Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| 160 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012
Ал көмекші етістіктерге байланысты семан- тикалық зерттеу қолға алынбағаны анық. Тіпті көмекші етістіктерде лексикалық мағына бар ма‚ жоқ па деген сұрау да толық шешілмеген. Көмекші етістіктерге байланысты т‰ркі тіл- дерінде біршама еңбек етілген‚ бірақ олар тек грамматикалық сипатын анықтауға әрекет еткен. Сондықтан көмекші етістіктердің мағы- насы туралы сөз болуы ‰шін оларды жаңа бағытта зерттеп‚ жаңа ж‰йеге салу керек. Бі- ріншіден‚ көмекші сөздер дегенде біз көмекші есімдерді‚ көмекші етістіктерді‚ шылауларды көз алдымызға келтіреміз. Біздіңше‚ олар мағынасы жағынан бір деңгейде емес. Екін- шіден‚ көмекші есімдер мен көмекші етіс- тіктерді М.Оразов атауыш көмекшілер деп бір топқа жатқызады [2]. Бірақ олардың арасында айырмашылықтар болатындығы анық. Олар- дың белгілерінің өлшемі бар ма? ‡шіншіден‚ көмекші етістіктер етістіктердің аналитикалық формаларын жасайды‚ ал көмекші есімдер зат есімнің аналитикалық формаларын жасай алмайды. Сондықтан етістіктердің шақ катего- риясын жасауға себепші болатын аналитика- лық формасын жасайды. Мысалы‚ нақ осы шақтың аналитикалық формалары (-ып отыр; -ып тұр; -ып ж‰р; -ып жатыр)‚ өткен шақ- тың аналитикалық форматы (- ған еді); шарт- ты райдың форматтары (-са еді; -са екен еді); қалау райдың аналитикалық форматтары (-са игі еді; -са иген ді) т.б. Көмекші есімдер жетекші есімдердің (зат есімнің) лексикалық мағынасын толықтырады. Төртіншіден‚ олар- дың лексикалық мағынасының солғындауын көмекші есімдермен теңестіруге болмайды. Көмекші етістіктердің ішіндегі толымсыз етіс- тігі мен "жазда" сөздерінде болмаса санаулы мәтінде ғана‚ толымсыз мағыналы не көмекші етістік мағынасында қолданылғандығы анық- талады. Бесіншіден‚ көмекші етістіктердің ма- ғынасы жағынан тек грамматикалық катего- рияларға ғана топтастырмай‚ сөзжасам қа- сиетін де анықтауға болады. Ғылыми грам- матикада к‰рделі етістік деген сөздер тек көмекші сөздермен байланысты болады. Етістіктердің мағынасын семалық ж‰йе- сімен байланысты бірнеше топтарға бөлуге болады. Мысалы‚ сөздердің лексикалық се- мантикалық белгісіне қарай етістіктердің он екі лексика-семантикалық топтарға бөледі. Салттық және сабақтылығына қарай‚ тіркес- кен есім сөздің тұлғасына қарай бөледі. Соны- мен етістіктер амалдың орындалу тәсілімен де‚ орындалу деңгейіне байланысты да топ- тарға бөлініп ж‰р. Бұл мәселеде даулы жағ- дайлар да жоқ емес. Мысалы‚ бір топ ғалым- дар етістіктің сипат (вид) категориясына қарай бөлу бар десе‚ екінші бір топ ғалымдар қазақ тілінде (жалпы т‰ркі тілдерінде) сипат катего- риясы жоқ дейді [3]. Соңғы жылдарда ғылыми грамматикасы- ның авторларының көпшілігі етістіктердің жеке категориясы деп ерекше топ бөліп амал- дың өту сипаты категориясын көрсетуде. А.Ысқақов 1974ж. және 1994 жылдарда екі рет баспа көрген оқулығында солай етеді. Мұндай категорияның бар екендігін Н.Орал- баева мен М.Оразовтар мойындайды. Шын- дығында‚ қазақ тілінде етістіктер арқылы амал-әрекеттің орындалу (не орындалмауы) бір сипатта болмайтындығы: не тез‚ болмаса баяу болатындығын; қысқа мерзімде орында- латын немесе ‰здік-созылыңқылық; арнайы немесе жол-жөнекей басқа жұмыстармен қа- баттаса болатындығын т.б. білдіреді. Сондық- тан амалдың орындалу сипатын көрсету көп қатпарлы‚ бірнеше жолмен орындалады. М.Оразов амалдың орындалу сипатын екіге бөледі: а) амал-әрекеттің орындалу фазалары; ә) амал-әрекеттің орындалу тәсілдерін білді- ретін формалары деп бөледі. Амалдың орын- далу фазаларын білдіретін етістіктер фазалық етістіктер деп аталады да‚ олар төртке бөлі- неді: 1) амал-әрекеттің басталуына дейінгі фаза- лар; 2) амал-әрекеттің басталыну деңгейін біл- діретін фазалық етістіктер; 3) амал-әрекеттің болып жатқандығын білдіретін фазалар; 4) амал- дың аяқталу фазасын білдіретін етістіктер [4]. Фазалық етістіктер етістіктің лексика-се- мантикалық топтарының қатарына енбейді. Себебі олар т‰бір сөздің лексикалық мағына- сының құрамына енбейді. Материалдарды салыстырып қарасақ‚ олардың олардың орын- далу фазасын білдіретін арнайы синтетикалық формалар жоқ. Сонымен бірге олар синтети- калық категориялардың құрамына да енбейді. Олардың арнайы қалыптасқан аналитикалық формалары бар. Мысалы‚ амал-әрекеттің бас- талуына дейінгі фазасын білдіру көсемшенің – ғалы‚ –гелі формасына жетекші етістікке отыр‚ ж‰р‚ жатыр‚ тұр қалып етістігімен тіркесуі арқылы жасалынады. Барғалы жа- тыр‚ айтқалы отыр‚ жазғалы тұр‚ кеткелі жатыр дегенде‚ біріншіден‚ амал-әрекеттің орындалуын білдірмейді; керісінше‚ әлі дайын- далу фазасын білдіреді. Екіншіден‚ етістік- |