Алғы сөз психология ғылымы қазақ елінің өткен дәуірлерінде жеке ғылы-мы пән
§ 3, Орта гасмрлардағы жан туралы ілім
жүктеу/скачать 1,2 Mb.
|
Алдамұратов Ә-Жалпы психология (1)
| § 3, Орта гасмрлардағы жан туралы ілім
Ежелгі дүниеиін, құл иеленушілік коғамның іргесі қаусап, тарнх сахиасынан кеткен соң оның орнына бірнеше ғасырларға созылған феодалдық қоғам орнады Бұл дәуірдід тарихи даму сяпаты ғылыми идеялар мен жеке адамның даралык өсу қасиеттерін тоқырауға ұшыратты. Ерте дүниеден бері қалыптасқан адам психикасы жай-ындағы ілім мистикалық және діни көзқарастар ықпалына көшті. Жан екі турлі сипатта өмір суреді деп уағыздалды. Псикика туралы ертеден қалытасқан тәжірибелік зертіеулер схоластикамен алмасты. Жан жайындағы аристотельдік ілім өмірден шеттетілді. Алайда, VIII—XII ғасырларда араб тілді Шығыс елдерінде философиялық ой-пікірлер өркен жайып, ғылы-ми зерттеулер және адамның жан дүниесі жайыидағы ілім жанданып, жаңа сипатка ие болды. Араб тілді Шығыс елдеріндегі мәдениет пен ғылымның орта ғасырларда Еуропа мен басқа да елдерге тарап, кең қанат жаюы жалпы адам баласы мәдениетінің өркендеуіне әсер етті VII ғасырда Халифат мемлекетінің құрылып, араб тілінін мемлекеттік тілге айналуы, ислам дінінің таралуы, Халифат астанасы Бағдат пен өзге шаһарлардың өсуі оны дүниежүзшк мәдениеттің орталығына ай-налдырды. Жаратылыстану, медицина, математика мен адамтану ғылымдары өркен жайып, ежелгі дүние ғұламалары Платон мен Аристотельдің, Гален мен Архимедтің еңбектері араб тіліне аударылды. Сөйтіп, бұл еңбектер Кіндік Азия елдеріне, Үндістаннан бастап сонау Пиреней түбегіне дейін таралды, сол елдерді мекендегсн халықтардың төл мәдениетінін, философия мен өзге де шлымдардық қарқынды дамуына өз шарапатын тигізді. Аристотельдің және баска да ғалымдардын. идеялары, ашқан жаңалықтары, ой-пікірлері жақа сипат алып, біздің аты әлемге әйгілі ғүлама бабамыз Әбу Насыр әл-Фараби (870—950 жж.), Әбу Али ибн Сина (Авиценна) (980—1037 жж.), Ибн Рошд (Аввероэс) (1126— 1198 жж } сияқты орта ғасырлық ғұламалардық зерттеулері арқылы адамның жан дүниесі жайындағы ілім өркендеді. Араб ғалымы Ибн әл-Хайсам (Әлгазен) (965— 1039 жж.), Иранның медик ғалымы Закария Рази (865— 925 жж.) өз еңбектерінде адам жан жүйесі жайлы сол замандардағы ғылым жетістіктеріне сүйеніп, әр алуан зерттеулер жүргізді Әбу Насыр әл-Фараби — саи алуан еңбектер жазып, “Әлемнің екінші ұстазы” атанған данышпан ғалым. Оның адам жан дүниесінің қыр-сырын ашып көрсететін бірнеше шығармалары бар. Солардың ішінде “Ізгі қала тірғындары”, “Азаматтық саясат”, “Мемлекеттік қайраткерлердің өнегелі сөздері” тәрізді басқа да шығармаларында ол бүкіл философиялық жүйені метафизика мен психологиядан бастап, әдеп пен социологияга дейінгі ғылым жетістіктерін кеңінен талдайды, сонымен қатар әрбір мәселенің мән-жайына анықтама түсініктер берелі Әл-Фараби Аристотельдің еңбектерін, әсіресе, оның “Жан туралы” деп аталатын шығармасын жете зертгеп, араб тіліне аударды. Жан жүйесінің сырын зерттеуде Әл-Фарабидің Аристотель ықпалында болғандығы — шындық фактор Ұлы ойшыл Әл-Фараби психология гылымы туралы айткан бір пікірінде дүние материядан құралады, ол жойылып кетпейді, бір түрден екінші түрге көшіп өзгере береді, жан тәннен бұрын өмір сүрмейді, бір денеден екінші бір денеге барып орналаса да алмайды деген ғылыми пайым жасайды. Сондай-ақ, ол дүниеге келісімен адамның бойында түрліше күш-қуат пайда болады, сол күш-қуат қабілетінің негізгі түрлері мынадай деп көрсетті: адамды қуаттандыратын күш (арабша — “әл қуат әл-газийа”); түйсіну қуаты; қиялдау қуаты; ақыл-ой не ойлану куаты; қозғаушы күш; белгілі іс-әрекетке ұмтылу қуаты. Адам бойындагы күш-қуаттьщ әл-Фараби атаған түрлері жеке психикалык процестердін атауы мен мәніне дәл келеді. Ал ол өзінің “Екінші ұстаздың сөз (ақыл-ой) мағынасы туралы ой толғамдары” дейтін енбегінде психикалық процестердің барлығына жуығын адамның белгілі мүшелерінің қатысуымен жасалып отыратын материалдық құбылыстар деп анықтап, әсіресе, адам жанының ақыл-ойға байланысты болатындығының ерекше маңызы бар деп керсетеді. Адам қиялы оның түс көруіне де әсер етіп, іс-әрекетінің ерекше бір жалғасы болып саналады. Түс көруді осы заманғы психология да дәл осы мағынада карастырады. Әл-Фарабидің пснхология жайындағы мұндай ой жүйесін адам жанының шынайы болмысын және табиғат негізін ғылыми тұрғыдан шешкен көзқарас деуге болады. Орта ғаеырларда жан туралы ілімді аристотельдік идеялар тұрғысынан іздестірген араб тілді елдердегі кернекті ойшылдар шығыста — Ибн Сина, ал батыста — Ибн Рошд болды. Бұлар табиғи ғылымдарды зерттеу мен шұғылданып, олардың нәтнжелері еуропалық елдерде кеңінеи таралды. Ибн Синаның “Медицина қағидасы” деп аталатын енбегі бес жүз жыл бойы жұмыр дүниенің шартарабына таралып, барлық деңгейдегі медициналық мектептердегі бірден-бір құрал болды. Ал Ибн Рошдтын. ақыл-ойдың дамуы жайындағы зерттеулері еуропалық схоластнканы діңкелетіп, дүние болмысы мен адам туралы жаңаша білімнің іргесін қалады Сейтіп, Ибн Сина мен Ибн Рощд квзқарастары табиғаттыа мәнгілік өмір сүретініне айқын көз жеткізіп, жанның тіршілігі тәнге байланысты, оның заңдылығын болса, солай өзгерту мумкін емес, әрбір адамның мен даралығын мәңгілік деп санау шындыққа са” кслмейді дейтін мистпкалық ұғымның жалғандығын көрсетті. Ибн Синанын көзқарастарындағы тағы бір мэселе — оның жан туралы философиялық және медицнналық тұрғыдан қарастырған бір-біріне қайшы шкірі. Оның анықтауынша, жан туралы түсінік ғылым мен дін арасындағы аралық қабат сияқты. Алайда, ол бүл мәселенің психофизиологиялық мәнін ашып керсету үшін тә-жірибелік зерттеулерді барынша үдете түсу керек дейді. Медициналық нснхология саласында Ибн Сина пікірлерінің түйіні — өткен замандағы беделді ғалымдардың пікірлерін дәріптей бермей, шығыс медицинасынын табыстарына иек артып, неғұрлым тәжірибеге, оның жетістіктеріне сүйену қажет дейді. Мұндай ой-тұжырымдарын ол өзінің “Медицина қағидаларында” кеңінен баян-дайды. Адам психикасының ми қызметіке тәуелді болып отыратын-дығы бұл еңбекте материалистік тұрғыдак қарастырылады. Ибн Сина зерттеулерінде жанның (психиканың) адамның көңіл-күйіне қатысты сезімі мен эмоциясының және аффекттің табиғи негізінің іздестірілуі сол замандағы психология іліміндегі жаңашылдық ба-ғыт еді. Ибн Синаның психологиялық ой-пікірлері мен зерттеулері, негізінен, тәжірибелік бақылауға жүгінді Орта ғасырлық араб тілді ғұламалар Закария Разидің ғылымды бақылау нәтижелері мен тәжірибеге негіздеу жайындағы ой-пікірі, Ибн әл-Хайсамның психофизиологиялық идеялары Ибн Сина зерттеулерімен ұштасып, жан жүйесі жайындағы ғылымның канат жаюына елеулі үлес қосты. Орта ғасырлардаш еуропалық жанның мәңгі өлмейтіні, оның денедек бөлек өмір сүретіндігі жайлы психологиялық ой-пікірлер одан әрі қарай өрістеп, идеалистік көзқарастың дами түсуіне жол ашты. Осы бағытта Фома Акцинский (1225—1274 жж.) мен басқа да философтардың схоластикалык жүйедегі көзқарастары үдей түсті. Алайда, мұндай схоластикалық түсініктсрдік шындықка сай еместігіне көз жеткізген ағылшын оқымыстылары Гроссетест (1175—3263 жж.), оның шәкірті Роджер Бэков ( І214 —1292 жж.) барлық ғылымдар тәжірибеге және математика ғылымына сүйенуі керек деген тұжырым жасап, жан туралы және оны материямсн бірлікте өмір сүреді дейтін аристотельдік қағиданы жанғыртты. Психологяяның даму тарихында орта ғасырлық дәуір талас-тартысты оқираларға толы болды. Психология ғылъшыньщ тарихында XVII ғасырдың алатын орны ерекше. Бұл кезеңде Еуропа халықтары дамуьшда елеулі өзгерістер болып, психология ілімі жанында жаңаша көзқарастар қалыптаса бастады. Әйгілі ағылшын ғальшы Френсис Бэкон (1561 —1626 жж.) ғылымды тәжірибелік зерттеулерге негіздеп, оныц нәтижелерін адамның құралына айналдыру қажет деп санады. Оның пікірінше, адамның ақыл-ойын жетілдіру үшін оның табиғат жайындағы білімін өсіріп, күш-қуатын арттыру керек. Бұл орайда, дүнненің сырын тәжірнбелік зерттеу арқылы ашқан тиімді деп тапты. XVIІ ғасырдағы пснхологиялық он-пікірді дамытуда: а) жанды дененің соның ішінде адамның да жан дүниесін зерттеп, олардың құпия сырларын ашу: ә) әрбір индивидкс (жеке адамға) тән сананы, оның ішкі дүниесін бакылау арқылы өзіндік психикалық күй-жайын; б) адамның құмарлығы мен аффектті күйлерін, оның өз мінез-кұлқын меңгеруін, жақсы, жаман істерге бой ұруын; в) денесінің күш-қуатын, жүйке жүйесінің қызметі мен психикалық жағдайлары ара қатынасының қандай күйде екендігін анықтауға ерекшс мән берілді. Психологиялық ілімді өрістету жолындағы мұндай көзқарастарды қолдап, өздерінің еңбектерін жазған ойшылдар — Декарт (1596-— 1650 жж.), Т. Гоббс (1588-1679 жж.), Б. Спиноза (1632 -1677 жж.), Г. Лейбнии (1646—1716 жж.). Дж Лакк (1612—1704 жж.) сияқты аттары әлемге әйгілі адамдар болды. жүктеу/скачать 1,2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|