Алматы 2015 Almaty

799 

Тогжанова К.Ө., Ибраимбай Т. 

Создание базы данных в платформе Windows Azure 

Аннотация: В данной статье рассмотрены  хранения данных в платформе Windows Azure  

Ключевые слова:  Windows Azure, SQL Azure , AppFabric, Microsoft SQL Server Management Studio. 

 

Togzhanova K.O., Ibraimbai T. 

Creation of database is in the platform of Windows Azure 

Annatation: In this article work  of platform of Windows Azure is considered with softwares. 

Key words: Windows Azure, SQL Azure , AppFabric, Microsoft SQL Server Management Studio. 

 

 

УДК 004.43(073) 

 

Толыбаев Ш.Д., Алибиева Ж.М. 

Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті,  

Алматы қ., Қазақстан Республикасы 

tolibaev_t@mail.ru

 

 

ANDROID ОПЕРАЦИЯЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕ ЖОЛ БЕЛГІЛІРІН ТАНУ АРТЫҚШЫЛЫҚТАРЫ 

 

Аңдатпа. Бұл мақалада Android операциялық жүйесін қолданып жол белгісін тану қосымшасын жобалау 

және жасау тәсілдері қарастырылады. 

Кілттік сөздер:Android, OpenCV, Java, XML. 

 

Бұрынғы жылдардың телефондарының негізгі міндеттері қоныраулар шалу, кабылдау мен SMS 

жазу болса, қазіргі кезде бұл міндеттерге интернет - ресурстармен жұмыс, әуен тыңдау, бейне түсіру, 

ойындар мен косымшалар колдану сияқты көптеген мүмкіндіктермен толықтырылды. Енді мобильді 

телефондардың  орнына  жаңартылған,  жаңа  функцияларға  ие  смартфондар  кеңінен  қолданылуда. 

Смартфондардың  нарығы  жылдам  дамып  келеді,  тiптi  еңгезердей  серiктестiктердің  барлығы  оның 

өзгерiстерiне үлгеретiн емес.  

Бүгінгі  күні  смартфондардың  адам  өміріне  көмегі  біз  ойлағаннан  әлде  қайда  көп  тиіп  жатыр. 

Оның  көмегімен  қашықтықтан  объектілерді  бақылауға,  жол  белгілерін  тану  сияқты  адам  өміріне 

төнетін  қауіп-қатерлердің  алдын  алуға  көмектесетін  функциялар  кеңінен  дамып  келе  жатыр. 

Мәселен,  көлігімізбен  жол  жүріп  бара  жатып,  жол  белгілерін  байқамай  қалуымыз  мүмкін.  Соның 

салдарынан  көптеген  жол  жүру  ережелері  бұзылып  жатады.  Және  де  соңы  апаттармен  аяқталуы 

әбден  мүмкін.  Жол  белгілерін  тану  мүмкіндігі  заманауи  құрылғылардың  көмегімен  оңай,  әрі  арзан 

жүзеге  асырылады,  бірақ  мұндай  мүмкіндіктерді  мобильді  құрылғыларда  қолдану  республикамызда 

өте сирек кездеседі. «Android операциялық жүйесінде жол белгілерін тану бағдарламасын құру» атты  

жобасында  Android  операциялық  жүйесін  қолданып,  қашықтықтан  жол  жүру  белгілерін  танитын 

бағдарламаны  жасау  тәсілдері  зерттелді.  Барлығымызға  белгілі,  заманауи  мобильді  құрылғылардың 

көбі Android операциялық жүйесін қолдайды.   

 Осы  жобада  ақпаратты  таратудың  жаңа  үрдісі  болып  отырған  планшет  пен  смартфондар  тек 

қана  ойын  –  сауық  кұралы  ғана  емес,  сонымен  қатар,  көлікпен  жол  жүру  кезінде  пайдасы  тиетініне 

нақ сенімдімін. Бұл жобаның болашақта, жүргізушілер арасында сұранысқа ие болуы  әбден мүмкін. 

Қосымшаның  негізгі  алгоритмін  құру  үшін  OpenCV  кітапханасы  қолданылды.  OpenCV  (ағыл.  Open 

Source  Computer  Vision  Library,  ашық  кодты  компьютерлік  көру,  тану  кітапханасы)  –  логикалық 

алгоритмдер жиналған  ашық кодты компьютерлік көру немесе суреттерді өндеу үшін қолданылатын 

кітапхана.  С++ , Java, Python тілдерінде жазылған кітапхана. Intel Corpotation  компаниясы OpenCV 

кітапханасының  алғашқы  нүсқасын  шығарушы  болып  есептеледі.  Қазіргі  күнге  дейін  бұл 

кітапхананың  версиялары  жаңарып  алдынғы  версияларына  қарағанда  толықтырылып,  жаңа 

алгоритмдермен  жабдықтандырылған.  Бүгінгі  күнде,  ең  соңғы  нұсқасы  OpenCV  2.4.10  болып 

есептеледі. 

Негізгі қолданылатын модульдер: 

opencv_core – негізгі функционалы. Есептеудің базалық структурасын қамтыған  модульі. 

opencv_imgproc – суреттерді, бейнелерді оңдеу(фильтрлеу, гоеметриялық оңдеу). 

opencv_highgui – қарапайым UI(using image),  суреттерді немесе видеоларды енгізу/шығару. 

opencv_ml – машиналық оқытудың моделі. 

opencv_features2d – беті тегіс объектілерді тану және мәлімет беру. 

opencv_video – қозғалысты анализдеу және объектіні бақылау. 

800 

opencv_objdetect –суреттен объектілерді табу. 

opencv_calib3d – камераны баптау, стерео-салыстырмалылықты іздеу. 

opencv_flann –жақын тұрған объектіні табу библиотекасы. 

opencv_gpu – OpenCVдің кейбір функцияларын CUDA арқылы жылдамдату. 

Виола-Джонс  алгоритмін  қолдану  арқылы  біз  тйімді  және  сенімді  нәтиже  аламыз.Виола-Джонс 

тәсілінің  негізі  Хаар  классификаторы  болып  табылады.  Ол  төмендегідей  әр-типті  төртбұрыштардың 

жиынтығынан тұрады. 

 

 

 

1-сурет. Виола-Джонс алгоритмінде қоданылатын төрт-бұрыштар 

 

Бұл  алгоритмнің  негізгі  шығарылымында  бұрылусыз  тек  қана  алғашқы  примитивтері 

қолданылған,  ал  бір  аумақтың  жарықтық  пикселін  есептеу  үшін,  сол  аумақ  ішіндегі  басқа  жарық 

суммасыннан  азайтылған.  Тәсілдің  дамуы  барысында    45  градусқа  бұру  және  симметриялық  емес 

конфигурация  әдістері  ұсынылды.  Жәнеде  әр  типтік  аумақтардың  пиксельдік  суммасын  есептеуге 

төмендегі формула ұсынылды: 

 

                                    (1) 

 

Хаар примитивасы неге Виола-Джонс алгоритмінің негізі болып табылады? Негізгі себептерінің 

бірі пиксельдік  есептеу жылдамдығы. Бір неше пиксельден белгілі бір классификацияға ақпарат алу 

қиын.  Төмендегі  формулада    Виола  –Жонс  тәсілінде  суреттегі  объектілердің  қандай  каскадтан 

туратынын есептеу формуласы көрсетілген. 

 

     (2) 

 

                       (3) 

 

Жоғарыдағы формуланы қолданып жол белгісінің қандай каскадтан туратынын есептеу   

 

 

 

Каскад: 1 1 be_C43 2 1 1 1 239 236 239 236 1 

 

Бұл тәсіл соңғы 10 жылда жылдам дамып қолдану салалары да арта түсті. Артықшылықтарына 

тоқталсақ,  тану  уақытын  жылдамдатады,  алгоритмге  үйретілген  қосымшамыздың  сенімділігеде 

артады, тану ара-қашықтығын арттыруға болады.   

Бiздiң  жұмыс  қорытындысын  шығара  келсек.  Android  платформасында  жұмыс  істейтін  жол 

белгілерін  танитын  қосымшаны  жасадым.  Қосымшаны  жасауда  ерекше  тәсілдерді  қолданып 

жасадым.  Бұл  тәсілдер  қосымшаның  жылдамдығын  арттыруға  көмегін  тигізеді.  Eclipse  ортасында 

жасадым.  Жәнеде  екі  объектіге  бағытталған  бағдарламалау  тілдерін  қолдандым.  Жасалған  тәсілдің 

артықшылықтарын қарастырып өтейік: 

–  ОП мен тікелей жұмыс істейді. 

–  Жолда жүргізушіге кедергі келтірмеу үшін ескертудің екі түрін қостым. 

 

 

801 

ӘДЕБИЕТТЕР 

1.   Голощапов А.Л. - Google Android. Программирование для мобильных устройств 

2.   Reto Meier – Professional Android™ 2 Application development 

3.   Rick Rogers, John Lombardo, Zigurd Mednieks, and Blake Meike - Android Application Development 

4.   Chris Haseman – Android Essentials 

 

REFERENCES 

1. 

Goloshapov A.L – Google Android. Programming Mobile Applications 

2. 

Reto Meier – Professional Android™ 2 Application development Topology  

3. 

Rick Rogers, John Lombardo, Zigurd Mednieks, and Blake Meike - Android Application Development 

4. 

ChrisHaseman – AndroidEssentials 

 

ТОЛЫБАЕВ Ш.Д., АЛИБИЕВА Ж. М. 

Преимущество распознавания дорожных знаков в операционном системе android 

Аннотация:В  данном  дипломном  проекте  рассматривается  вопрос  проектирования  и  разработки 

приложений с использованием операционную систему Android. 

Ключевые слова:Android, OpenCV, Java, XML. 

 

ZH. M. ALIBIEVA.,SH.T. TOLIBAEV 

Advantage of recognition of road signs in operational to android system 

The summary: In this thesis project examines the design and application development with android operation system.  

Key words: Android, OpenCV, Java, XML. 

 

 

УДК 004.415.2 

 

Жуманазарова А.М., Түркістан С.А. 

Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті, 

Алматы қ., Қазақстан Республикасы 

 

3DS MAX БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ ЖАҢА МҮМКІНДІКТЕРІ 

 

 

Андатпа:  Қазіргі  таңда  компьютерлік  технологиялар  әлемінде  үшөлшемді  графика  мен  анимацияны 

зерттеу  ерекше  орын  алады.Үшөлшемді  анимацияны  құрастыру  үшін  графикалық  модельде  3ds  Max 

бағдарламасы    болып  табылады.  Бұл  программа  дүние  жүзінде  ең  көп  таралған.  3ds  Max-ті  киноиндустрия 

салаларында, жарнама жасау кезінде анимациялар мен арнайы эффектілер үшін қолданылады. Сонымен қатар, 

3ds Max-ты дизайнерлер мен архитекторлар өз жұмыстарында кеңінен пайдаланылады.  

Түйін 

сөздер:Radiosity 

Adaptive 

Subdivision,Autodesk 

Revit, 

DWG, 

Autodesk 

DWF 

Viewer, 

AutodeskInventor,  Autodesk  DWF  Composer,  Reveal,  Biped,  FBX,  OBJ,  Mudbox,  MotionBuilder,  Maya, 

Forces,Vortех,  Path  Follow,  Pbomb,  Deflectors,  Udeflectors,  Geometric  Deformable,  FFD,  Wave,  Displace,  Ripple, 

Bomb,Fragment Sizе, Explosion, Falloff On, Conform, Compound Objects, Objectтiң Wrap. 

 

Визуализациялау:  Жарықтандыру  (radiosity  adaptive  subdivision);  Объекттер  жасаған        масштаб  

өлшемдері  үшін      нақты  бірліктер  сүңгілер  орналастыру  ыңғайлырақ.Негізгі  сахналар  сақтау  үшін  

(объект,слои,материал  және  т.б  )  scene  state  файлдарын  3ds  Max  көмегімен  жасау  Autodesk  Revit 

пакетті  үлгілердің  импорты  және  DWG  қалыпта  суреттердің  және  Revit  объекттермен  тікелей 

сахналар  объекттердің  байланысы  болу  керек.  Autodesk  Inventor  мәзірден    Import-тық  форматқа   

рұқсат  алу  арқылы3ds  Max    модельдерін    көру  үшін      Autodesk  DWF  Viewer  және    Autodesk  DWF 

Composer экспортқа  шығарылуы керек[1]. 

3ds  Max  бағдарламасында      жаңа  версиясында  келесі  өзгерістер    енгізген:  1)Reveal 

визуализациясы.  Бұл  жерде  суреттерді  жылдам  түзету  үшін  аспаптар  көрсетілген.Таңдаулы 

обекътіден басқа,жеке объекттің визуальдануы немесе кадрдың буферлері  жеке облыстарын  барлық 

визуалды  обекътілерді  алуға  болады.  Кадрдың  буфері  рендеринга  нәтижелер  тез  түзету  үшін 

құралдардың  ықшамдаған  жиыны  екені  көрінеді.  Объекттердің  ерекшелігі,  облыстардың  баланс 

арасында  рендеринг  толыққанды жылдам сапаға қол жеткізуіне мүмкіндік береді. 2)Biped жақсарту. 

Сүлделермен  жұмыстар  алгоритмі  өңдеуге  болады.Енді  бағдарлама  негізі  тұрғысынан  олардың 

білезіктерінiң  және  табандарының  бірдей  жүрiс  тұрыстарын  істей  алады.  Бұл  едәуір  екі  аяқты  және 

төрт аяқты кейіпкерлерден қатысумен болатын анимациялар әзірлеулерде олардың  ұзақтықтықтарын  

едәуір  қысқартып  жатыр.  Тірек  нүктеге    мәндердің  бұрылысы  туралы  жұмысты    Autodesk  3ds  Max 

802 

енді  қолдап  жатыр,  ал  сонымен  бірге  қолданушымен  тірек  нүктелер  нұсқауы  және    кейбір 

қозғалыстар    түрлерініің  пішіндеуі  оңайланып  жатыр.  3)  FBX  және    OBJ  ақсартқан  қолдау. 

Берілулерге  сапаларға  жоғарылатуға  осы  OBJ  және  шетке  шығарумен  жаңа  опциялармен 

қосымшамен арасында мәліметпен әлдеқайда көп қарапайым айырбаспен істеп жатыр 3ds Max және 

Mudbox,  ал  сонымен  бірге  мүсіндік  беттерден  құрастырудан  басқа  бағдарламалармен  өзара 

әрекеттесу.  Шетке  шығарудың  параметрлердің  жаңа  үйреншікті  жиындары  пайда  болды. 

Сплайндарға  және  кесінділерге  жасыруға  сол  санда  геометриямен  жұмыстар  қосымша  опциялары 

арқасында  ықшамдау  өткізуге  берілетін  файлдар  мөлшерлер  азаяды,    немесе    өнімділікке  өсуге 

келтіріледі.  3  ds  Max    жады    басқару    жақсартқан үшін  FBX  және  импорттың  жаңа  опциялар пайда 

болды.  3  ds  Max    көмегімен    MotionBuilder  және    Maya  сияқты  өнімдермен    өзара  әрекеттесумен 

қолдайды[2]. 

3ds  Max-та  бес  түрлі  көлемдi  деформациялық  әсерлер  бар:  Forces  (Күш)  -  көлемді  деформация 

Forces жиынына кіреді, денеге немесе бөлшектерге санаулы күшпен әсерлеседі.Мысалы: Vortех күші 

арқылы  кішкентай  бөлшектер  жиналып  айналады,  ал  Path  Follow  көмегімен  бөлшектер  ағының  сол 

күшке  апарылады.  Бірде-бір    қазіргі  кинолар  жарылыс  эффектісіз  өтпейді.Жарылыстың  көбісі  ең 

ғажайып және таң қалдыратын  ең үлкен жарылыстар.Мамандар жұмыстың нәтижесi болып саналады 

спецэфектілерін  жарылыс  емес  камерадан  түсірілген.  Бұл  эффектте  таралып  кететiн  көп    майда 

бөлшектерiнiң    жарылғандықтан,  сынық  және  бұйрық    үш  өлшемдi  графикада  оны  имитация  үшiн 

жиi  қолданылады.  Көлемді  деформация  Pbomb(бөлшектер  жарылу)қопарылыс  толқынның 

таралыпкететiн бөлшектердiң эффекттiң жасауы үшiн әсердiң нәтижесiнде арналған. 

Deflectors - анимация үш өлшемдi сахналарының шынайлығы сол көпшiлiгiнде тәуелдi болады, 

кадрдағы көрермен қаншалықты дұрыс көздiң нүктесiмен объекттер қозғалады. Егер анимация кейбiр 

биiктiктен допқа жерге құлайтын сахнаны болса, онда бұл объекттiң екпiнiнен кейiн жоғары секiргенi 

анық.  Қатты  заттарды  күрделi  өзара  әрекеттесулер  3ds  Max  reactorдың  арнайы  модулы  көмегiмен 

жаңылысады, дегенмен үш өлшемдi анимацияның өңдеушiлерiне жағдайлардың бос тұрулары көп екi 

объекттердiң  соқтығысуын  ықшамдалған  үлгiнi  қолдануға  тиiмдiрек.  Deflectorsқолдану  көлемдi 

деформациялардың топтары сонымен бiрге объекттер немесе бөлшектердiң шағылысуы жөн сiлтеуге 

мүмкiндiк бередi.3ds Max  бағдарлама себершілерінің  әртүрлi түрлерiнiң үлкен санында болады. Өте 

бос  тұру  Deflector  болып  табылады.  Ол  объект  соқтығысуда  атып  тұратын  жазық  шағылдырғыш 

құрады.  Көпшiлiгiнде  әмбебап  Udeflector-дың  себепшілері  ыңғайлы  түрдi  пайдалану.  Deflector-

дыңкөлемдi  деформациясынан  оның  айырмашылығы  -  жазықтық  ғана  емес,  объекттiң  кез  келген 

басқа геометриясы да қолданудың мүмкiндiгi себеші ретiнде[3]. 

Geometric  Deformable  геометриялық  деформацияланады-  колемді  деформация  FFD  (Box)  FFD-

контейнер  тікбұрышты  және  FFD(Cyl)  FFD-контейнер  цилиндралық  сияқты  мына  тобына  кіреді  – 

Geometric  Deformable  геометриялық  деформацияланады.Бірақ  олардың  қозғалысы  сондай-да  атына 

ұқсас  модификаторы бос деформация бар,бұлар:  Wave (толқын), Displace (жылжыту) и Ripple (рябь) 

—  тиiстi  деформациялайтын  модификаторға.Bomb  (бомба  )  көмегiмен  жарылыстың  эффекттерi 

пiшiндеуге  болатын  тағы  бiр  көлемдi  деформация.  Бұл  деформация  күйге  келтiрулерiндегi  максимал 

және (бөлiктiң өлшемi) Fragment Sizе eнiң параметрлерiнiң облысы қабықтың жеке бөлiгiнiң ең кiшкене 

размерi  көрсетуге  болады.  Өзi  кiшкентай  пайда  болған  бөлiкпен  сонымен  бiрге  объекттiң  қыры  бола 

алады.  Таралыпкететiн  бөлiктерге  гравитация  сынықтардың  айналу  және  қозғалыс  бағыты  күштiң 

әсерiнен  тұлдауға  болады.  Алған  эффектке  реалистi  көрiністі  қолдану  керек  үшiн.  Егер  жарылысты 

эпицентрден алып тастауды  шара  бойынша жарылған  объекттiң  бөлiктерiн  сахнада  өз  қозғалыстарын 

баяулатуға таралыпкететiну үшiн керек болса, онда (жарылыс ) Explosion-дердiң төңiрегiдегi (басылу) 

Falloff  On-ның  жалаушасы  орнатыңыз.  Басылудың  шекаралары  проекцияның  терезелерiнде 

көрсетiледi.Conform-нiң(келiсу)  көлемдi  деформациясы  объекттердiң  аттас  түрi  функция,  не  сол 

Compound  Objects-тiңқұрама  объекттер  тобында  болатын  3ds  Max  орындайды.  Проекцияның 

терезесiндегi 

бұрмалалатын 

объектке 

көлемдi 

деформацияның 

қолдануын  бағыт 

көлемдi 

деформацияның белгiсiнде нұсқағышпен көлбеңдейдi. Сол деформациялауға керегетiн бетпен көлемдi 

деформацияға  Objectтiң Wrap-лардың  объект бойынша форманы өзгертiлу төңiрегi содан соң Conform-

нiң  келiсу    көлемдi  деформациясы  күйге  келтiрулерiндегi  батырма  арқылы  деформацияны  шақыруы 

керек болатын объекттi сахнада көрсету байлау керек нәтиженi байқау  үшiн керек [4]. 

 

ӘДЕБИЕТТЕР 

1.  Стиренко А.С. 3 ds Max 2009 Самоучитель.-М.:ДМК Пресс, 2008. 

2.  Верстак В.А. 3ds Max 2008 на 100%.- СПб.: Питер, 2009 

3.  Рябцев. Д  3ds Max дизайн интерьеров Москва 2008 . 

 

803 

REFERENCES 

1.  Stirenko A.S 3 ds Max 2009 Samouchitel.-M.: DMK Press, 2008 

2.  Workbench V.A 3ds Max 2008 is 100% .- SPb .: Peter, 2009 

3.  Riabtsev. D 3ds Max interior design Moscow 2008 

  

 Түркістан С.А., Жуманазарова А.М. 

Новые возможности программы 3 ds Max  

Аннотация:.  Использование  новых  возможностей  программы  3  ds  Max  для  создания  трехмерной 

анимации и графических моделей. 

Ключевые  слова:  Radiosity  Adaptive  Subdivision,Autodesk  Revit,  DWG,  Autodesk  DWF  Viewer, 

AutodeskInventor,  Autodesk  DWF  Composer,  Reveal,  Biped,  FBX,  OBJ,  Mudbox,  MotionBuilder,  Maya, 

Forces,Vortех,  Path  Follow,  Pbomb,  Deflectors,  Udeflectors,  Geometric  Deformable,  FFD,  Wave,  Displace,  Ripple, 

Bomb,Fragment Sizе, Explosion, Falloff On, Conform, Compound Objects, Objectтiң Wrap. 

 

Turkistan S.A., Zhumanazarova A.M. 

New features 3 ds Max 

Abstract:. Using new features of the program 3 ds Max to create a three-dimensional animation and graphic models. 

Key words: Radiosity Adaptive Subdivision,Autodesk Revit, DWG, Autodesk DWF Viewer, AutodeskInventor, 

Autodesk  DWF  Composer,  Reveal,  Biped,  FBX,  OBJ,  Mudbox,  MotionBuilder,  Maya,  Forces,Vortех,  Path  Follow, 

Pbomb,  Deflectors,  Udeflectors,  Geometric  Deformable,  FFD,  Wave,  Displace,  Ripple,  Bomb,Fragment  Sizе, 

Explosion, Falloff On, Conform, Compound Objects, Objectтiң Wrap. 

 

 

ӘОЖ 621.039.8 

 

Түсеев Т., Сейлмұрат М. студент 

Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті 

Алматы қ., Қазақстан Республикасы 

 

ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕРДІҢ АДАМ ӨМІРІНЕ ҚАУІПТІЛІГІ  

 

Аңдатпа. Бұл мақалада иондаушы сәулелер және осы иондаушы сәулелердің шығатын және пайда болуы 

көздері  туралы  қарастырылған.  Сонымен  қатар  иондаушы  сәулелердің  адам  өмірен  қаншама  қауіп  төндіру 

қауіптілі  туралы  жазылған.  Радиацияның  пайда  болу  көзі,  біздің  еліміз  үшін  ең  қасіретті  Семей  полигоны 

туралы да сөз қозғалды.  

Түйін  сөздер.  Иондық  сәулелену,  рентген  сәулелері,  бета  бөлшегі,  фотоэффект  құбылысы,  α-,  β-

бөлшектері, ядролық полигон. 

 

Бұл  жұмыста  иондық  сәулеленуді  қарастырып  отырған  себебіміз,  қазіргі  кезде  иондаушы 

сәулелер көптеген өндірістерде, ауыл шаруашылығында, медицинада кеңінен қолданылып отыр, осы 

себебтен  бұл  жұмыс  қазіргі  таңда  өте  актуальді  деп  айтуға  болады.    Сонымен  қатар  иондаушы 

сәулеленудің  адам  өміріне  өте  қауіпті  сәуле  екінін  де  ұмытпауымыз  керек.  Осыған  байланысты  әр 

адам  иондалатын  радиация  көзінің  қалай  пайда  болатыны  туралы  және  оған  қолданылатын  шараны 

білуі өте қажет. 

Иондық  сәулеленудің  барлық  түрлерін  екі  топқа  бөлуге  болады:  электромагниттік  сәулелену 

және корпускулярлық сәулелену. 

Электромагниттік  сәулеленуге  рентген  және  гамма–сәулелері  жатады,  ал  корпускулярлық 

сәулеленуге  әр  түрлі  ядролық  бөлшектер  жатады  [3].  Күн–рентген  сәулелерін  шығарып  отыратын 

негізгі  сәуле  көзі.  Бұл  сәулелер  Жердің  үстіңгі  қабатындағы  атмосферада  ұсталынып 

тұратындығынан тірі жәндіктерге, жануарларға және адамдарға оның зиянды әсері жетпейді. 

Гамма  –  кванты  ядролық  реакциялар  жүргенде  және  көпшілік  радиоактивтік  заттар  ыдырауға 

түскен кезде бөлініп отырады. 

Рентген сәулелерінің және гамма–квантының физикалық қасиеттері ұқсас (заттардан өту қабілеті 

анағұрлым жоғары),  сондықтан тірі организмге олардың биологиялық әсерлері бірдей. 

Корпускулярлық  сәулеленуге  ядролық  бөлшектерден  тұратын  иондық  радиацияның  барлық 

түрлері  жатады:  бета  бөлшегі  (электрондар),  протондар  (сутегінің  ядросы),  альфа  бөлшегі  (гелийдің 

ядросы).  Нейтрондар  тікелей  емес  жолмен  бөлшектерді  иондандыра  алатын  болғандықтан,  олар 

өздері  зарядталмаған  болса  да  сәулеленудің  осы  тобына  жатады.  Корпускулярлы  иондаушылар 

қатарына  α-сәулелену,  протонды,  нейтронды  және  мезонды  сәулеленулер  жатады.  Корпускулярлы 

иондаушылар, зарядталған бөлшектер ағынан тұрады, олар α-, β-бөлшектері, протондар, электрондар, 

804 

олардың кинетикалық энергиялары атомдарды иондаушы үшін бір біріне соқтығуысы ғана жеткілікті 

болады және олар тікелей иондайтын сәулелену қатарына жатады. 

Иондаушы  сәулелер–зарядталған  немесе  нейтралды  бөлшектердің  және  электромагнитті 

сәулелену кванттарының ағыны, олардың заттар арқылы өтуі атомдар мен ортадағы молекулалардың 

иондауына  және  қозуына  әкеп  соғады.  Олар  жасанды  және  табиғи  заттардың  радиоактивті  ыдырау, 

реакторлардағы ядролақ реакциялардың бөлінуінен, ядролалық жарылыстар мен космостағы әртүрлі 

физикалық үрдістер арқасында пайда болады.  

Иондаушы  сәулелердің  табиғи  көздерінің  бірі  ғарыштық  сәулелер  болып  табылады.  Зарядты 

бөлшек  үдеткіштері  жасалғанға  дейін  ғарыштық  сәулелер  жоғары  энергиялы  иондаушы 

бөлшектердің бірден – бір көзі болды. 

Ғарыштық  сәулелерді  зерттеу  арқылы  оның  құрамындағы  бөлшектердің  үдетілу  жолдары 

анықталып  кейбір  атмосфералық  процестерді  түсіндіруге  болады.  Сондықтан   ғарыштық  сәулелерді 

иондаушы  сәулелердің  көзі  ретінде  қарастырып  олардың  бағытын  анықтау  көкейкесті  мәселелердің 

бірі болып саналады. 

Иондалатын  сәулелер  тура  және  жанама  иондалатын  бөлшектерден  және  басқа  құрамдардан 

тұрады. Тура иондалатын бөлшектерге электрондар α-бөлшектер, протондар және т.б. жатады, оларда 

атомды иондау үшін тура соқтыра алатын кинетикалық энергиясы болады. 

Жанама  иондаушы  бөлшектерге  зарядталмаған  яғни,  нейрондар,  кванттар  және  т.б.  бөлшектер 

жатады, олар екінші реттік объектілер арқылы иондай алады.  

Табиғаты бойынша барлық иондаушы сәулелену фотонды (квантты) және корпускулярлы болып 

екі түрге бөлінеді. 

Фотонды  иондаушы  сәулелену  қатарына  гамма-сәулелену  жатады.  Гамма-сәулелену  атом 

ядросының немесе бөлшектердің аннигиляциясы арқасында энергетикалық күйдің өзгеруі арқасында 

пайда болады.  

Иондаушы 

сәулелену 

өзінің 

энергетикалық 

құрамы 

бойынша 

моноэнергетикалық 

(монохроматикалық) және моноэнергетикалық емес (монохроматикалық емес) болып бөлінеді [4].  

Ағзаға  иондалатын  сәулелердің  әсер  ететін  екі  түрі  болады,  олар:  соматикалық  және 

генетикалық.  Соматикалық  әсер,  сәуле  алушыға  тікелей  қатер  туғызады.  Ал  генетикалық  сәулелену 

әсері–адам тұқымына, ұрпақтарында байқалады.  

 

Соматикалық әсер тезірек немесе кейінірек боладык. Тезірек болатын соматикалық сәулелену 

бірнеше  минуттан  бір  тәулік  аралығында  болады.  Бұндай  сәулелену  мөлшерін  алған  кезде  адамның 

дене терісі қызарады және қабыршықтанады, көз хрусталигі тұнықты емес болады, қан айналу жүйесі 

жараланады, сәуле ауруын алып және мерт кету ықтимал. Кейінірек болатын соматикалық сәулелену 

әсері  бірнеше  айдан    немесе  жылдан  кейін  пайда  болып,  ол  дене  терісінің  өзгеруіне,  қайтымсыз 

ісіктердің пайда болуына, иммунитеттің төмендеуіне және адам өмірінің қысқаруына әкеліп соғады. 

Сәулеленудің генетикалық әсері, табиғи сәулелену, кейбір химиялық құрылымдар және сыртқы 

ортаның  температурасы  тұқым  қуалау  қасиетінің  құрылымына  әсер  ету  нәтижесінде  ұрпақтарға 

таралатын табиғи мутацияға келтіреді. 

Табиғи  сәулелену  (ғарыштық  сәулелер  және  жердің  минералдарының  сәулеленуі)  ядролық 

сынақпен  қатар  келгенде  тіршілікке  үлкен  қатерлі  жағдай  тудырады.  Яғни,  Жер  үстіндегі  тіршілікті 

жойып жібереді. 

 Табиғи  сәулелену,  кейбір  химиялық  құрылымдар,  сыртқы  ортаның  температурасы  және 

ядролық сынақ әсерлерінен өмір сүру ортасына қарай ұрпақтарда 500-ден астам түрлі аурулар пайда 

болғаны  анықталды.  Солардың  ішінде,  мысалы  –  ергежейлік,  “гамофилия,  түрлі  –  түстіні  ажырата 

алмау соқырлығы”, заттардың алмасуынан болатын ауру түрлері, ұрпақтардың дене және ой еңбегіне, 

сонымен қатар тіршілік ету қабілеті әлсірейді, өмір сүру мерзімі қысқарды және тағы басқа. 

Иондық  сәулелену немесе химиялық заттар әсерінен  болған мутация рецессивтілік  сипатталды, 

бірақ адамда доминантты мутация кездеседі және ол тым жақын уақытта ұрпақта байқалады. 

Адам  ағзасына  су  ең  қажетті  құрам  болып  табылады,  егерде  иондалып  сәулеленген  су 

организмге  түссе,  онда  ол  ыдырап,  әр  түрлі  зарядты  иондар  пайда  болады.  Осының  әсеріне  пайда 

болған  бос  радикалдар  және  қышқылдар  органикалық  заттар  молекулаларымен  әсерлеседі  де,  оны 

бүлдіре  бастайды.  Осының  әсерінен  қан  құрамы  өзгере  бастайды,  яғни  эритроциттер,  лейкоциттер, 

тромбоциттер  және  нейтрофилдер  деңгейі  төмендей  бастайды.  Сонымен  қан  құрамының  өзгеруі 

адамның иммундық  жүйесінің  әлсіреуіне  әкеліп  соғып,  соның  әсерінен  инфекциялық аурулар  пайда 

болады. Ал, сырттай болатын сәулелену терінің күйюіне әкеліп соғады.  

Егерде  өте  үлкен  мөлшермен  (өлім  қатеріне  әкеп  соғатын  мөлшер)  сәулелену  дозасынан, 

сәулелену мөлшері 100-1000 есе артып кететін болса, адам дереу мерт болып кетеді. 

805 

Сонымен,  сәулелер  заттан  өтуі  кезінде  γ  –  кванттардың  энергиясы,  бөлшектердегі  сияқты 

үздіксіз  кеміп  отырмастан,  бір  соқтығысу  кезінде  толығымен  (жұтылу  процесі)  немесе  оның  көп 

бөлігі (шашырау процесі) шығындалады. Шашырау процесінде γ – квант энергиясы өзгерумен қатар 

оның  бағыты  да  өзгереді.  Осы  процестердің  нәтижесінде  γ  –  кванттардың  параллель  ағыны 

қалыңдығы h болған заттан өткенде экспонента бойынша кемиді:  

,                                                                  (1) 

мұндағы      n

0

  –  затқа  түскен    γ  –  кванттар  саны,  n  –  қалыңдығы    h  –  болған  заттан  бастапқы 

бағытта өткен γ – кванттар саны, μ – заттың жұтылу коэфиценті. 

Гамма  сәулесінің  заттан  өткендегі  ағынының  кемуі  экспонента  бойынша  болғандықтан  γ  – 

кванттардың қалыңдығы өте үлкен заттардан өту ықтималдылығы нөлден өзгеше болады. Сондықтан 

жеке γ – кванттардың жүру жолы  олардың орташа мәнінен әлдеқайда өзгеше  болуы мүмкін. Заттың 

жұтылу  коэфицентінің  физикалық  мағынасы:  γ  –  квант  ағыны    1/μ    жол  жүргенде  оның 

интенсивтілігіне  е  есе  кемиді.  Сонымен  1/μ  шама  γ  –  кванттың  заттағы  орташа  еркін  жүру  жолын 

сипаттайды  [1].  Егер  γ  –  кванттың  ортаның  бір  атомы  мен  әсерлесуінің  толық  қимасын  σ  деп 

белгілесек: μ=σ N болады. Мұндағы N заттың 1 см

2

 көлеміндегі атомдар саны.  

γ – кванттың заттан өтуі кезінде негізінен үш процес – фотоэффект, жұптардың туындауы және 

Комптон эффект нәтижесінде энергия шығыны туындайды. 

Сонымен γ – кванттың орта атомымен өзара әсерлесуінің толық қимасы σ фотоэффекттің қимасы 

σ

ж

 және комптон эфекттің қимасы σ

к

-лардың қосындысына тең болады:    σ = σ

ф

 + σ

ж

 + σ

к

  

Егер  γ  –  квант  энергиясы  ондаған  Мэв  –  тен  үлкен  болса  ядролық  фотоэффект  құбылысы  (γ–

кванттың  ядромен  соқтығысып  жұтылуы–фотоядролық  реакция)  бақылануы  мүмкін.  Бұл  жағдайда 

ядролық  фотоэффект қимасын да ескеру қажет. Төмен энергияларда оны ескермеседе болады. 

Фотоэффект  құбылысында  квант  энергиясы  электронның  байланыс  энергиясы  I  мен  оның 

кинетикалық энергиясы 

– ге тең болады. Демек электронның энергиясы: 

,                                                                  (2) 

Демек бұл өрнектен фотоэффект құбылысы hυ > I болған жағдайда ғана орындалады. Сондықтан 

фотоэффекттің  қимасы,  K,  L,  M…  т.с.с.  қабықтағы  электрондардың  иондау  энергияларына  сәйкес 

келетін мәндері үздікті болды [1]. Фотон энергиясы hυ >> mc

2

 болса фотоэффекттің қимасы γ – квант 

энергиясына  кері  пропорционал  болады  [2].  Сол  себептен  ауыр  элементтер  үшін,  мысалы  қорғасын 

үшін,  фотоэффекттің  қимасы,  фотон  энергиясы  5  Мэв  –  ке  тең  болған  кезде,  өте  жоғары  мәнге  ие 

болады.  (2)  өрнек  жұтылу  жолағының  шекарасына  жуық  болған  жағдайда  дұсыс  нәтиже  бермейді. 

Бірақ  бұл  өрнек  фотоэффект  қимасының  фотон  энергиясына  тәуелділігінің  жалпы  көрінісін  дұрыс 

түсіндіреді. 

Энергиясы  hυ  ~  mc

2

  жуық,  бірақ  К  –  жолақтың  жұтылу  шекарасына  жуық  болмаған,  фотондар 

үшін К – қабықта үшін фотоэффекттің қимасы:  

,                                 (3) 

мұндағы  Z  –  атом  ядросының  заряды, 

  –  фотоэффекттің  қимасы  (см

2 

/  атом). 

Фотоэффекттің толық қимасы:   

.  

Адам  ағзасына  радиацияның  кері  әсерінің  қалай  тиетінін  қарастырайық.  Сонымен  адам  ағзасы 

ұшан-теңіз  клеткалардан    түрады.  Мөлшермен  ол  100  триллионға  тең  [3].  Адам  дегеніміз,  жоғары 

дамыған  сезімтал  механизм.  Бірақ,  өкінішке  қарай,  ол  сәуле  әсеріне  ұшырағанын  білмей  қалады. 

Барлық  клеткалар  және  тері  радиация  энергиясын еш  ауырсынбай  сіңіре  береді.  Осы  кезде  ағзаның 

иондануы  басталады. Тағы  бір  теріс  әсер˗атомдардың  қозуы.  Клеткалар  мен  тері  заттарының  қозған 

атомдары  аса  жоғары  химиялық  белсенділікке  ие.  Содан  барып  қалыпты,  сау  ағзаға  тән  емес  жаңа 

химиялық  қоспалар  құрылады,  олар  клеткалар  мен  терідегі  алмасуға  қажет  күрделі  биохимиялық 

процестердің бұзылуына апарып соғады. 

Бір  сөзбен  айтқанда,  радиация  туғызған  физикалық  үрдістер˗иондану  және  атомдардың  қозуы 

ағзаның  өмірлік  маңызды  функцияларына  тікелей  бұза  бастайды  және  адамның  түрлі  мүшелерінің 

жүйелерін істен шығарады. 

Адамның  аса  шапшаң  көбейетін  клеткалардан  түратын  иммундық  жүйесі  жүздеген  ғасырлар 

бойына  жасалып,  қалыптасты.  Ол  маңызды  міндет  атқарады˗қоршаған  ортаның  тікелей  әсерінен 

ағзаның тәуелсіздігін қамтамасыз етеді, яғни адам денесі ішінде қажетті жағдайлар туғызу жолымен 

ағзаның  қоршаған  орта  әсерлеріне  төтеп  беруіне  жетіседі.  Бір  сөзбен  айтқанда,  иммундық  жүйе 

адамды сан қилы аурулардан табандылықпен қорғайды. 

806 

Жоғарыда  айтқанымыздай,  радиация  клеткаларды,  ең  бірінші  кезекте  иммундық  жүйенің 

клеткаларын  жаралайды  [4].  Рас,  иммундың  жүйе  клеткаларының  бір  бөлігі  өз  бетімен  дербес 

құриды,  бұл˗олардың  генетикалық  табиғатына  тән  құбылыс.  Өйткені,  олар  аса  шапшаң  көбейетін 

клеткалар  жәрдемімен  қайта  қалпына  келеді.  Әйтседе  радиация  әсерімен  иммундық  клеткалардың 

өлуі ондаған және жүздеген есе шапшаңдайды˗осының салдарынан ағзаны иммундың қорғау қабілеті 

әлсірейді, иммундық тапшылық жағдайы дами бастайды. Яғни адамның табиғи қуаты азаяды. Ақыры 

адам түрлі аурулар алдында әлсіз немесе қорғаныссыз куйге үшырайды. 

Бәрінен  де  жұқпалы  ауруларға  қарсы  тұратын  иммундың  жүйе  осалдық  жасайды.  Ағзаның 

барлық  жұқпалы  ауруларға  қарсылық  көрсетуі  кемиді.  Қатерлі  ісіктерге  қарсы  иммундык,  жүйенің 

бөлінуі едәуір уақыт өткен соң˗сәуле алғанына 5 жылдан 40 жылға дейін және одан да көп уақыттан 

соң білінеді. 

Жоғарыда  айтылғандай,  табиғат  бұзылған  иммундың  жүйені  қалпына  келтіру  үшін  ағзаға 

қажетті  уақыт  беріп  қамқорлық  жасайды.  Соған  сәйкес  бүлінбеген  клеткалар  бүлінгендерін 

алмастыра алады. Алайда сәуле әсеріне қайта у_шыраған шақта сол сау клеткалардың өздері бүлінуі 

мүмкін.  Мұлдай  жағдайда  ағзаның  қалпына  келуі  тежеледі,  немесе  ұзақ  жылдарға  созылады. 

Радиация  адам  ағзасының  басты  қаруы˗иммундық  жүйені  құрту,  әлсірету  барлық  ауруларға  данғыл 

жол ашып береді. Сөйтіп, сәуле әсеріне ұшыраған адамдар иммундық жүйенің тапшылығына душар 

болады.  Радиологиялық  диспансердің  деректеріне  қарағанда  полигонға  жапсарлас  аудандарда 

тұратын халықтың 70−80 проценті иммундық тапшылық зардабын тартуда [2].  

Адам  ағзасының  әрбір  мүшесінің  өз  клеткалары  болады  жэне  олардың  әр-қайсысы  өз  бойында 

хромосомдар  деп  аталатын  тұқым  қуалау  (генетикалық)  механизмін  сақтайды.  Әр  клетка 

хромосомдарының  өзіндік  кескін-кейпі  болады.  Яғни  адамның  әр  мүшесі  тек  өзіне  ғана  тән 

хромосомаларға ие. 

Түқым  қуалау  механизмі  −  сонау  палеозой  дәуірінен  бері  көп  мыңдаған  жылдар  ішінде  өмір 

сүрген  ұрпақтардың,  өмірлік  тәжірибесінің  жемісі.  Осы  ғажайып  клеткалар  бізді  барлық  тіршілік 

құбылыстарынан  бүкіл  ағзаның  аса  күрделі  жүйелерін  кешенді  әрекет  істеуге  жұмылдыру  арқылы 

аман сақтап келеді. 

Адамның  туқым  қуалау  механизмі  шын  мәнінде  ұлағасыр  зор  жұмыс  жасайды.  Олар  −  аталық 

және  аналық  клеткаларда  орналасқан  аса  күрделі  молекулалар,  тұқымдық  белгілерді  сақтаушылар 

жаңа  тіршілік  иесіне  құрылымдарды,  барлық  бағдар  мен  ақпаратты,  өзінен  бұрын  барлық  ұрпақтың 

жадындағыларды мұра етіп береді.  

Дегенмен табиғат, осындай қайталанбас механизмді жасай отырып, неліктен екені белгісіз, оны 

толық  аяқтамаған.  Оған  күйрете  соққы  беру  үшін  көп  нәрсе  қажет  емес.  Мысалы,  радиациялық 

әсердің  көзге  көрінбейтн  және  жанға  батпайтын  қас  қағым  сәті  ғана  тұқым  қуалау  механизміне 

ондаған тіпті жүздеген жылдарға жететін ауыр соққы береді. 

Иондаушы  радиация  әсерінен  тұқымдық  белгілерді  сақтаушы  хромосомдар  қайтып  қалпына 

келмейтін  жағдайға  душар  болады,  яғни  хромосомдық  аппарат  істен  шығады  [3].  Бүл  өзгеріс 

радиациядан  сәуле  алған  адамда  ұрпақтану_ұрпаққа  −  баланың  баласына  көшеді.  Содан  барып 

нәрестелер сан түрлі кемістермен, кемтарлықпен өмірге келеді. 

Иондаушы  радиацияның  тіпті  болымсыз  өте  кішкене  мөлшерінің  адам  ағзасы  клеткаларына 

генетикалың  ауыр  бүлдірулер  тигізетіні  анықталды.  Мұндай  жағдайда  сау  клеткалардың 

биологиялық  заңды  көбеюі  орнына  сәуле  алған  клеткалардың  қалай  болса  солай  және  басқа 

хротикалық мутация деп аталады.  

Жапон  ғалымдары  соңғы  жылдарда  соматикалық  мутациялар  санының  сәуле  алу  мөлшеріне 

тікелей сәйкес келетінін анықтады.  

Радиация  әсерінен  пайда  болған  соматикалық  мутациялар  беймәлім  ұзақ  мерзімге  болашақ 

ұрпақтарға  беріледі  және  табиғи  жағдайда  осы  үлеспелі  дертті  жою  мүмкін  емес  дейді  Семей 

аймағында болған жағдайларды зерттеген ғалымдар [4]. 

Қазірдің өзінде  осы аудандарда туа біткен кемтарлық, дүниеге келген әрбір мың нәрестенің 48-

інде  кездесіп  отыр.  Бұл  орта  есеппен  республика  бойынша  алған  статистикадан  6  есе  көп,  ал 

полигоннан  ондаған  шақырым  орналасқан  ауылдарда  бұл  көрсеткіш  бұдан  да  жоғары.  Оның 

қаншалықты  екенін  нақтылы  айту  мүмкін  емес,  өйткені  ақаулы  туған  нәрестелер  моральдық-

этникалық көзқарас жағынан тіркелмейді.  

Семей  ядролық  полигонындағы  сынақтардың  әсері  туралы  алғашқы  шын  да  жүйелі  деректер Қазақ 

КСР  Ғылым  академиясы  жүргізген  кең  ауқымды  медициналық-экологиялық  зерттеулердің  нәтижесінде 

алынды. Зерттеулерді, ғылыми экспедицияларды профессор Б. Атшабаров басқарды. Радиацияның адамға 

тигізетін  қатерлері  қазіргі  кезде  көптен  қарастырылған  [3].  Бұл  орайда  ең  қауіптісі  –  иондалатын 

807 

радиацияның ықпалы гендік кодты дауасыз өзгерістерге соқтыруға мүмкін екендігі. 1949 жылғы алғашқы 

жер  бетіндегі  жарылыстан  бастап  Семей  және  Павлодар  облыстарының  радиациялық  сәулеленудің 

ықпалына  ұшыраған  басқа  аумақтардың  тұрғындарының  арасында  сырқат  санының  ұдайы  өсіп  келе 

жатқаны  байқалады.  Бұлар  өкпе  мен  сүт  бездерінің  рагы,  лимфогемобластоз  және  басқа  да  қатерлі  ісікті 

патологиялары. Жалпы алғанда рак ісігі сынақтар басталғалы бері үш  есе өсті. Семей полигонына жақын 

нақ сол аудандарда жетілуіндегі әртүрлі ауытқулар, тәндік және естік кемшіліктер әрқилы сәбилер дүниеге 

ерекше көп келеді. Мамангдардың айтуынша, соны бәрі нақ қысқа мерзімді және қалдықты радиацияның 

кесірінен болатын генетикалық мутациямен байланысты. Адамдар ғана емес, жер де азап шегеді. Жылма-

жыл 

радионуклидтердің 

жинала 

беруі 

жердің 

құнарлығын 

азайтады. 

Жерде 

орасан 

зор 

микроэлементтер: темір, мыс, магний және басқа металдар әрттүрлі дәнді дақылдар адам организміне сіңеді. 

Өзімізді  қоршаған  ортаны  осынша  ғаламат  өзгеріске  душар  ету,  өкінішке  орай,  адамның  жаңа 

табиғи-климаттық  жэне  өндірістік  жағдайға  бейімделуіндегі  экологиялық  және  элеуметтік 

мәселелерді  шеше  алмайды.  Алайда  қоршаған  ортаға  зорлықпен  жасалған  өзгерістердің  ішіндегі  ең 

ауыры Семей аймағында болған өзгеріс. Ол ешбір ақылға симайтын апат. 

 

ӘДЕБИЕТТЕР 

1.  Н.Ә. Назарбаев «Бейбітшілік кіндігі». – Астана «Елорда», 2001 

2.  А.Ж. Жақбасова, Г.Ә. Саинова, «Экология». Алматы 2003ж. 

3.  Журнал «Қазақстан экологиялық бюлетень». Алматы 2002ж. 

4.  Ә.Бейсенова, А.Самақова, Т. Есполов, Ж. Шілдебаева — «Экология жэне табиғатты тиімді пайдалану». 

 

REFERENCES 

1. Nazarbaev N.A. the "Belly-button world". it is the Capital the "Capital," 2001 

2. Gakbasova А.G., Sainova G.A, "Ecology". Аlmaty. 2003. 

3. Magazine "Kazakhstan ecological бюлетень". Аlmaty. 2002. 

4.Beisenova A., Samakoba А., Espolov  Т. Childebaeva G. is Ecology end nature advantageous the use". 

жүктеу/скачать 20,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: