Айтбайұлы тілғ¥мырлар іп кітап павлодар 2010 1

профессор С. Аманжоловтың тшдегі диалевсгілерді топтау тео- 
риясын әрі қарай дамытатүсті, жаңа нүсқадағы диалектология- 
лық сөздікті (әдеби диалектілік сөздік) қүрастырды және диа- 
лектология  саласындағы  терминологияның  қалыптасуына 
белсене  атсалысып,  тыңнан  біраз  терминдер  үсынды.  Осы- 
лармен  қатар  оның “Ңазақ  тіліндегі  аймақтық  лексика”  атты 
монографиясы  (О.  Нақысбековпен  бірге)  1989  жылы  жарық
көрді.
Түңғьпп рет “Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі” (1969), 
“Қазақ  тілі  тарихы  мен  диалектология  жинағы”,  (8  кітап) 
сияқты еңбектерді жазуға қатыса жүріп, тікелей басшылық етті. 
Ғалымның жауапты редакторльпымен диалектологияльщ сөздік
жазылып (50 баспа табақ), оның екі томының (1996,2001 ж.) ба-
спадан шыққаны көпке мәлім.
Профессор  Ш.  Сарыбаевтың  айрықша  бір  еңбектенген
саласы  -   Қазақ  тіл  білімінің  тарихы,  оның  шежіресін,
библиографиялық  көрсеткішін  қүрастыру  болып  табьшады.
Осы ретте қазақ тілі білімі саласындағы бай мүраны жинақтап,
ғылыми  жүйеге  түсіре  отырып,  профессор  Қ.Жүбановтың
есіміне  арнап,  “Қазақ  тіл  білімінің  библиографиялық
көрсеткіші”  деген  атпен  6  том  еңбек  беріп  (1965-1994  жж.)
қазақ тіл білімінің тарихына аса зор үлес қосып отыр. Осымен
қатар ол “Түркітану әдебиетінің библиографиясын” да (1989)
бастырып шығарды. Бүл еңбектері үшін автор Қазақстан ауыл
шаруашылық көрмесінің 1 дәрежелі дипломымен марапаттал-
ды.Ғалымның  морфология  саласы  бойынша  “Қазақ  тіліндегі
одағайлар”  (1959),  “Еліктеуіш  сөздер”  (1960)  атты  еңбектері
жарық көрсе,  “Қазіргі қазақ тілі”  (1962),  “Қазақ тілінің грам-
матикасы”  (1966)  авторларының  бірінен  саналады.  Ол  әр
түрлі  сөздіктерді  қүрастыруға,  атап  айтқанда,  “Қазақ  тілінің
қысқаша  этимологиялық  сөздігі”  (1966),  “Жаңа  атаулар
сөздігі”  (1992),  “Қысқаша  орысша-қазақша  сөздіктер”  (1993)
белсене атсалысты.
74

Ш.Сарыбаевтың  қызыға  зерттеген  проблемаларыньщ  бірі 
—
эдітаистика.  сшіасы,  әсіресе,  қазақ-моңғол  тілдерінің туысты- 
ғын дәлелдеуге арналған проблемалық мақалалары.
Бұл  ретте  ғалым  1937-38  жылдардағы  зұлмат  қүрбандары- 
ның  еңбектерін  баспасөз  бетінде  атауда  да,  уағыздауда  да  ең 
алғашқылардың  бірі  болғаны  мәлім.  Бірақ  ондай  игілікті  іс 
тоқырау заманында улкен тосқауылға үшырады. Мәселен,  1960 
жылы “Қазақ тіл білімі  әдебиетінің көрсеткіші” атты  еңбектің 
1 -томында  А.  Байтұрсынов,  Ж.  Аймауытов,  М.  Жұмабаев, 
X. Досмүхамедов, Т. Шонанов еңбектерінің тізімі берілгендіктен 
(140  еңбек)  ол  кітап  пьппақтың  астына  түсіп,  туралып  кетгі 
де  Ш.  Сарыбаев  қызметтен  босатыльш,  сөгіс  алды.  Сол  кез- 
Де 
Шора  аға  аузьшан  шыққан:  “Шаш  түссе  бас  қалады,  кітап 
кесілсе  жан  қалады” деген  өткір  сықақ  сөз  күні  бүгінге  дейін 
тілшілер  есінде.  “Шешінген  судан  тайынбас”  дегендей, 
Ш.  Сарыбаев  бүдан  кейін  де  X.  Досмүхамедов,  Т.  Шонанов 
туралы  бірнеше  мақала  бастырды.“Есімнама”  айдарымен 
Ш. Уәлиханов, I. Кеңесбаев, М. Балақаев, Қ. Басымов, Ғ.  Бега 
лиев, Ж. Досқараевтар туралы жазған мақалалары өз алдьша.
Ғалым  баспасөз  бетінде ана тіліміздің зәру мәселелері бой-
ынша  да  қоғамдық  пікірге  қозғау  салып,  пікірталас  өрбітер 
мақалаларын жариялап отырды.
Ғалымның  соңғы  бес  жылда  жазып,  жарық  көрген 
жүмыстарының ішіндегі ең сүбелі де, мазмұнды көлемді еңбегі 
“Қазақ тіл білімі мәселелері” 2000 ж., 65 баспа табақ, 612 6. бол- 
са, Ш. Сарыбаев өнегелі ұстаз-ғалым ретінде ғылым кадрларьш 
дайындау ісінде де елеулі үлес қосып жүр. Оның жетекшілігімен 
13  адам  кандидаттық  диссертаңия  қорғады.  Ол  Қырғызстан 
Ғылым академиясы Тіл білімі институтында, Қазақстан Респу- 
бликасы ҮҒА Тіл  білімі  институтында,  Абай  атьшдағы Алма- 
ты  педагогикалық  университетінде  докторлық  диссертаңия 
қорғау  жөніндегі  мамандандырылған  кеңестердің  мүшесі. 
Ғалым-үстаз  көп жылдан  бері  жоғары  оқу орындарында дәріс
75

в
оқып,  студенттерге  арнап  оқу  құралдарын  жазуға  белсене 
қатысуда.
Ш. Сарыбаев өнегелі ұстаз-ғалым ретінде көп жылдар бойы 
жоғары оқу орындарында дәріс оқып, студентгерге арнап,  оқу 
құралдарын  жазуға  белсене  қатысуда.  “Қазақ  диалектология-
сы” оқулығы (проф. Ғ.Қалиевпен бірлесіп) осы саладағы бірді 
бір  тұрақты,  сәтті  жазылған  оқульщтың  бірі  болып  санала, 
Шөкең  қазірде  өзінің  сүйікті  кәсібі-үстаздықты  жалғастырып, 
егеменді  еліміздің  қүрылысшыларын  тәрбиелеуге  ат  салысьш 
“Қайнар”  университетінің  шәкірттеріне  дәріс  оқып,  өнегелі
іске тәрбиелеуде.
Ғалымдардьщ  еңбектерінің  бір  парасы  ғылымды  насихат- 
тау,  қол  жеткен  нәтижелерді  ғыльши  конференңиялар  мен 
халықаралық  жиындарда  баяндау  болса,  Қазақстанның  еңбек 
сіңірген  ғылъш  қайраткері  Ш.  Сарыбаев  та  бұл  салада  кенде 
емес. Ол Венгрия, Болгария, АҚШ, т.б. елдердегі ғалымдармен 
шығармашыльщ  байланыста  болуымен  қатар,  Германия- 
да  (1975),  Түркияда  (1994)  өткен  хальщаралық  конгресс, 
мәслихаттарда  қазақ  тілі  проблемаларынан  баяндама  жаса- 
ды.  Ал  республикалық  және  бүрынғы  одақтық  конференңия-
і да қажетгі мәселелер жайлы жасаған 
баяндамаларьшьщ саны да аз емес. Әсіресе оның Бүкілодақтык 
аймақтық диалектологияльщ конференңия (1973), Бүкілодақтық 
түркологиялық  конференңияларды  (1976)  өткізуде  ғалым- 
хатшы  ретіндегі  атқарған  үйьшдастыру  қызметі  де  кезінде
етэекше бағалан II
Ғалымның қоғамдық негізде  атқарьш жүрген жүмыстары
білімдарлығы мен үйымдастыру
Ғалымның  спорт  терминдері  жаилы  (19»0  ж.)  түңғьпп  рет
мәселе  қойьш,  тыңнан  мақала  жазьш  қана  қоймай,  “Қайрат”
футбол  командасының  қалыптасып,  даму  тарихына  арналған
щтан да Шора
76

Шамғалиүлының  есімі  қазақ  спорты  әлемінде  белгілі,  аса 
құрметгі.
Ал пгапагер, емші, дәрігерлердің де бұл кісімен қоян-қолтық
аралас, байланыс жасауының айтарлықтай себебі бар. Есімдері
белгілі пшпагер, емші, дәрігерлердің өмірбаян, библиография-
сын жасап қана қоймай, түрлі ауру-сырқат, кесел жайлы баспасөз
беттергаде  жарияланған  материалдар  мен  реңептерді  мұқият
жинап қүрастырған Үзын-ырғасы 200-дей папка тігіндісінің озі 
мол дүние.
Ғылымның сарабдал тарланы Шора Шамғалиүлы бүл күнде 
кемел шағьшда. Өзі басшыльщ етіп, әрі авторлардың бірі ретінде
жазып, баспаға дайындап отырған, халық тілінің зор байлығьга 
көрсететін қүнды да багалы,  көлемі  80  баспа табақтық  “Қазақ 
тілінің  диалекгологиялық  сөздігін”  жуыр  арада  көпшілік 
қольгаа үстатуға тынымсыз еңбек үстінде.
Біз  бүгін  Шора  Шамғалиүлын  А.  Байтүрсынүлы  атындағы 
Тіл білімі институты ұжымының әріптестері мен қаламдастары 
және шәкірттері  атьгаан торқалы тойымен қүттықтай  отырып, 
зор денсаулық, ірі табыстарға жете беруін тілейміз.
77

Р. Ғ. СЫЗДЫҚТЫҢ ТІЛ ҒЫЛЫМДАҒЫ ОРНЫ
Ақтөбе  облысының  Ойыл  қалашығында  1924  жылғы  та- 
мыз  айының  17-сі  күні  Сәтіғали  есімді  қызметкер  отбасында 
дүниеғе  келғен  Рәбиға  Ғалиқызы  Сыздық  туралы  сөз  қозғап, 
осы  екі  аралықта  өтіп  келе  жатқан  оның  өмірі  мен 
шығармашылығын  шектеулі  уақытта  баян  ету  мен  үшін  тіпті 
оңай болып түрған жоқ.  Өте күрделі де қызық өмір.  Бір жағы-
нан қызығып, екінші жағынан қиналдым.
Қырық жылдай уақыт бірғе қызметтес болып, оның көптеғен 
еңбектеріне  куә  адамдардың  бірі  ретінде  айтатын  әңгімем 
біраз  бар  сияқты  көрінгеи  Сөйтсем  “білем  дегенім  бір  тоғыз,
ль
білмейтінім  тоқсан  тоғыздай”  екен.  Дегенмен  тәуекелдің 
қайығына мініп алып, ескекті қолға үстауға тура келді.
Зады,  “Үяда  не  көрсең,  үпіқанда  соны  ілесің”  деп  қазекем 
тегін  айтпаса  керек.  Рәбиға  өскен  үяның  азамат  пен  адам 
тәрбиелеудегі өнегесі өзгеше болған. Яғни адамдық тәрбиенің 
уызын ол осы үяда татқан. Әкесі Сөтіғали Қүтқожин  1937 жы- 
лы  “Халық  жауы”  аталып  атыльга  кетіпті.  Осы  деректің  өзі- 
нен-ақ  оның  елге  танылған  білікті  адам  болғаны  байқалады. 
Ал анасы Жеміс Қалуқызы сауаты шамалы болғанмен жақсы- 
жаманның  парқын  білетін  көрген-білгені,  оқыған-тоқығаны 
жетерлік намысты адам болыпты. Әкеден жастай қалған бала- 
лардың еркін де намысшыл болып өсуіне осы ана себепші бол- 
са  керек.  Рәбиғаның  бүлардан  кейінгі  пір түтқаны  өзінен  екі 
жас қана үлкен туған ағасы -  Хамит Қүтқожин. Ол кісіні біз де
бекзаттық  болмыс  байқалып
тындаи еді.
Сірә,  кемел  жасқа  келіп  отьфған  Рекеңнің  ағасын  әлі 
күнге  аузынан  тастамай  “маған  барлық  атақ,  лауазымнан  да 
“Хамиттың қарындасы” деген атымды биік қоямын!” деуі тегін
күнге
мазалайды.  Шынында
78

қосылуына  Х.Қүтқожинның  атқарған  қызметі  мол  болған.  Ол 
кісінің дүниеден өткеніне  он жыл болса да қарындастың ойы- 
нан кеткен емес, үнемі әруағьша тағзым епп, қүран  бағьпитап 
отырады.  Ағаиын  арасындағы  өзара  махаббат,  әсіресе 
ағалы-қарындастың  осындай  өзара  сыйластығы  қазаққа  үлгі 
боларлықтай. Ойлай білген адамға осының өзі бір өнеге.
Рекең  бала  кезінде  аурушаңдау  большты.  Содан  да  болар 
сабақты үзіп-жүлқып оқыған тәрізді.  Ол кезде мүғалімдер де 
қым-қуат  ауысып  жатады  екен.  Соған  қарамастан  мектепте 
өте  жақсы  оқыған  балалар  қатарында  болған.  Бір  ерекшелігі 
қуыршақ  ойнаудан  гөрі  Хамиттың  достарымен  доп  ойнап, 
суға  жүзіп,  сырғанақ  тебуді  қатты  үнатқан.  Шамасы  осы  үл 
балаларға үйірсектік  оның  намысын  қайрап,  жігерлі  де  өжет 
болып  өсуіне  септік  жасаған.  Бүл  Рекеңнің  оң-солын  танып 
жетілгенге дейінгі  жүріп  өткен  өмір жолы.  Бүдан  оның  тура- 
шыл да өжет қызға айналғанын көрсетеді.
Оньщ еңбек жолы 1940 жылы Алға стансасындағы бастауыш 
мектепте  мүғалімдіктен  бастальшты.  1942-45  жылдары  Темір 
қаласындағы  орта  мектепте,  педучилищеде  үстаз  қызметін 
атқарады.  Бүл  білімнің  жетімсіздеу  екенін  ерте  байқаған 
Р.  Сыздық  енді  Алматыға  аттанып,  Абай  атьгадағы  Қазақ  пе- 
дагогика  институтына түседі  (1942).  Оны  1947 жылы  бітірген 
соң,  осы  институпъщ  аспирантурасында  оқиды  (1947-1951). 
Ал  1951-1957  жылдары  Қазақтьщ  оқу-педагогика  баспасьга- 
да  (қазіргі  “Рауан”)  редактор,  редакңия  меңгерушісі  қызметін 
атқарады.  Бүл  кезде  оның  әдебиетке,  өнерге  қүмарлығы  ар- 
тъш,  қаламгерлікке  ойысардай  сыңай  танытып  жүрген  шағы
болатын.
Алайда  М.  Балақаев,  I.  Кеңесбаев,  Ш.Ш.  Сарыбаев, 
А. Ысқақов тәрізді тілші үстаздарының ықпалымен ол 1957 жы- 
лы ҚР  Ұлттық Ғылым академиясына ауысьш,  әуелі  кіші  гылы-
ми  қызметкер  (1957-1961)  аға  ғылыми  қызметкер  (1967-1980), 
1961-1967,1980-1994 жылдары бөлім меңгерушісі болады. Қазір
79

осы  институттын  бас  ғьшыми  қызметкері.  Сөйтіп  әдебиетке 
бейім  Рекең,  керемет  тіл  маманына  айналады.  Мұнысына  ол 
өкінбейді, бұдан Тіл білімі институты да үтылған жоқ. Бұл Рәбиға 
Сәтіғалиқызы өтіп келе жатқан қызмет баспалдақтары.
Рәбиға  Сәтіғалиқызыньщ  жеке  өмірінде  тағлым  аларлық 
сәттер мол Туралық пен әділдіктің ақ жрлында ол өзін тұрақты 
мінезге баулыған адам екені байқалып отырады. Адамды жақсы 
көру,  бағалауда  айқынырақ  аңғарылатын  бұл  қасиет  Рекенді 
жар  таңдауда  да  адастырмаған.  Бұл  жайында  сөзге  тартсаңыз 
Рекең  өзгеше  толқьщқырап  барып,  тағдыр  қосқан  алғапщы 
жары -  Сыздықов Мақаш деген азаматты елжірей есіне алады.
Бүл  кісі  шьшьшда  да  Рекең  талғамына  тольщ  татитьш, 
қазақша  айтқанда,  көрік  десең  көрік,  білік  десең  білік,  өте 
білімді  азамат  болған  болса керек.  Мәскеудің жогарғы  оқуын 
бітірген.  Бірнеше шет тілін меңгерген, халықаралық құқық са- 
ласьшан диссертаңия қорғаган алғашқы қазақ жастарьшьщ ара- 
сынан  шыққан  дипломат.  Сол  азамат  1954  жылы  32  жасында 
дүниеден озған. Рекеңнің асьш жарға деген қимас сезімінің ке- 
ремет  бір  белгісі ретінде  оның әлі  күнге Сыздық деген  фами- 
лияны  берік ұстап  келе  жатуьшан  көрінеді.  Қазақ әйелдерінің 
бойьшдагы  сүйген жарға деген  осынау  ғажап қасиеттің Рекең 
болмысынан да баян табуы кісіні сүйсіндіреді. Ерекше ризалық
сезімге бөлейді. 
>
 г   <  . * 
. » - ;
Р.Ғ.  Сыздықтың  ғьшым  қайраткері,  азамат  ретінде  қалып-
тасуына  туған  ұжымы  А.Баитүрсынүлы  атындағы  Тіл  білімі 
институтының орны айрықша.  Ол осы институт қабырғасында 
1957 жылдан басталған қызмет, нәтижелі жалғасып келеді. Ин- 
ститут өзінің ежелден қалыптасқан дәстүрі бар өзгеше ғылыми 
орта. Бастауында А. Байтүрсынүлы, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, 
I. Кеңесбаев, М. Балақаев, Ғ. Мүсабаев сынды тұлғалар түрған. 
Тіпті  ұлттық  ғылым  академиясьшың  шаңырағын  көтеріскен 
бүл  ғылыми  брта  Рәбиға  Сәтіғалиқызы үшін  де  мейлінше  ба- 
янды да бақытты мекенге айналды. Ол осы институттың кейшп
80

елу  жылғы  шежіресімен  біте  қайнасып,  бірге  жасап  келеді. 
Ыстығын да, суығьга да көріп, үжымдағы әріптестерімен бірге 
тіл  білімінің  сан  саласына  бойлап,  тамаша пікірлерін  өрбітіп, 
ерен еңбектер туындатып келеді.
Ғылыми  мекеме  болған  соң,  оның  ішінде  ойлайтыны  қазақ 
тілінің қамы болған соң соның неше алуан мәселелері ғылыми 
кеңестерде  сөз  больш  жатады.  Міне,  осындай  бас  қосуларда 
Рәбиға Сәтіғалиқызыньщ ашық та айқын, дәлелді де дөп түсіп 
жататын пікірлерінің ел көкейіне қона түсетіні тегін емес. Кей- 
де ол қатты айтады, бірақ ол зілсіз айтады, айтса да мәселенің 
жөнін  біліп  айтады.  Сондықтан  ғылымға  бет  түзеғен  жас 
буынның көбі алдымен Рекеңнің сынынан өтуғе тырысады.
Сонымен  бірге  байқалатын  бір  ерекшелігі  оньщ  институт 
үжымьгадағы түсіністік пен тілеулестіктің тізғінін үстап отыра- 
тьгаы. Өзінің Әбдуәли, Шора тәрізді қүрдас, замандастарының 
бәрінің бойына тән осы мінез,  осы қасиет үжым адамдарының 
парасатты  болмысын  қалыптастыруға  ықпал  ететіні  даусыз. 
Шамасы  есті  адам  есейген  сайьга  өз  бойьгадағы  жылдар  бой-
ында жинақталған,  қордаланған  асыл  қасиетгерін  төңірегімен 
бөлісе  бастайтьга  болса  керек.  Әсіресе  жастарға  қамқорлық 
жасауға  дайын  түратын  Рекеңнің  ынта,  ықыласьгаан  осыны 
байқауға болады.
Бүл  аға  үрпақ  пен  келешек  иелерінің  арасындағы  табиғи 
жалғастықтың  бір  түрі.  Жастардың  ғылыми  жольга  айқындап, 
олардың  қорғауына  қамқорлық  қолын  аямай  созьга  отыратын 
Рекеңнен олар да інілік ізет, қүрметінен тартынған емес. Осын- 
дай өзара жарасымды ортада өмір сүрудің өзі бір ғанибет қой.
Рәбиға  Сәтіғалиқызын  ғылымға  өмірдің  өзі  алып  келғен. 
Кейде  “ғальш  болуды  жастайымнан  армандап  едім”  деп  жа- 
татындар  да  кездеседі.  Рекең  табиғаты  шамасы  сәл  басқаша 
қалыптасқан.  Өзінің  айтуьгаа  қарағанда  онда  арман  қуатын 
жастық  шақ  болмаған.  Әсіресе  соғыстың  4-5  жылында  арман 
аулаудан  ғөрі,  апгган  өлмеудің  қамын  ойлап  күнелткен.  Адам

өміріне  кейде  кездейсоқтықтың  қатты  әсер  ететіні  бар.  Рекең
өміріне  де  осындай  бір  емес,  бірнеше  кездейсоқтық  әсері  ти-
ген тәрізді.  Баспа қызметінде редактор бола жүріп Академияға
ауысуы.  Әдебиетшілікті  қалай  жүріп,  тілге  берілуі  т.т.  осыны
аңғартады.  Сөйтіп  оның  бүкіл  ғылыми  ізденістері  осыдан  бы- 
лай қарай өрбиді.
Рекеңнің  басында  ғылым  адамдарының  көбінде  кездесе
бермейтін тағы бір қасиеті бар. Ол -  оның өнер мен өнер адам-
дарына,  ақын-жазушылар  мен  олардың  өлең  туындыларына
Деген  тойымсыз  қүмарлық.  Яғни  оның  ықылас-ынтасының
бір  бөлігі  ғылымда,  яғни  тілде  болса,  екінші  бөлігі  осы
жағында.  Есейе келгенде  оның сал-серілер мектебінің үлкен
өкілі  Шахан  Мусиннің  етегінен  үстауының  сыры  осьвдан.
Бүл  -   өзі  өмір  дариясының  екі  бетінде  тірлік  етіп  жатқан
екі  асылдың,  тіпті  бейнелеңкіреп  айтсақ  “суыққандылау”
ғылым  өкілі  мен  өрт қүшақты  өнер  адамының  қауышуы еДі.
Қазақы үғымға салсақ ел жағынан да, жер жағынан да, тірлік
кәсіп  жағынан  да  бір-бірінен  алшақ  жатқан  бүл  екі  жанның
бас  біріктіруіне  таңқалғандарға  Рекең  “Шахаң  мені  жан
тебірентерлік Арқаның әндерімен баурап алды ғой” деп әзіл
айтса  да  шынын  айтатын.  Осыдан  оның  ән  өнеріне,  әсіресе
халық әндеріне деген озгеше қүмарлығы мен талғампаздығын 
танимыз.
Ол сөз қүдіретін біліп қана қоймай, соның сыйқырын да та- 
нытатын ақын, жазушылардын бәрін өзіне жақын санайды. Әсі- 
ресе,  О.  Сүлейменов,  О.  Бөкей,  Ф.  Оңғарсыновалардьщ талан- 
тын керемет бағалап,  туысынан бетер жақын тартып отырады. 
Ш. Мүртаза, С. Бердіқүлов, Ә. Кекілбаев шығармаларын зерттеу 
нысанына  айналдырып,  тілдік  түрғьвдан  талдай  жүретіні  тағы 
бар. Бүрынғы, кейінгі, орта буын, жас буын қаламгерлердің қай 
қайсысын да көзден таса етпей жылт еткен жақсыльщтарын атап, 
өз  мақтанышындай  масаттана  білетін  осы  бір  жанға  олардың 
да ықыласы бөлек.  Әрбір  сөзін он өлшеп бір пішетін Қалихан,
82

Ақселеу, Қадірбек, тіпті кешегі Маратгардьщ (Қабанбаев) өзін 
Рекең көркем тілдің шеберлері деп бағалайды.
Ол үшін, әсіресе нағыз ақын атаульшың жөні бөлек. Оларды 
сөз  қүдіретінің  сыйқырмандары,  ғаламат  адамдар  деп  біледі. 
Абай,  Махамбет,  Дулат,  Мағжан,  Қасым  төрізді  алыптарды 
(бүлардың  тіл  кестелері  туралы  керемет  дүниелер  жазылған) 
былай қойғанда, кешегі Мүқағали, Төлеген, Ізтайлар, қазір ара- 
мызда  өмір  кешіп  келе  жатқан  “Қыз-келіншектерге  барғанда 
мені де ала кет” деп Шахаң ағасын “шайтан жолға” итермелейтін 
Түманбайдан  бастап  (бүл  Рекеңнің өз  сөзі)  Өтежан,  Ақүпггап, 
Марфуға,  Нүрлан  (Оразалин),  Светқалиларды  тебірене  оқып, 
олардьщ  сөз  саптау  машығына  таңданыс  білдіріп  отыратын 
Рекеңнің оқырман ретіндегі талғамьша сүйсінбеу мүмкін емес.
Проза  өкілдерінің  тіл  кестесін  лингвистикалық  түрғыдан 
зерделеп,  монографиялық  еңбектер  мен  мақалалар  жазып, 
баяндамалар  жасап  келе  жатқан  Рекеңмен  сырласа  келе,  ол 
кісінің тағы бір шығармашылық шабыттың үстінде отырғанын 
байқадық.  Алла жазса,  алдағы  мүмкіндікті  пайдалана  келе  ол 
поэзия тілін зертгей түсуді мақсат етіп отыр. Тіпті осы ниетпен 
ол  Ф.  Оңғарсынованың  шығармашылық табиғатына  байланы- 
сты материал жинауға кірісіп кеткен тәрізді.
Р.  Сыздықованың  ғалымдығын  сөз  еткенде  оның  Абайға 
барған  батылдығына  ерекше  тоқталуға  тура  келеді.  Өйткені 
біз  оның  бүл  әрекетінен  өмірді  Абайша  толғап,  адамды 
ақынша  танып,  оның  жазған  өлеңдерінің  адам  жанына  әсер
етерлік  сыиқырлы  сырын  тш  көркемдіп  арқылы  сезінуге 
тырысатындығын  көреміз.  Мүны  “Абай  прозасы  тілінің 
ерекшеліктерінен  (1959)  бастап,  “Абай  шығармаларының 
тілі”  (1968),  “Абай  өлеңдерінің  синтаксистік  қүрылымы” 
(1970)  және  Абай  жылы  тойланатын  шақта  жарық  көрген 
“Абайдың  сөз  өрнегі”  атты  еңбектерінен  айқын  аңғаруға  бо- 
лады.  Алдыңғылары кезінде ғылыми жүртшьшьщқа үлкен  ой 
салған,  Абайға тілдік түрғыдан барудың кілтін  ашқан дүние-
83

лер еді.  Ал араға жылдар  салып барып қолға алынған кейінгі 
кітап ұлы ақынның сөз өрнегін бұрын ескерілмей келген жаңа 
бір  қырынан  сөз  ететін  өзгеше  туындылар  қатарына  жатады. 
Міне бұл еңбектердің бәрі Р.С. Сыздықты нағыз абайтанушы- 
лар  қатарына  қосты.  Жалпы  ақын-жазушылар тілін  зерттеуді 
мақсат  еткен  жас  ізденушілерге  бұл  еңбектер  таптырмайтын 
ұлгі болып табылады.
Абай  тілін  зерделеуге  бағышталған  1968  жылғы  “Абай
шығармаларының  тілі”  атты  монографиясы  үшін  оған  ҚР
Ғылым академиясының Шоқан Уәлиханов  атындағы сыйлығы
берілді. Бүл еңбекте автор қазақ әдеби тілін қальштастырудағы
үлы Абайдың қосқан зор үлесін, орнын дәледейді. Абай тіліндегі
лексика-морфол огиялық ерекшеліктерді саралай келе, ақьш өмір
сүрген  кезеңдегі  қазақ  әдеби  тілінің  де  жағдайын  жан-жақты
қарастырған.  Суреткер қолданған лексикалық,  грамматикальщ
қатпар-қабаттарды  әр  қырынан  талдап  береді.  Онда  жаңадан
жасалғаң,  көнені  жаңартқан,  мүлде  тың  қолданыстардың
себеп-салдарын  аньщтап,  үлы  ақынның  шығармашылығын
даралай  түсетін  түстары  ерекше  зерделілікпен  баяндалады.
Сөйпп, “Абай -  қазақтың қазіргі әдеби тілінің негізін қалаушы”
деген  түжырымды  тілдік  деректермен  тәптіпггейді,  беркіте 
түседі. 
■
 
' 
*• ЙНЯ  / 
,
Жоғарыда  аталған  “Абай  өлеңдерінің  синтаксисі”  (1970) 
атты монографиясы жалпы өлең синтаксисіне арналған алғаш- 
қы еңбек десе болады. Мүнда Абай тілінің қүрылым-қүрылысы 
соншама  бір  сарамандықпен,  жаны  сүйе  отырып  қарастырыл- 
ған.  Осынысымен  де  ол  ізденушілер  мен  студенттер  қолыиан 
түспей келе жатқан бірегей еңбек қатарында.
Рәбиға  Сәтіғалиқызының  қазақ  әдеби  тілі  жөніндегі,  оның 
теориясы, қалыптасу тарихы,  бағыттары мен аспектілерін жан- 
жақты  таратып  талдап  беретін  еңбектері  өз  алдына  бір  төбе. 
“Қазақ әдеби тілінің тарихы” (1993), “Сөздер сөйлейді”, “Жами- 
ат Тауарихтьщ тілі” т.б.  зерттеушілерінен  әдеби  тіл  тарихьша
84

қатысты бұрын қалыптасқан пікірлерден өзгеше тың ойлармен 
танысамыз.  Бұл  жерде  әдеби  тіл  мәселесіне  қатысты  тарихи 
деректерге молынан жүгіне отырьш және тілдің даму процесін 
қуалай  іздестіре  келе  әдеби  тілдің  тарнхын  бірнеше  ғасырға 
тереңдетіп  батьш  тұжырым  жасайды.  Асанқайғыдан  Махам- 
бетке дейін ұласып жатқан  бес ғасырлық жыр әлемін  саралап 
шығады да, ғылыми ортаға ауызша әдеби тіл деген жаңа ұғымды 
ұсынады.  Бұл  қазір жаңа ғылыми термин ретінде қальштасты. 
Осьшың негізінде пікір тұрақталып, әдеби тіл мәселесі барлық 
оқу орьшдарьшда Р. Сыздық ұстанымдары негізге алынған.
Жалпы  қазақ  әдеби  тілінің  қальштасу  тарихьга,  тілге  тиек 
етер  ескерткіштер  мен улгілерді  жеке-жеке  жіліктеп әкетуден 
гөрі,  оларды  белгілі  бір  тұтастық  өлшеміне  салып  зерде- 
леу  керек  екенін  айтып,  соны  өзі  бастаған  болатьш  Әрине 
ол  жалғыз  болған  жоқ.  Үстазы  М.  Балақаев,  қаламдас  інісі 
Е.  Жанпейісовпен  бірлесе  жазған  “Қазақ  әдеби  тілінің  тари- 
хы” (1968)  атты  кітап,  Рекеңнің әлғіндей  ойда  жүрген  кезінде 
жазылған. Ол кезде әдеби тіліміздің тарихын қай кезден, кімнен 
бастау керек, қандай үлгіге сүйенеміз, қай дәуірге апарамыз де- 
ген  сан  алуан  сұрақтарға әлі  жауап  жоқ  болатьга.  Тіпті  әдеби 
тілдің  статусын  айқьгадау,  анықтау  жөнінде  де  әр  қилы  пікір 
өрбіп тұрған кез еді, бүл
Ол  кезде  көбіміз  жазба  тіл  ғана  әдеби  тіл  бола  алады  де- 
ген  қағиданы  ұстанатынбыз.  Ал  кейбір  жазу  үлгілері  XVIII 
ғасырдың  ортасьгада  әйгілі  бола  бастағандықтан,  әдеби
тіліміздің оастауын да сол кезеңге апарып жүрдік.
Ал  Р.С.  Сыздық  XV-XVIII  ғасырларда  өмір  сүрген  ақьга- 
жыраулар  тілін  зерттей  келе,  әдеби  тіл  тарихы  осы  кезеңнен 
бастау  алады  деп  оны  бес  ғасырға  тереңдетті.  Сонымен  бірге 
қазақ халқының қальгатасу, даму тарихьгаың өз  ерекшеліктері 
бар.  Сол  ескермеуге  болмайтьш  ерекшеліктерді  ескер- 
сек,  біздің  әдеби  тілімізді  жазумен  байланыстырып,  таңьпі 
тастауға болмайды.  Көптеген әдеби үлгілер  мен  фолыслорлық

жүктеу/скачать 12,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: