнай  теңізі 
өнім беруде,  бар мүмкіндік Сібірге жүмсалады.  Екінші тас де- 
ген немене, сен Оңдасынов өзгермеген екенсің, жаңа жағдайды 
түсінбейсің,  темірбетонды  пайдаланатын  заманға  көзқарасың
дүрыс  емес,  әроір  совхоз  өзінде  кірппп  заводьш  салу  керек, 
тастьщ  қажеті  жоқ,” -   деп  көп  сөйлеп  барып  тоқтады.  Сонда 
да  Нүрекең  айтқан  бетінен  қайтпай:  “Никпта  Сергеевич  бізге 
екінші темір жол торабы керек,” -  деп сөзін бітіреді.
Хрущев  одан сайын ренжіп,  Нүрекеңе тигізіп, кекесін анек- 
дотын  айтьш  лағьш  кетеді.  Бүл  бас  қосуға  қатысқан  бірде 
бір  адам  аузын  ашпайды.  Ауызбірлік  көрсете  алмаған  ел 
қашанда үтылыс тауып отыратыны белгілі.  Сөйтіп Нүрекеңнің 
қызметтен  жасы  жетпей  ерте  кетуіне  бейпіл  ауыз  Хрущев 
екеуінің  арасындағы  осы  қақтығыс  себеп  болған  Алайда 
Н.  Оңдасынов  үсыныстарыньщ  өте  дүрыс  екенін,  кейін  өмір 
ағысының өзі дәлелдеді.
Жайьщтың  жағасы  мен  Атырау  көшелерінде  жайқалған 
ағапггардьщ  біразы  “біз  Оңдасынов  отырғызған  көшеттерден 
жетілгенбіз” деп сыбдырлайтын сияқты. Бүл оньщ “Жайықтың 
жағасында  ағашсыз,  көгалсыз  отыру  үят,”  -   деген  бір  а>пыз 
сөзінің  нәтижесі.  Осы  тектес  “Оңдасынов  айтты”  деген  есті 
сөздің  біразы  әлі  ел  қүлағында.  Облыста  драма  театры, 
Д.  Нүрпейісова  атындағы  үлт  аспаптар  оркестрі,  сондай-ақ 
педагогикалық институт шаңырағы Нүрекең кезінде көтерілген 
екен  Сонда  Нүрекең  ауызымен  айтылған  “Қүрманғазьшьщ 
үрпақтарысыз, театр, оркестрсіз отыру ыңғайсыз емес пе,” -  де- 
ген бір ауыз сөзі елдің намысьш қайрап, жігерін жани түскен
Ол  өнер  адамдарына  ерекше  қүрметпен  қарап,  оларға  ба- 
рынша  қамқорльщ  жасауды  үмытпаған.  Жалпы  ғылым, 
мәдениеттің  қай  саласында  да  Оңдасынов  алақаньпшң  табы 
тимеген  қайраткерлер  сирек.  Ол  адамтану  мен  қазақтанудың
137

өзгеше шебері  іспетп.  Жоғарыда  өңгіме  болған  Қ.И.  Сәтбаев, 
Т.  Тәжібаев,  К.  Тәжиев,  Д.  А.Қонаев,  I.  Омаровтардың  т.б. 
ерен  қабілетін танып жолын  ашқанының  өзі  асқан  өнеге  емес 
пе.  Сол  сияқты  қазіргі  халық  мүсіншісі  X.  Наурызбаевты 
халық арасынан ауылдан тауып, үлкен арнаға салуы -  осынын 
айғағы. Сөйтіп оған үкімет тарапынан арнайы қаржы бөлдіреді. 
Ол  Мәскеу  сурет  училищесін,  Харьковтегі  институтты  бітіріп 
үлкен маманға, халықтық тұлғаға айналды. Сондай-ақ Консер- 
ватория  бітіріп,  Алматыда  үйсіз-күйсіз  жүрген  ерлі-зайыпты 
С.Қүсайыновтарды Атырауға шақырып альш, халықты музыка 
қаусарына  кенелткені  қандай  ғажап.  Олар  өздеріне  жасалған 
жағдайды айіып әлі тауыса алмайды.
Н.  Оңдасынов  туралы  аңыз  да,  ақиқат  та  ел  арасына  көп 
тараған.  Оны  қорқақ  еді,  өзіндік  ой-пікірі  жоқ,  кез  келген 
шешімге  қол  қоя  салатьщ  деңгейі  мүлде  төмен  адам  еді  деп 
қауесет таратъш, нақақ әңгіме қоздырған өсек сөздің шырмауын- 
да қалған іші тар адамдар да болды. Олардьщ қайсыбірі әлі сол 
ауанынан  арыла алмай жүрген болса, Д.  Қонаев, Ғ.  Сағымбай, 
С. Қүбашев, С. Мүқашев, Қ. Едігенов, А. Қисанов естеліктерін 
қарағаны  жөн  болар.  Осыған  орай  Ғ.Сағымбай  жазған  мына 
үзікті еске ала кетелік:
Олар  “Нүрекеңдей  үкімет  басшысы  болған  емес,  талабы 
күшті,  ісіне  тиянақты,  айтқан  сөзінен,  қабылдаған  шешімінен 
танбайтын  адам  еді.  Біз  оны  “төраға”  демей,  “хозянн”  дейтін 
едік.  Алдындағы  хатшысынан  бүгін  хозяин  көңілді  ме,  ашу- 
лы  емес  пе деп  сүрап  алатынбыз” дейтін, — дейді.  Ғ.Сағынбай 
бір  барғанымда  Димекең  аузынан  естіген  едім  деп  мына- 
ны  жалғастыра  жазады:  “...сен  20  минут  өтпей,  саяси  Бюро 
мүшесініңқабылдауына келесің, ал біз Нүрекеңнің қабылдауына 
2-3  күн дайындалып,  түрлі  анықтамаларды жинастырып  бара-
тын едік”. 
Цр|ЯМВ ЧМ$  ИЙМІММ  І І І М н Н  . 
хішіьіс
Мына бір деректі де еске ала кеткіміз келіп отыр.  1960 жылы
өткен  Қазақстанның  40  жылдығына  Н.  Хрушев  келем  дейді
138

де,  келмей  қалады.  Ол  келесі жылдың 24-маусымында келеді. 
Соны Димекең “От Сталина до Г орбачева” деген кітабьгада бы- 
лай еске алған екен:  “Хрушев бьш в плохом настроении и рано 
ушел с приема, ” -  деп жазады да, оның себебін ашып айтпаган. 
Ал оның себебі былай болған екен Қольшда арағы бар Хрущев 
Оңдасыновтың қасьша келеді де:  “Мақта өсіретін үш ауданды 
Өзбекстанға беруге үнемі қарсы болушы едің, ертең Қазақ ССР 
жоғарғы  Кеңесінің  қаулысы  альгаады,”  -  деп  кекетеді.  Сонда 
Нүрекең тайсалмай:  “Мен қазір Қазақстанды басқарсам, әлі де 
қарсы  болар  едім,”  -  депті.  Неткен  жүректілік?!  Ол  бүл  кез- 
де  Атырау  облысьга  басқаратын  Мүны  оның  қасындағылар 
да  естіп  түрды  ғой.  Бірауыздылық  танытып,  мәселенің  жөнін 
түсіндірелік  деудің  орнына  әлгілер,  яғни  бюро  мүшелерінің: 
“Кешірім  сүрап,  ертең  сессияда  аудандарды  беру  туралы 
үсыныс  жаса,”  -   дегеніне  көнбей  қояды.  Міне  Оңцасыновты 
қорқақ,  қауқарсыз  адам  деп  атандыргысы  келіп  жүргендерге 
бүдан артьщ қандай жауап болмақ.
Ел  басқарудың  әр  алуан  үлгісін  көрсетіп,  өнеге  қалдырған 
Нүртас  Оңдасыновтың  қайраткерлік,  үйымдастырғыштық,
көрегендік істері туралы әңпме жалгаса оермек.
Ендігі  бір  сөз  оньщ  ғүламалығы,  тіл  маманы,  қаламгерлігі 
жайында.  Үлкен  қызметге  болған  жандардың  көбі  жүмыстан 
босаган  сәтінде  айналысар  кәсіп  таппай  сенделіп  кететіні
жайында  мысал  көп.  Ал  Н.  Оңдасыновтың  олардан  үлкен  бір
айырмашылығы  лауазымның  түтқынында  қалмай,  соның  өзін 
халық игілігі үшін жүмсай білуінде. Жүрт қамын ойлаған адам 
зейнеткерлікке шыққанда да ел кәдесіне жарарлық өзіне міндет 
ясүктей біледі екен Сол бірен-сарандар қатарына Нүрекең жата- 
ды.  Ол үкімет басқарып жүрген кездің  өзінде-ақ тіл  мәселесін 
көзден таса етпеген  Осы түста  Өзбекәлі  Жәнібеков  келтірген 
мьгаа бір деректі еске ал а отырған абзал:
“Біздер  Қазақстанда  түратындықтақ  ең  алдымен  менен  ба-
стап,  осы  елдщ  түп  қазығы  оолған  жерплікті  үлтының  тілін
139

үйренейік,” -  деген  екен  Л.Мирзоян.  Сол  кезден  бастап  бізде 
қоныс  тепкен  үлыстардьщ  қазақ  тіліне  жетік  өкілдерінің 
жалақысьша  он  пайыз  мөлшерінде  үстеме  қосылатын  тәртіп 
енгізген  екен.  Согыс лаңына байланысты  Н.  Ондасынов  бүған 
1944  жылы  тыйым  салынғанын  өкініпшен  еске  алады.  Бірақ:
“Уақытша  шара  болып  табылсын  және  соғыс  аяқталысымен 
қайта  қалпына  келтірілетін  болсын,”  -   деген  қаулы  аяқсыз 
қалады.  Бәлкім  соның  өкініші  ме,  Нүрекең  зейнеткерлікке 
шыққан сәтінен ана тілінің сан алуан мәселелерін қаузап, кере- 
мет ойлар тастайды.
Мәселен,  “Тағы  да  тіл  мәдениеті  жайында”  (1976), 
“Байырғы сөздерден қорьщпайьщ” (1977), “Сөз ала-қүлалығы 
сауаттыльщқа зиян”  (1979) тәрізді тіліміздің қазіргі жайы ту- 
ралы  келелі  пікір  өрбіткен  мақалалары  әлі  күнге  маңызын 
жоймаған.  Қазақ тілінің  қаншама сөздерінің  қолданыс  өрісін 
анықтап,  оларды  жүйелеп  сауатты  қолдану  жөнінде  нақты 
үсынып  отырды.  Ол  ел  басқарып  отырған  кезінің  өзінде 
қайсыбір  сөздердің  қолданысын  қадағалаған.  Мысалы,  бір 
кезде “власть”, “правительство” сөздерін “өкімет” деп жүрдік. 
Міне орыс тіліндегі осы екі сөзге Н. Оңдасыновтың үсынысы- 
мен  бірін  өкімет  (власть),  екіншісін  үкімет  (правительство)
деп  жіктеп,  түрақтандырып  алдық.  Сондай-ақ  “техническая 
культура”  сөзін  орыс  тілінің  ыңғайымен  “техникалық  мәде- 
ниет”  деп  сөзбе-сөз  аударып  жүрген  болатынбыз.  Осының 
түп  негізін  байқаған  Нүрекеңнің  “техникалық  дақыл”  деген 
үсынысы қабылданып, тілімізге сіңіп кетті.
Щ,  “ 
я
Қазақ тілінің әліпбиіндегі қазіргі “Ү” әрпінің қаламгерлерді 
талай  әлекке  салғаны  бар.  Бүрын  ‘У ”-дың  үстіне  кішкене 
қайықша  қойыльш  жазьшатын.  Ол  қайықшасы  қүрғыр 
баспаханадағы  қарбалас  жүмыс  кезінде  үшып  кете  беретін. 
Содан  “Улы  Сталин”  больш  кетіп,  елуінші  жылдары  талай 
редактордың  тағдыры  кері  шешіліп  жатты.  Міне  осы  “Ү”-нің 
беліне кішкене таяқша қойып “Ү” деп жазайық деп үсынған да
140

Нүрекең болатын. Оеыдан-ақ оньщ тілге деген зердесін байқауға 
болады.
Ал  оның ең  азапты жүмыс -  сөздікпен  айналысуы,  шынын- 
да, нагыз ерлік. Мен түңгыш рет ол кісіні сөздікпен айналысып 
жүрген  жылдары  көрдім.  Жасы  біразға келсе  де,  сымбатынан 
айрылмаған  бурыл  шашты  қараторы  кісі  екен  Өте  ізетті  де 
мәдениетті. Сөйлеу мәнері де ерекше, үлкен-кішінің бәріне “сіз”, 
“пәленшеке” деп адамды өзіне тарта сөйлейді екен Мүнысынан 
ешқандай  жасандылық  байқалмайды.  Өзінің  табиғатына  тән 
жарасымды мінез екені байқалып түратын.
Тіл білімі институтына оның “өзіме үстаз іздеп жүрмін” деп 
аса  бір  үлкен  қарапайымдылықпен  келуі  біздерге  қатты  әсер 
етіп  еді.  Ол  тілші  галымдардың  алдьгада  Мәскеудегі  Ленин 
кітапханасьгада жылдар бойы сарыла ерінбей-жалықпай істеген 
арабша-қазақша сөздігін осылайша әкеліп алқаға тастаған  еді. 
Бүған  “мемлекет қызметінде  жүрген  адамньщ тілде  не шаруа- 
сы  бар,  әшейін  ермек шаруасы  да”  деп,  қырын  қарағандар  да 
болды.  Еңбекпен  таныса  келе,  таңқалғандар  да  болды.  Сөздік 
академик  Ә.Қайдардьщ  алғы  сөзімен  басылып,  жүртшылық 
қолына тиді.  Сонда ғана  ел  Н.  Оңдасынов  айналысьш  жүрген 
бүл  шаруа  еріккеннің  ермегі  емес,  халқымыздың  қажет  етіп 
отырған сүранысына нақты жауап екенін түсінді.
“Арабша-қазақша  түсіндірме  сөздік”  кейін  екі  том  бо- 
лып  шықты.  Сөздікті  мүқият  қараған  адам  бүрынғы  лекси- 
кографиялық  жүмыстарға  қойылар  талаптьга  шегенін  бү- 
зып,  айрықша  қүрылыммен  түзілгенін  байқайды.  Онда  қазақ 
тілінің  арғы-бергі  қалыптасу  тарихында  бірі  мүлде  көмескі, 
екіншісі  тіпті  сирек  қолданылатьш  араб  текті  сөздер  сан  алу- 
ан  дереккөздерден  жинақталган  Сөйтіп  тілімізде  шашырай 
қолданылып  келе  жатқан  сөздер  легі  сүрыпталып,  бір  жүйеге 
келтіріліп,  түтас  бір  лексикографиялық  туьгадыға  айналған. 
Соның нөтижесінде бүл еңбек қазір кейінгі үрпақ мүқтаждығын
4

өтейтін  аса  маңызды  мәдени  әрі  тілдік  мүралар  қатарына 
қосылды. 
■
  і
Н.Д. Ондасьшов аса ірі мемлекет және қоғам қайраткері ғана 
емес,  сонымен  бірге  ол  ғылым  мен  мәдениет  қайраткері,  тіл 
табиғатын терең түсінген  ғүлама,  керемет лексикограф.  Енде- 
ше рухы биік, зейіні зерек, ерен түлғаға тағзым ете жүру бүгінгі
тірілерге нарыз деп оілеміз.
142

ӨЛЕҢ СӨЗДЩ БІЛГІРІ
Зәки Ахметов 50 жаста
Қазақ  поэзиясын  теориялық  тұрғыдан  зерттеп,  ұлттьщ 
әдебиеттану  ғылымымызға  мол  үлес  қосып  келе  жатқан 
көрнекті ғалымдардын бірі -  филолоғия ғылымының докторы, 
профессор, Қазақ ССР Ғылым академиясьшың корреспондент- 
мүшесі Ахметов Зәки Ахметүлы 50 жасқа толды.
3. Ахметов 1928 жылы 4 майда Шығыс Қазақстан облысының 
¥лан  ауданында  туған.  Қазақтың  С.М.  Киров  атындағы 
мемлекеттік  университетін  бітірген  соң  ол  Ленинградтағы 
СССР  Ғылым  академиясы  Шығыстану  институтьгаың  аспи- 
рантурасьгада оқып,  1951  жылы “Лермонтов және Абай” атты 
тақырып бойынша кандидаттық диссертаңия қорғады.
1965  жылы  оған  “Қазақ  өлеңінің  қүрылысы”  деп  аталатын 
еңбегі  үшін  филология  ғылымының  докторы  деғен  ғылыми
дәреже,  ал  1966  жылы  профессор  атағы  берілді.  1975  жылы 
3.  Ахметов Қазақ ССР Ғылым академиясының корреспондент- 
мүшесі  болып  сайланды,  1976  жылдан  Қоғамдық  ғылымдар 
бөлімінің академик-секретары болып істейді.
Ғалым 3.Ахметов өзінің пгарек ғасырдан астам зерттеушілік 
қызметінде  сан-алуан  мәселеге  арнап  көптеген  ғылыми, 
педагогтьщ,  методикальщ  еңбектер  жазды.  Соның  ішінде 
оның,  әсіресе,  сүйіп  зерттеген  объектісі  —  қазақ  поэзиясы. 
Оқымыстыньщ қазақ өлеңі туралы жазған қомақты да ғылыми 
жағынан өте мақызды монографиялары көгапілікке аян.
Аталмыпі  еңбектерінде  автор  хальщ  поэзиясындағы  өлең 
қүрылысы  мен  көркемдеу  ерекшеліктері.  Абай  поэзиясының
тілі  және  қазақ  өлеңін  дамытудағы  Абайдың  ролі,  қазіргі 
поэзиядағы  дәстүр  мен  жаңашылдық,  совет  дәуірінде  поэзия 
тілінің дамуы, қазақ өл еңінің жанрлық түрғыда баюы, қүрылысы 
жағынан өркендеуі сияқты бірнеше теориялық проблемаларды 
қарастьфып, тыңғылықты түрде зерттеп шьщты.
143

Зәки  Ахметовты  ғылыми  әлемге  әйгілі  еткен  алғапщы 
көлемді туындысы “Қазақ өлең құрылысы” деп аталатын кіта- 
бы. Қазақ өлеңінің тарихы мен теориясын талдайтьш бұл еңбек 
поэтикалық тіл және стиль жөнінде, ақындар мен жыраулардың 
көркем  шеберлігі  жайьшда  сыр  шертетін  ғылыми  өресі  биік 
дұние.  Оқырман  бұл  кітап  арқылы  қазақ  өлеңінің  ұйқасу  сы- 
рьша  қанып,  шумақтық,  ырғақтық  қасиетіне  қанық  болғаны 
сөзсіз. 
• 
"  •. 
-  М )  
■'л
Зәкиге  дейін  поэтикалық  формалардьщ  көркемдік  сыр- 
сипатын жан-жақты қамтып, ғылми негізде талдайтын еңбектер 
жетісе  бермейтін.  Өлең  құрылысының  көптеген  мәселелері 
көмескі  күйде  қалып  келген  еді.  Мәселеп,  жырлар  мен  он  екі 
буынды  өлеңдердің кұрылысы,  көлемі жайында әр  кезеңде  әр 
алуан пікір айтыльш келгені мәлім. Алайда, халық поэзиясьшың 
бұл  әйгілі  түрлері  ешқашан  арнайы  зерттеуге  объект  болған 
емес.  Ал,  қазіргі  қазақ  поэзиясының  мәселесі  ғылыми  әлемде
тшті мардымсыз әңпме ооп келеді.
Әрине,  бұл тақырыпты қозғайтын жұмыстар жоқ емес,  бар. 
Көптеген көмескі жайлардың беті ашыл ғаны да ақиқат. Сонда да 
болса, ол еңбектердің көбіне ортақ бір кемшілікті атап айтпасқа 
болмайды: өлең өрнегіндегі ырғақты жүйені, поэтикалық, тілдің 
дыбыстық сипаттамасын өзге салалармен байланыссыз  өзінше
талдап, оір жақты кететші.
Кітапта  қазақ  өлеңінің  құрылыстық  жүйесі  тарихи  және 
теориялық  тұрғыда  қарастырылады.  Және  кезек-кезеңіне 
лайықты  топтастырылып, 
пікір 
айтылады. 
Осы  тұста 
зерттеушінің мьгаа сарапшылдығын ашып айтқан жөн:  ол өлең 
құрылысындағы  халықтық,  әдеби  және  қазіргі  өрнектердің
жігін  ажыратьш  әңгіме  ететіні.  Бүл  зертгеушіні  айқьшдыққа,
анықтыққа жетелеитш үлп.
Еңбектің  композиңиялық  құрылысы  да  логикаға  сиымды. 
Алдымен  кейінгілерге  жол  ашатын,  негіз  болатын  мәселелер 
сөз болады да, біртіндеп өзекті проблемаларға көшеді.  Зерттеу
144 
-  *

жүмысындағы  осындай  жүйелілік  ғылми  еңбектердің  мәдени 
болмысын танытатын және көбіміз жете алмай жүрген меже.
Автор  қазақ  өлеңінің  қүрылысын  зерттегенде  оньщ  өзіне 
тән  үлттық  белгілерін  танытатын  арнаулы  мәселелерді  де
һ
  Халық  өлеңі  халқымызға  тән  суырьшсалмальщ
қамтңі
дөстүрмен  тығыз  байланысты
өлендері
поэзиямызды өңпмелегенде автор ең ал 
жаңашылдыққа баса назар аударады.
лысын зерттеудегі ең бір қызықты да мәнді сала, 
4Іздің  ырғақтық-үйқастьщ  жүйесіндегі  жаңаалық 
Орыстың  классикалық  және  советтік  поэзиясы-
алып
оілығын байқамау мүмкін емес. Осы мәселе қазіргі өлең де- 
ген тарауда арнайы әңгіме болады.
Зәки Ахметовтың 1970 жылы “Қазақ поэзиясының ті лі жайын- 
да” деген екінші кітабы басылып шықты. Бүл кітапта көтерілген
ілыгын  айқынырақ  тану  үшін  көркем  сөз
творчествосының  шікі  қатпар,  қыртысық  поэтикалық  плдщ 
нәзік ньюанстарьш үқпай түрып, көркем бейнені, шығарманьщ 
бүкіл  мазмүньга  түсіне  алмайтынымзды  айтсақ  жеткілікті  бо- 
лар дейміз.  Өйткені халықтың тарихи өмірі  оның эстетикалық 
көркем  көзқарасы  поэзиямен  бірлікте  қарастырылуы  тиіс. 
Ал  бүл  бірлік,  әсіресе  поэтикальщ  тілдің  бейнелі  сипатынан 
айқынырақ танылады.  Автордың  монографияны  поэзия тіліне
бағыпггауында осындай занды сыр бар. Поэзиялық 
жатқан күрделі процестерді тереңірек түсініп тол ғайтын заманы- 
мызда, жеке байқауларды қойып, қазақ поэзиясындағы тарихи 
дамулың заңцылығьга цәлелдейтін күрцелі жүмыстарга көшуцің
болатын  Мәселе  әцеби туындылардың түрі
тілщцеп
Мәселе  ақынның  қандай  үлтгық дәстүрге
үлттық поэзиямызга қандаи жаңалықтар
45

сызықша
бейнелі-
дерлі мүмкіндіктерін қалай дамыта, байыта түсетінінде 
Зерттеуші  қазақ  поэзиясьшың  тілін  екі  түрлі  ыңғайда
II
қалаиды
поэзиясьшың  тіліне  ортақ  ерекшеліктерді  анықтаса,  екінші 
жағьшан  поэзиямыздьщ  белгілі  өкілдері  тілінің  сипатын 
талдайды.  Бүл  принңиптің  бірден  бір  дүрыс  принцип  екені 
зерттеудің үзьш -  ырғасында әбден дәлелденді.
А
бтор
 тарихи  дамудың  негізгі кезеңдерін  негізгі  кезеңдерін 
айқындау  үппн  халық  поэзиясының  ауыз  екі  айтылатын
түрлерінің,  революциядан  бүрьшғы  жазба  әдебиетінің  және 
қазіргі  поэзиямыздьщ тілін  танытатын  факторлар,
эдебиетінщ  үлттық  түрш  зертгеудің  айрықша 
айтылады.  Ендеше  поэтикалық,  тілдің  үлттық
колоритті
турасьшда  зертгеушілерге  міндет  жүктеуі  өте  орынды 
деп
қалың оқьшман
ықыласына ие болуы 
байланысты болатын.
Осы сөз болып отырған мәселелер Зәки Ахметовтың “Өлең 
сөздің  теориясы”  деп  аталатын  үшінші  кітабында  барьшша 
терең де түбегейлі қарастырылады. Кітап өлең теориясыньщ екі 
үлкен  тармағына  сәйкес  “Тіл  кестесі”  және  “Өлең  өрнегі”  бо- 
лып екіге бөлінген. Өлең сөздің бейнелеу қүралдарына арналған
түрады.  Мүнда
тор  сөз  оеинелілігі деген  не,  оның  ерекшелігі  неде,  сөзді  бей- 
нелей  қолдану  әдісі  қандай?  -  деген  сүрақтарға  жауап  беріп, 
оқушыға  жалпы  поэзияның  табиғаты,  оны  басқа  жанрлардан 
оқшауландырып  түратын  қасиеттері  туралы  көп  мағлүмат 
береді. “Поэзияда қорытындылап -  жинақтау мен даралау, ортақ 
сипаттар  мен  жекелік  сипаттар  үпггасып,  үласып  жатуымен 
(8  бет)  қатар  көркемдік,  бейнелі  түрде  сипаттау,  суреттілік 
басым  болатынын  өте  түсінікті  және  дәлелді  айтылған.  Және
146

қүрғақ,  жалаң  сөздермен  емес,  нақты  мысалдарды  талдау 
арқылы  дәлелденген.  Мәселен,  Абайдың  белгілі  лирикалық 
өлеңі  “Желсіз  түнде  жарық  айының”  талдауы  оқырманға 
поэзияның  бар  құдіреті  мен  қасиетін  толық  танытып  түр. 
Мүндай өлеңді қалай талдау керек, әр лирикалық шығармадан 
нені  көріп,  ненің  негізгі  мәселе  екенін  ажырата  білу  -   міне, 
оқушы қауымының бүл талдаудан алатын тәлімі. Өкінішке орай, 
біздің  кейбір  кітаптар  мен  шығарманы,  өсіресе  өлеңді  талдау 
көп  жағдайда жалаң,  жадағай  болып  келеді.  Оқушыға  немесе 
зерттеушіге ешқандай ой салмайды, епггеңеге үйретпейді. Өлең 
тіліндегі  бейнелі  сөздердің  түрлері  кітапта  толық  қамтылған 
және  жеке-жеке  қарастырылған.  Теңеу,  салыстыру,  балама, 
метафора, эпитет,  аллеғория, метонимия т.  б. -  бүлардың бәрі 
қазақ әдебиетіне арналған оқулықтарда да, поэзия мәселелеріне 
арналған зертгеулерде де қарастырыльш жүргені белгілі. Соған 
қарамастан  проф.  3.  Ахметов  сол  бейнелеу  қүралдары  жа- 
йында “қағидаға” айналып бара жатқан кейбір түжырымдарды 
батыл  сынап,  дапелді пікір  айтады.  Келтірген осы мысалдары
өз  ойын бүлтартпай дәлелдеуге  сеп  болып отырады.  Мәселен 
осы  кітаптың  18-бетінде  теңеу  жайъшда  айтылған  пікірлері 
бүлтартпас шындық деп білеміз,
Автордың өз сөзіне жүгінейік:  “көпшілікке белгісіз, түсінік- 
сіз  нәрсені  түсінікті,  белгілі  нәрсемен  салыстырьш  айту  бір 
басқа да,  ал  бейнелілік  сипаты  бар  көркем  теңеу  жасау -  бір 
басқа.  Поэзиялық  шығармадағы  теңеуді  алсақ,  мүнда  мәселе
салыстырылып отьфған
бүлардың бірінен екіншісінде
айқынырақ,  кернектілеу  екеншде,  салыстырудьщ 
мағьша туатындығьшда” (18-бет).
Бірінші  тарауда  автор  тіл  кестесінің 

жүктеу/скачать 12,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: