Некоторые общие наблюдения о применении этого подхода к этике

Ethics In Educational Research

181

информации? Обдумывание этой проблемы в контексте шкалы, вы сможете 

принять разумное решение о своих последующих действиях. Вместо того, чтобы 

просто довольствоваться тем, что есть, концепция предлагает вам поискать 

альтернативные источники информации. 

•  Очень часто решения в научно-педагогических исследованиях принимаются 

на ответной основе. Применение этой шкалы позволит вам заранее выявить 

дилеммы, до того, как вы попадете в трудную ситуацию. 

Мэри обнаружила – как и студенты, которые часто использовали эту концепцию, 

– что весьма полезно рассмотреть последствия исследования для всех 

задействованных в нем людей и учреждения. Несмотря на трудности и дилеммы, 

по-прежнему было ясно, что это стоящее мероприятие, способное принести 

большую пользу школе, которая затратила значительные ресурсы на продвижение 

определенного подхода к обучению. Самое главное, что Мэри верила в принципы, 

лежащие в основе подхода; использование концепции для проверки своего плана 

исследований помогло ей сформулировать свои основные убеждения, что крайне 

важно для исследований с участием людей.

Ссылки на литературу в области научно-педагогических исследований

В рамках научно-педагогического исследования через некоторое время после 

погружения в литературу по выбранной тематике вы обнаружите ссылки на то, 

что вы уже прочли, и литература начнет обретать некое подобие «формы». 

Однако область «этики» настолько сложна, что это трудноосуществимо в рамках 

маломасштабного проекта. Преимущество данной концепции состоит в том, что 

она включает множество отраженных в литературе идей в такой форме, которая 

означает, что все они могут быть учтены. Без этой концепции существовало бы 

искушение принять один конкретный метод, и существовал бы риск не учесть все 

аспекты. Также большая часть публикации в этой области имеет смысл, и очень 

мало с чем нельзя согласиться, но прослеживается явное отсутствие объединяющих 

принципов, представленных удобным способом (Flinders, 1992; Small, 2001). 

Существует набор комплексных руководств BERA, но согласно утверждению 

Homan (1991: 36), «понятие этического кодекса плохо соответствует условиям, 

действующим в ходе социального исследования». Шкала включает руководства 

BERA как часть всеобъемлющего и систематического анализа вашей ситуации. 

Популярной идеей в области этики является понятие «ситуативной этики» (Oliver, 

2003). Это означает, что этические дилеммы и вопросы всегда будут относиться к 

определенному контексту. Можно утверждать, что описанная концепция включает 

идею «ситуативной этики», но она представляет логический и систематический 

способ рефлексии об определенной ситуации. 

 

В конце этой главы приведен список литературы, включающий работы по 

этике, которые могут быть применимы к маломасштабным научно-исследовательским 

проектам. Применение данной шкалы позволит вам включить множество 

представленных идей. 

Ethics In Educational Research

182

Вопросы для рефлексии

1. Договоренность о доступе 

(a)  Есть  ли  у  вас  официальное  разрешение  на  проведение  своего 

исследования? 

(b) Дали ли участники согласие на участие?

2. Этика 

(c) Этично ли то, что вы предлагаете сделать? 

(d) прочли ли вы руководства BERA?

3. Информация для участников

(e) Обсудили ли вы свои намерения с вашими участниками? 

(f) Обсудили ли вы, какие будут результаты исследования? 

(g) Предоставите ли вы участникам копию окончательного отчета?

4. Какая информация? 

(h) Какие предчувствия или мысли возникают в ходе исследования? 

(i) Важен ли контекст или исходная информация? 

(j) Есть ли вероятность широкого спектра взглядов и практики?

5. Зачем собирать эту информацию? 

(k) Каким образом информация, обозначенная в пункте (1) выше, поможет 

вам ответить на главный вопрос исследования? 

(l) Необходимо ли вам собирать данные из всех возможных доступных 

источников? 

(m) Одни источники важнее других?

6. Когда вам это нужно? 

(n) Есть ли приоритет в сборе данных? 

Основные идеи

В  маломасштабных  научно-педагогических  исследовательских  проектах, 

проводимых  практикующими  учителями  в  школах,  вероятность 

возникновения  серьезных  этических  дилемм  мала.  Однако  применение 

данной  концепции  к  вашей  работе  позволит  выявить  любые  подобные 

дилеммы  и  проверить  последствия  методологических  решений.  Таким 

образом, достоверность вашего исследования будет сохранена; вы будете 

делать «правильные вещи», равно как и «делать все правильно».

Ethics In Educational Research

183

(o) Возможно ли, что какая-то информация доступна лишь в определенные 

периоды учебного года? 

(p) Необходимо ли собрать исходные данные, прежде чем приступить к 

эксперименту?

7. Каким образом вы будете ее собирать? Нужно ли вам будет: 

(q) наблюдать за ситуациями? 

(r) присутствовать при обсуждениях? 

(s) проводить собеседования с участниками? 

(t) использовать опросник?

8. Где вы сможете найти информацию? 

(u)  Необходимо  ли  вам  искать  сведения  в  аудиториях,  учительских, 

коридорах, на собраниях, в архивах, официальных документах или через 

личный контакт с людьми? 

9. От кого? 

(v) Ясно ли вам, кем являются все участники? 

(w) Каждая ли возможность была выявлена?

Дополнительная литература 

Anderson, G. and Arsenault, N. (1998) Fundamentals of Educational Research. London:

The Falmer Press.

Bridges, D. (2001) ‘The ethics of outsider research’, Journal of Philosophy of Education,

35(3): 371–387.

Busher, H. (2002) ‘Ethics of research in education’, in M. Coleman and A. R. J. Briggs

(eds) Research Methods in Educational Leadership and Management. London: Paul

Chapman.

Cohen, L., Manion, L. and Morrison, K. (2000) Research Methods in Education. London:

RoutledgeFalmer.

Denscombe, M. (2003) The Good Research Guide. Maidenhead: McGraw-Hill (Open

University Press).

Pendlebury, S. and Enslin, P. (2001) ‘Representation, identification and trust: Towards an

ethics of educational research’, Journal of Philosophy of Education, 35(3): 361–370.

Pring, R. (2004) Philosophy of Educational Research. London: Continuum.

Simons, H. and Usher, R. (eds) (2000) Situated Ethics in Educational Research. London:

RoutledgeFalmer.

Taskakkori, A. and Teddlie, C. (1998) Mixed Methodology: Combining Qualitative and

Quantative Approaches. Thousand Oaks, CA: Sage Publications.

Ethics In Educational Research

184

Ethics In Educational Research

185

ҒЫЛЫМИ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР 

ЭТИКАСЫ 

ТАРАУ 4

Тарауға шолу 

Бұл тарау зерттеушілік үдеріс этикасының маңызды ұғымын ұсынады. Ғылыми 

жобаны құрастырудың басынан бастап зерттеуші үнемі моральдық кодексті 

ұстанып, дұрыс жасауы, және, сонымен бірге зерттеу жұмысын әділ түрде әрі 

мұқият жүргізуге талпыныс жасай отырып, басқаша айтқанда, барлығын дұрыс 

жасауы тиіс. 

Ethics In Educational Research

186

Кіріспе

Бір-бірімен өзара байланыста болатын адамдар тобының қатысуымен жүргізілген 

барлық зерттеулер этикалық өлшемдерге ие; педагогикалық зерттеу бұл жайтта 

ерекшелікке ие емес және этикалық мәселелер кейде тым күрделі болуы мүмкін. Олар 

жиі туындайды және зерттеуді жылжыту барысы бойынша өзгеруі мүмкін. 

 

Бір деңгейде этика белгілі бір жайттарға қатысты болады, атап айтқанда 

әділдік пен шынайылық, заң аясында әрекет ету мен «дұрыс іс-әрекеттер». Алайда 

ол сонымен бірге сіздің зерттеу жұмысыңыздың шынайылығына да қатысты. Бұл 

қорытындылар шығару үшін мәліметтердің жеткілікті көлемін жинауды, деректердің 

шынайы мазмұндалуы мен өз жорамалдарын ашық мойындау мен өз қорытындыларын 

шектеуді білдіреді. Бұл «бәрін дұрыс жасауды» білдіреді. Зерттеушілер ретіндегі 

біздің міндетіміз этикалық нормаларға сүйене отырып әрекет ету және біздің 

зерттеу жұмысымыздың мазмұндамасында оқырман өз этикалық шешімдерінің 

себептерін түсінуіне көз жеткізу болып табылады. Біздің қабылдаған шешімдеріміздің 

осы шешімдерді қабылдау үдерісінің айқын болуы үшін мойындалған моральдық 

негіздемеге ие болуы маңызды.  

Көптеген институттар «этикалық нормативтер» немесе сақталуы тиіс ұстанымдарды 

түзді: британдық ғылыми-зерттеушілік педагогикалық қауымдастық (British Educational 

Research Association (BERA)) осындай ұстанымдар тізімін жариялап отыр (2004). 

Олардың негізінде төмендегі тұлғаларға деген сый-құрмет жатыр:

• 

адамға 

• 

білімге

• 

демократиялық құндылықтарға

• 

ғылыми-педагогикалық зерттеу сапасына 

• 

академиялық еркіндік.

Осындай тізімдерге қатысты мәселе – олардың тармақтарының күрделі әрі өзара 

байланысты екендігіне негізделеді; тізімді қарап шығып, барлық аспектілердің 

қамтылғанына сенімді болу қиын. Бұл тарауда біз өз жобаңыз туралы қалай ойлануға 

болатыны туралы көрсетіп береміз. Талдау өзіңізді қалай ұстау керек екендігін 

анықтауға көмек береді, сонымен бірге сіздің бүкіл зерттеу жобаңызға да қатысты. 

Ол сізге мәліметтерді қалай жинау қажеттігін шешуге, өз нәтижелерін қалай ұсыну 

қажеттігін және өз қатысушыларын қалай таңдау қажеттігін шешуге көмек береді. 

Осындай жиектік ұстанымдарды қолдану сізге мәселелерді алдын-ала анықтауға 

мүмкіндік береді, сондықтан осылайша қиындықтардан қашуға және өз зерттеуіңіздің 

сапасын жетілдіретін іс-әрекеттерді белгілеуге мүмкіндік береді. Біз бүкіл тарау 

барысында сілтеме келтіріліп отыратын мысалдан бастаймыз. Егер өз жобаңыз 

бойынша қандай да бір ойыңыз болса, онда сіз оны осы келтірілген мысалмен қатар 

пайдалана аласыз. 

Ethics In Educational Research

187

«Этикалық мәселе» дегеніміз не?

Мектептерде оқушылармен жүргізілген жобалардың бірқатарының барысында 

этикалық мәселелер тым күрделі емес болуы мүмкін. Келтірілген зиянның 

ықтималдығы соншалықты жоғары емес және қатысушылар орындайтын іс-әрекеттер 

олар күнделікті орындайтын іс-әрекеттерден соншалықты ерекшеленбейді. Мэридің 

жағдайын қарастырып көрейік. Ол бүкіл сыныпқа сауалнама таратуды ұсынады; ол 

кішкене топты таңдап алып, олардың әңгімелерін жазады; ол оқушылардан рефлексивті 

журнал жүргізуді өтінеді; және ол екі топтық сұхбат жүргізеді (олар жазылып алынады).

Бұл жағдайдағы мейлінше айқын көрінетін мәселе «түсіне отырып келісім беру» 

болып табылады. Егер жобаға балалар қатысатын болса, онда сізге бала мен оның 

ата-анасына баланың зерттеу жұмысына қатысуын өтіне отырып хабарлама жіберуіңіз 

және егер олар қаласа, кез келген уақытта одан шыға алатынын нақты белгілеп 

4.1 

қорапша. Мэри жобасы

Мэри мектепте жұмыс істеді, өзінің ойлау дағдыларын жетілдіру үшін өз 

оқушыларына  көмек  беруге  талпынатын.  Жақында  олар  осы  мәселеге 

деген мектептік тәсіл жасап шығарды. Бұл тәсіл қызметкерлерді дайындау 

күні ұсынылған болатын. Одан кейін басшылар осы тәсілді ұсынған кесте 

одан кейін берілген болатын. Мэри бұл жағдайдың тәжірибелік жұмысты 

мейлінше мақсатқа бағытталған етуге көмек беретінін тексеру үшін жеті 

сабақтан  тұратын  жаратылыстану  сабақтарының  барысында  осы  тәсілді 

пайдалануды бағалауға шешім қабылдады. Ол сегізінші сынып оқушыларымен 

жұмыс істеді. Ол тәжірибелік сабақтарда уәждеме деңгейін белгілеу мен 

мүмкін  өзгерістерді  анықтау  үшін  сабақтарды  өтуге  дейін  және  кейін 

сауалнама жүргізді. Ол бір топ оқушыларды ерекшелеп алып, тәжірибелік 

сеанстар барысында олардың талқылауларын жазып алып отырды және екі 

топтық әңгіме жүргізді, біреуі сабақтардың ортасында және біреуін соңында 

жүргізді.  Ол  сонымен  бірге  оқушыларды  сабақ  барысында  да  бақылап, 

олардан тәжірибелік сабақтар барысында өз  оқулары туралы ойларымен 

бөлісетін журнал жүргізуді сұрады.

4.1 тапсырма

Мэридің жобасы туралы ойланып, Мэри, біздің ойымызша, есепке алуы тиіс 

этикалық мәселелер тізімін жасаңыз. BERA басшылығымен тексеріп алған 

дұрыс. Сіз дәл сондай іс-әрекетті, егер өз ғылыми жобаңызды аяқтамаған 

болсаңыз, өз жобаңызға жасай аласыз. 

Ethics In Educational Research

188

көрсету қажет. Кейбір мектептер ата-аналарға өз балаларына жобаға қатысуға рұқсат 

беру туралы өтінім жасалған хат жіберуді қатаң қадағалауы және сізден әр баланың 

келісімі берілген анықтамаларды жинауды талап етуі мүмкін. Басқалары жоба туралы 

хабарлама жібере отырып ата-аналарға хат жіберу жеткілікті деп ойлайды, өйткені 

оларда көбірек ақпаратты алу үшін мүмкіндік болуы немесе бас тартуға мүмкіндігі 

болуын қамтамасыз етеді. Құпиялылық та маңызды. Жазбалар қауіпсіз серверде 

сақталуы және тек зерттеу үшін ғана пайдаланылуы тиіс. Таңдалым тәртібі этикалық 

дилемманы ұсынып отыр, өйткені кейбір балалар қатысуға ниет білдіруі мүмкін және 

кейбіреулері өзін шектеп тастағандай сезінуі мүмкін. Бұл жағдайда бір сыныптағы 

28 адамнан төртеуін таңдап алу тым дау тудырмайды, алайда кейде барлық балалар 

өздерін дұрыс бағалағанын сезіну үшін бүкіл сынып қамтылған кездер де белгілі! 

Таңдау тәртібі мұқият ойлануды талап етеді. Мэри сабақтан тыс кездерде өз сыныбын 

бақылап, жаңа жұмыс тәсілін ұсынатын жаттығуларды орындау барысында мейлінше 

көбірек сөйлейтін топты таңдап алды. 

Осылайша, белгілі этикалық мәселелер мыналарды қамтиды: 

•  саналы сезіну 

•  құпиялылық

•  мәліметтерді сақтау мен олардың қауіпсіздігі – фотосуреттерді пайдалануды қамти 

алғанда 

•  қатысушыларды таңдау.

Басқа мәселелерге төмендегілер қатысты болуы мүмкін:

•  Балалардан қашан сұрау алынады? Олардың үзіліс уақытын алу немесе сабақ 

үстінде сауалнама алу – қайсысы орынды? 

•  Әңгімелердің ұзақтығы қандай болады? 

•  Сауалнамаларды толтыру қанша уақыт алады? 

•  Зерттеу ғылыми факультетпен талап етілген жұмысты балалардың аяқтау 

мүмкіндігіне әсер етеді ме? 

Мұнда ешқандай күрделі этикалық дилемма жоқ, жай ғана кейбір шешімдер 

ақпаратты жинау әдістеріне қатысты болады. Алайда жоба туралы сіз қаншалықты 

көп ойланатын болсаңыз және мүмкін зерттеу жобаларын қарастыратын болсаңыз, 

барлығы соншалықты күрделі болатынын айқындайсыз және сіздің барлық жайттарды 

есепке алғаныңызға сенімді болу қиын. Сізге ұсынайын деп отырған негізгі концепция 

моральдық теорияға негізделіп, жобаға жан-жақты қарай отырып барлық мәселелерді 

анықтап есепке алуға мүмкіндік береді. Осы концепцияның көмегімен Мэри этикалық 

мәселелердің мейлінше талдануын жүзеге асыра алып, оның жұмысының сапасы мен 

әсеріне әсер етуі мүмкін кейбір болмашы қиындықтарды болжай алғанын көрсетеміз.

Этикалық концепцияны ұсыну

Бұл тарауда этикалық құралды – этикалық мәселелерді ойлауға арналған концепцияны 

сипаттаймыз. Ол жобамен байланысты этикалық мәселелер туралы ойлану барысында 

Ethics In Educational Research

189

сіздің әр ойдың басқа бір оймен байланысты болатынын және ойдың логикалық, ретті 

және барлық жайттың есепке алынуына сенімді болудың қиын екенін айқындайтын 

деректі есепке алады. 

 

Сипатталып отырған концепция өз жағдаятына түрлі бағыттармен қарауды 

ұсынады. Осы концепцияның көмегімен жағдаятты талдай отырып, мораль аясында 

этикалық мәселелерді жүйелі түрде жоюға болады. Концепция шешімдерді бермейді, 

алайда оны пайдалану сізге этикалық түрде әрекет етуге және шешімдерді қабылдау 

үдерісінің айқын болатынындай етіп және ол жөнінде келісуге болатыны туралы 

шешім қабылдауы тиіс. 

Концепция Сидхаус (Seedhouse) (1998a) және Флиндерс (Flinders) (1992) 

жұмысының негізінде түзілген. Сидхаус – философ, ол өзі «шәкіл» ретінде атап 

отырған моральды теория негізінде түзген, ол моральды-адамгершілік шешімдерін 

қабылдайтын медициналық мамандардың жұмыстарына растама ретінде келтіріліп 

отыр. Флиндерстің мәлімдеуінше, сапалық зерттеуде этиканы талқылау зерттеушілерге 

болжам жасауға және дилеммаларды жақсырақ тануға көмек беруі мүмкін үлгілердің 

кемшіліктерімен ерекшеленетінін белгілейді. Ол сапалық зерттеуде этикалық 

дилеммаларды талқылау үшін негіздеме болуы мүмкін төрт «этикалық концепцияны» 

(моральдық теорияның негізінде) ұсынады. Біз Сидхаус пен Флиндерстің ойын 

біріктіре отырып, ғылыми-педагогикалық зерттеуге қатысты қолдануға болатын 

концепцияны алдық. Бұл тарауда біз концепцияны қарастырып, түсіндіреміз және 

ғылыми-педагогикалық зерттеуде оны қолдану әдістемесін ұсынамыз (4.1 суретті 

қараңыз). 

4.1 сурет. 

Сидхаустың этикалық шәкілі

Этикалық концепция 

Пирамидаға жоғарыдан төмен қарай 

қарап отырмыз деп елестетейік (4.1 

суретті қараңыз). Әрбір қабат этикалық 

ерекшелікке ие жағдай туындаған кезде 

есепке алуы қажет мораль теориясының 

саласын білдіреді. (Мораль теориясының 

қысқаша сипаттамасын ғаламтордан 

қараңыз www.st-andrews.ac.uk/~ea10/

theory.htm.) Бастапқы жұмыста Сидхаус 

әрбір қабатта блоктар сызбасын 

ерекшелеп көрсетті; біз осы блоктарды 

бейімдеу мен ғылыми-педагогикалық 

зерттеулерге сәйкес келетін 

концепцияны түзу үшін Флиндерстің 

идеясын пайдаландық. 

 

  Концепция  разработана  на  основании  работы  Seedhouse  (1998a)  и  Flinders  (1992).  Seedhouse  – 

философ,  разработавший  на  основе  теории  морали  то,  что  он  назвал «шкалой»  для  поддержки 

медицинских специалистов, принимающих морально-нравственные решения. Flinders утверждает, что 

обсуждение  этики  в  качественном  исследовании  часто  характеризуется  недостатком  моделей, 

которые  могли  бы  помочь  исследователям  прогнозировать  и  лучше  распознавать  дилеммы.  Он 

предлагает  четыре «этические  концепции» (на  основе  теории  морали),  которые  могут  послужить 

основанием  для  обсуждения  этических  дилемм  в  качественном  исследовании.  Мы  объединили  их 

идеи  и получили концепцию, которую можно применить к научно-педагогическому исследованию. В 

этом  разделе  мы  рассмотрим  и  объясним  концепцию  и  предложим  методологию  ее  применения  в 

научно-педагогическом исследовании (см. рисунок 4.1).  

 

Этическая концепция    

 

Представьте,  что  вы  смотрите  на  пирамиду  сверху (см.  рисунок 4.1). Каждый  слой  представляет 

область  теории  морали,  которую  необходимо  учитывать  при  возникновении  ситуации  с  этическим 

уклоном. (Краткое описание теории морали см. в интернете www.st-andrews.ac.uk/~ea10/theory.htm.) В 

своей  работе  Seedhouse  выделил  в  каждом  слое  ряд  блоков;  мы  использовали  идеи  Flinders  для 

адаптации  этих  блоков  и  разработки  концепции,  подходящей  к  научно-педагогическим 

исследованиям.   

 

 

 

 

Рисунок 4.1 Этическая шкала Seedhouse 

 

Люди 

Обязанности + мотивы 

Слой последствий 

внешний анализ 

Ethics In Educational Research

190

Сыртқы немесе экологиялық қабат 

Бұл қабат бізге зерттеу мәнмәтіні мен жағдайға қатысы жоқ адамдардың ниетін 

қарастыруды ұсынады; сіз жұмыс жасайтын мекеменің және сіз жұмыс істейтін 

мекеменің бөлігімен арадағы қатынас және жалпы алғандағы мекеменің мәдениеті. 

Салдарлар немесе тәжірибелік қабат

Бұл қабат концепция туралы ойды ұсынады: біздің қалауларымызбен байланысты 

жалпы алғанда адамзат үшін, белгілі бір топ үшін, жеке тұлға немесе зерттеуші үшін 

жеке «игілік» әрекеттері артады ма. Зерттеудің қатысушыларға, мектеп, мұғалімдер 

немесе оқушыларға, сонымен қатар нәтижелермен немесе осы зерттеуді жүргізу 

үдерісімен қатысы болуы мүмкін кез келген тұлға үшін ұсынылған іс-әрекеттердің 

салдарларын есепке алу қажет. 

Деонтологиялық (этикалық) қабат 

Бұл қабат зерттеудің міндеттері мен уәждемелерін есепке алады. Деонтологтар 

бір негізгі міндетті (мәсел., еш уақытта берген уәдені бұзбау), бірнеше міндетті 

немесе оның іс-әрекетін анықтайтын міндеттер құрылымын таңдайды. Мақсаты 

– қателіктерге жол бермеу. Сидхаус біз ұсынып отырған іс-әрекеттің «дұрыс іс» 

екендігін ойлауды ұсынады. Бұл жағдай зиян келтірмеуді, мейірімділікті және шынайы 

іс-әрекеттерді, әділдік пен уәделерді орындауды қамтиды. Мұнда сонымен бірге 

зерттеуді жүргізу тәсілін ойлану, қатысушылар мен мүдделі тараптарға белгілі бір 

кезеңде нәтижелер туралы хабарландыру, сонымен бірге алынған сыпайы ақпаратпен 

қалай жұмыс жүргізуге қатысты болады (Oliver, 2003).

Жеке қабат/ қатынастар этикасы 

Бұл қабат жобаның «негізгі ұстанымына» шоғырлануды және жекелеген 

қатысушылардың талаптарын қарастыруды ұсынады. Бізге зерттеу негізіндегі қарым-

қатынастарды есепке алу қажет. Медицинада автономдылық негізгі мәнге ие; ғылыми-

педагогикалық зерттеуде, Бондтың пікірі бойынша (Bond) (2005), бұл «сенім» болуы 

тиіс. 

жүктеу/скачать 32,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: