Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| 114 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012
ғында, шынында, расында, рас, әрине, әлбет- те, бәлкім, керек, қажет, тиіс, шығар, болар, -са(-се)керек, -у (-уға) керек, -уы (-уі) керек, -уы (-уі) тиіс,-у қажет, -ға, -ге ұқсайды және т.б. Модаль сөздер семантикалық сипаты жа- ғынан төмендегідей бөлінеді: 1. Болжал мәнді модаль сөздер: сияқты, сықылды, тәрізді, секілді, м‰мкін, шамасы, тәрізді, тәрізі, бәлкім, шығар, болар т.б. 2. Міндеттілік мағына беретін модаль сөздер: керек, қажет, тиіс, лазым сөздерінің қатысуымен жасалатын -у қажет, -у керек, - у лазым; -мақ керек, -маққа керек, -уға тиіс, -уы (-уі) тиіс. 3. Біреудің сөзі не бір дерек негізінде айтылатын модаль сөздер: де, дейді, деп т.б. 4. Қостау (растау) мағынасында қолданы- латын модаль сөздер: әрине, әлбетте, рас, шынында, шындығында, анығында т.б. 5. К‰мән (к‰дік) ұғымын білдіретін мо- даль сөздер: -ар ма екен, -са неғылсын, кім біледі т.б. 6. Тілек, қалау мәнді модаль сөздер: -са/-се екен, -са/-се деймін т.б. Қазақ тіліндегі болар, сықылды, секiлдi, сuяқты, тәрiздi т.б. сөздер бірде шылау, бірде бейтарап сөздер деп беріліп келгенімен, про- фессор Т. Сайрамбаев мұндай сөздердi модаль сөздер деп берудi жөн санайды және модаль сөздердің шылауларға қарағанда төмендегідей өзгешеліктерін көрсетеді [8, 50 б.]. Бiрiншiден, шылаулар морфологиялық өз- герicтерге ұшырамайды, ал модаль сөздер мор- фологиялық өзгерiстерге ұшырайды. Екiншiден, шылау сөздер белгiлі септiк жалғаулы сөздер apқылы қимылға қатысты ғана жұмсалса, ал модаль сөздер әрi есiм- дермен, әрi eтicтіктермен тipкeстe қабыса және меңгерiле байланысады. Т. Сайрамбаев оларды екі мағыналық топ- қа (есімді және етістікті модаль сөздерге) ажыратып, есiмдi модаль сөздер тобына сияқ- ты, сықылды, секiлдi, тақылеттi, рәуiштi, шамасы, тәрiздi, зады, pac, м‰мкін, бәлки, расында, шынында, керек, тuic, қaжет, әрине сөздерiн, ал етістіктi модаль сөздер тобына бiлем, көpiнeді, дейді, екен, болар, шығар сөз- дерiн жатқызады. Модаль сөздердің сөз тiркесiне қатысы мен мағыналық тобын және синтаксистiк қыз- метiн айқындау барысында, олардың синтак- систік байланысқа т‰спейтінін, өздігінен сөй- лем м‰шесі бола алмайтындығын, соған қара- мастан олар әрбiр сөйлем м‰шесі болатын сөздермен белгiлi дәрежеде мағыналық бай- ланысқа енетін жиi қолданылатын сөздер екендігін айтып, модаль сөздердің көбiне, сөйлем ортасы мен соңында келетінін мысал- дармен нақтылайды. "Модаль сөздер жеке қолданылмайды. Олардың басқа сөз таптарымен тipкecy қабi- летi әрт‰рлi. Мысалы: сияқты сөзі барлық сөз таптарымен тipкece бередi, ал басқалары таң- дап тiркеседi. Бұл сөздердiң басыңқы қызмет- те жұмсалатын сөздерi де әрт‰рлi. Мысалы, модаль сөздер зат есiмдердiң iшiнде көпше атау тұлғалы формасымен көбiрек тipкece алады. Сонда бiз Асан сияқты бала, Алматы сияқты қала, n‰лiш тәрiздi мата, қазақ тә- рiздi халық, атай сияқты шал, бала сuяқты, бала icпеттес сөйлейдi деп тiлiмiзде айта беремiз. Модаль сөздер жiктеу, өздiк, сiлтеу және кім? не? деген сұрау есiмдiктерiмен де т‰й- дектi тiркесте жұмсала бередi. Мысалы: мен сияқты бала, сол тәрiздi ел, осы icnеттес ic, сол тәрiздi oқиғa, кім сияқты сөйлейдi, не тәрiздi ойланады.» [8, 50 б.] - деп, к‰рделі сөз жасаудың бір тәсілі ретінде қолданады. Профессор Т. Сайрамбаев «сияқты (тәрiз- дi, сықылды, секiлдi) модаль сөздер қолда- нылуы, лексикалық мағынасы жағынан бiр- дей, яғни адамдарды немесе заттарды бiр-бiрi- не теңестiру жағдайында қолданылады» деп төмендегі мысалдарды береді. Мысалы, Бiрақ бiр қapaғaнда көз жетер төңiрек бiртeгic құл- пырған қызыл п‰лiш сияқты боп көрінедi (Ә. Сәрсенбаев). Б‰гiн бұл сөздерде дaғдылы арман емес, жалын сезiм тәрiздi жарық сәуле eлесі бар (М. Әуезов). Менiң ойымша, жаңа- ғылар да сол мөлдір бұлақ іспетті (Ө. Қана- хин). Көктем к‰лсе, г‰лдердей құлпырасың. Тау өзенi секiлдi бұлқынасың («Қазақ әдебиеті»). Осы сөйлемдердегi сияқты, секiлді, сы- қылды, тәрізді, іспетті сөздерi бiр құбылыс- ты екiншi құбылысқа теңеу, бiрiн екiншiciмен салыстыру, ұқсату мағынасында берiліп тұрса, кейде бұл сөздер сөйлеушінің сөйлем мазмұ- нының ақиқат шындыққа қатынасы жөніндегі болжамын да білдіреді. Мысалы: Қазақтар- дың көбі Еуропалық д‰ниелерден шаршаған сияқты. Бұл кеште өнер жұлдыздары ән ай- татын тәрізді. Айналада ‰немі болып отыратын әр алуан құбылыстар, өмірдегі сан-сала болмыс т‰р- лері, белгілі бір заттың сын қимылы, іс-әре- |