Алматы «Сардар» баспа үйі
жүктеу/скачать 1,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| өзгерістерінен тыс қарауға болмайды. Үндіевропа тілдерінде түркі
тілдерімен салыстырғанда, фузия құбылысының жиі ұшырауын олардың жалғамалы емес табиғатымен түсіндіруге болса, бірақ түркі тілдерінде де флективтіліктің элементтері кездеседі. Кейбір ғалымдар "өлі" (кө- біне бірбуынды) түбірлердің құрамындағы түбір мен қосымшаның əбден кірігіп, қазір бөлуге келмейтін түбір сөз деп ұғыуы соның нəтижесі деп қарайды. Э.В.Севортян жалғамалылық кезеңіне дейін- гі (доагглютинативный период) құрылым, ия, "сөз тудырушы жүйе" деп жалпы атап өтеді. Қазақ тілінің сөз құрамындағы тарихи фоне- тикалық өзгерістерді зерттеу барысында Б.Сағындықұлы түркі тіл- дері флексиялық құрылым дəуірін басынан өткізген деп тұжырым жасайды. Оның дəлелі ретінде келтірілген тілдік деректерді ішкі флексия қалдықтары деп қарайды. Қазақ тіл білімінде бұл мəселенің проф. Қ.Жұбановтан басталатыны белгілі. Ғалым түркітанудағы бұл проблеманы агглютинациямен сабақтас карайды. Қалай болғанда да, түбір құрылымының сапалық өзгеруіне, қа- лыптасуына əсер ететін фонетикалық құбылыстар ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Атап айтқанда, метатеза құбылысы, белгілі бір позицияда дауыссыз дыбыстардың түсіп қалуы т.б. фонетикалық құбылыстар, тү- бір құрамын белгілі дəрежеде деформацияға ұшыратты. Мысалы: сөз ~ сөйле, бағ ~ байла, сау ~ сақай, сойым ~ со-ғым, аудар ~ ақтарт, т.б.Мұндай даму ерекшеліктері қазақ тілінің өзімен ұялас-тектес жеке тілдерден, тілдер тобынан ерекшелену, соның нəтижесінде дербестену жолдары. Оны былай қойғанда, қазақ тілінің фактілерін өзара салыстыру арқылы қазақ тілінің өзінде мынадай дыбыс сəйкестіктерін айқындауға болады: жаз ~ жай, бақ ~ бау, көр ~ көз, сый ~ сық, қызыл ~ қырмызы, қыз ~ қырқын т.б. Түбірдің морфонологиялық құрылымын сипаттайтын бұл үдерісті проф. М.Томанов тарихи фонетикамен сабақтас зерттеген. 82 Сонымен, қазіргі тілімізде көптеген сөздерді біз шартты түрде түбір сөз деп қараймыз. Шын мəнінде, олар - өлі түбір мен қосымшадан тұратын тарихи туынды түбірлер. Ол диахрондық зерттеудің нəтижесін- де анықталады. Демек, түркі сөздерінің байырғы түбір морфемасы бір буынды болғанмен, жалғамалылықтың нəтижесінде оның, көбінесе, екібуындыға айналуы тұрақты құбылысқа айналған. Бірақ екі буынды түбірлердің қалыптасуын беріде болған құбылыс деп карауға болмайды. Түркі жазу ескерткіштерінің ішіндегі ең ежелгісі болып есептелетін Енисей жазбаларын зерттеушілердің пікірі бойынша, осы жазбаларда екі буын- ды түбірлер де белсенді колданылған. Сондықтан тілдің тарихи даму барысындағы көне құбылыс ретінде көптеген тарихи туынды түбірлер- дің табиғатын айқындауға көмектесетін екібуынды түбірлердің құры- лымын синхрондық та, диахрондық тұрғыдан да зерттеудің мəні зор. Ал, осындай деэтимологизацияға ұшыраған екі буынды түбір сөз- дерді талдаудың, олардың құрамындағы "өлі" түбірлерді "тірілтудің" (ре- конструкция) жолдары мен тəсіддері қандай? жүктеу/скачать 1,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|