VI тарау. ЖЕКЕ АДАМ ЖӘНЕ ІС-ӘРЕКЕТ

адам деп аталады. Жеке адамның азаматтық, кісілік, тұлғалық қасиеттері болады. Жеке адам қоғамдық өмірде тіршілік
етіп, өзге адамдармен қарым-қатынас жасайды. Осындай іс-әрекеттеріне сәйкес жеке адамның тұлғалық сипаттары
сомдалады, қадір-қасиеттері қальштасады.
Жеке адамның кісілік қасиеттері мен даралық ерекшеліктері оның іс-әрекеттегі белсенділігінің өрістеуіне ықпал
етеді. Адамның белсенді қимыл-әрекеті онын мінез-кұлқынан, ниет тілегі мен бағыт-бағдарынан айқын байқалады, Ниет
тілектердің, мәні мен ісінен айқын көрінеді. Сөйтіп, жеке адамның ішкі дүниесінің сыры, жан сарайы, психикасының
даралық ерекшеліктері сыртқа білініп тұрады.
Сыртқы нәрселер мен тіршілік ететін орта әлеуметтік жағдаймен ыңғайласып, адамға жанама түрде әсер етеді де
оның психикасын дамытады. Адамның тіңшілік ортасы үнемі өзгеріп те, өзгертіліп те отырады. Жеке адам бойындағы
сапалық ерекшеліктері мен оның психологиялык дара өзгешелігін білдіретін қасиеттер — тем-перамеиті мен мінезі,
психикалық процестерді басынан кешіруі. сезім күйлері мен іс-қимылы және қабілеті бірдей адамдар жоқ. Даралық
сапалар тарихи қальштасып, жеке адамның кісілік қасиеттерінің құрайды. Әрбір адамның мінез-құлык ерекшеліктері де
әлеуметтік ортада дамып жетіледі. Сондықтан, біз жеке адамды қоғам мүшесі ретінде санап, оның әлеумет өміріне
ықпал етіп отыратын белсенділік әрекетін де ескереміз. Мінез бітімі, темперамент ерекшеліктері, ақыл-ой сапасы,
қызығуының басты бағыты әрбір дара адамның өзіндік психологиялық тұрақты бейнесін жасайды. Әр түрлі құбылмалы
жағдайларда адамның бір қалыпты бейнесін осындай тұлғалық қасиеттері көрсетеді. Сондай-ақ, мұндай, тұрақты
қасиеттер жеке адамның жан дүниесі құрылымын-дағы даралық тұлғаны да бейнелейді. Адам бойындагы тұлғалық
қасиеттер қоғамдық тәрбие нәтижесінде өзгсріп те, жаңа сапаларға ие больш та отырады.
Жеке адамның тұлғалық сипаттарында ерекше байқалатын екі түрлі ерекшслік бар. Оның бірі —әрбір адамның
құрылымы мен жеке басындағы даралық сипаттар Бұл — адамдардың типтік мақсаттарымен байланысты теориялық
мәселе. Екіншісі — сол типтерден туындайтын және жеке басқа бағынышты азаматтық ерекшеліктер. Бұл мәселе осы
заманғы психологияда айрықша маңызды деп саналатын биологиялық және әлеуметіік факторларға негізделе отырьш
қарастырылады. Биологиялық фактор — адамға туа берілетін табиғи анатомиялық және физиологиялык қасиеттер, ал
әлеуметтік фактор — адамның дамьш жетілуіне тіршілік ортасы-ның, қоғамның тәлім-тәрбие істерінін әсері. Осы екі
фактор адамның психикалық дамуында бірін-бірі толықтырып отырады,
Адамның өзіндік психологиялык сипатын зерттеуде орын алатын іс-әрскет түрі — оның белсенділігі. іс-әрекетпен,
оның бағдар-мақсатымен, өмір-тығыз байланысты. Іс-әрекеттід белсенді болуы жайында психологияда әр алуан
көзқарастар пікірлер бар, Соның бірі —Австрня ғалымы 3 Фрейтің пікірілері бар. Ол адамның белсенділігі инстпнктті
әрекеттеріне; соның ішінде жыныстық еліктеу мен өзін-өзі сақтау инстинктіне байланысты дейді. Адам мұндай
59

инстинкттерге шек қойып, оларды тежейді, өз бойындағы күш-қуат сақтап, оны басқа мақсаттарға, мәдени
қажеттіліктерін өтеуге жұмсайды. Сөйтіп, ол өзінің мінез-құлқын сана, түрде басқарады. Алайда, 3. Фрейд пен оны
жақтаушы зерттеушілер адамның белсенділігі сол жыныстық ет теудің шеңберінен шыға алмайды деп, “Эдип комплексіз
дейтін мәселе көтеріп, ерте замандағы грек жазушы Софоклдың “Эдип патша” атты шығармасының сарының
уагыздайды.
Ғылыми зерттеулерінде кемшіліктер болғанымен 3. Фрейдтің адам бойындағы белсенділік әрекеттің табиғи әрі
биологиялық құбылыс екендігін дәлелдеп беруінің өзі — айтарлықтай жаңалық. Дегенмен, онын белсенділік әрекеттін,
қозғаушы күші жыныстық қатынастарға сәйкес дамиды дейтін пікірін көптеген шетел психологтар орынсыз деп санады
Атап айтатын болса; А. Қординер, Е. Фромы, К. Хорни т. б. Фрейд көзқарасның кемшілігі ашып көрсете алмаса да,
өздерінше “жаңа фрейдизм” деген ағымды тудырды
“Жана фрейдизм” ағымы адам тіршілік еткен ортасына тәуелді болып, сол ортаға бейімделгіш келеді деп санады,
“Жаңа фрейдшілдердің” ойынша, тіршілік ортасына бейімделген адам әлеуметтен өзінің ғашығын іздейді, соған
ұмтылады, билік үшін күресте беделге ис болады, адамдар тобының ырқына көніп, мақсатына жетуге талпынады. К.
Хорни адам қоғамнан аулақ больш, ға
шығымен мұңдасып, оңаша сырласқысы келеді дей. Сөйтіп, “жаңа фрейдшілдер”
адамның белсенділігін асыра дәріптеп, оған мистикалық өң берді. Ал шын негізінде адамның белсенділік іс-әрекеттері
ғылыми материалистік тұрғыдан қарастырылуы тиіс болатын. Белсенділік әрекет адамның қажеттіліктерін қанағат-
тандырып, мұқтаждықтарын өтеу әрекеттерімен ұштасады
“Қажеттілік” дегенді калай түсінеміз? Кажеттілік адам -белсенділігінің негізгі себебі және іс-әрекстке итермелеуші
күш. Қажеттілік қоғамдық тәнім-тәрбие ыкпалымен қальштасып, адам-ның материалдық, руханн. қоғамдық
мұктаждықтарын қанағат-тандырады. Мұндай қанағаттандыру қоғамдық-даралық сипатта болып, қажеттілік тектік
белгісіне орай табиғи және рухани-мәдени ұстап-тұтыну сипатына қарай материалдық және рухани қажеттіліктер
болып бөлінеді. Мақажеттіліктерге тамақ киім-кешек, тұрғын үй, тұрмыс заттары жатады. Рухани қажеттілік адамның
басқа амдармен әңгімелесіп пікір алысу, білімнің көтеріп,кітап, газет-журнал оқуы, өнер түрлерін үйренуі
т.б.мұқтаждықтарын қанағаттандыру арқылыжүзеге асады. Қажеттіліктер тегі мен адам санасының тарихи дамуына орай
және оларды тұтыну объектісзне сәйкес түрлі-түрлі болып бөлінеді.
60

жүктеу/скачать 0,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: