Дене температурасы және оның реттелуі

Сыртқы орта температурасының ауытқуларына бейімделуіне байланысты жануарлар стенотермиялы және эвритермиялы болып бөлінеді.

Жоғары сатыдағы жануарлар (сүт қоректілер мен құстар) денесінің температурасы қоршаған сыртқы орта температурасына тәуелсіз және біршама тұрақты деңгейде сақталады. Дене температурасының тұрақтылығын изотермия деп атайды. Бұл қасиет эволюция барысында біртіндеп пайда болған, оның арқасында жеке органдар мен ұлпалар сыртқы орта температурасының ауытқуларынан тәуелсіз қызмет атқарады. Изотермияны күрделі физиологиялық тетіктер қамтамасыз етеді, олардың ішінде негізгі рөлді жүйке жүйесі атқарады. Осы себепті изотермия жүйке жүйесінің дамуына байланысты қалыптасады.

Төменгі сатыда дамыған жануарларда изотермия болмайды. Барлық омыртқасыз жануарларда, балықтарда, қос мекенділерде, бауырымен жорғалаушыларда дене температурасы тұрақсыз және қоршаған орта температурасына тәуелді өзгеріп отырады. Орта температурасы жоғарыласа дене температурасы көтеріледі, салқындаса - төмендейді. Мысалы, күн ысыған кезде кесіртке денесінің температурасы 40⁰С-ға дейін көтеріледі. Осындай дене температурасының тұрақтылығын сақтай алмайтын жануарларды пойкилотермиялы жануарлар («салқын қандылар») деп атайды (Роікіlоs - грек тілінде түрлі, ала-құла, therm- жылу деген мағына береді). Организм температурасын бір қалыпта сақтап тұратын жануарларды гомойотермиялы (gоmоіоs - бірдей) жануарлар («жылы қандылар»)деп атайды.

Изотермия тек филогенезде ғана емес, онтогенездік даму кезінде де біртіндеп қалыптасады. Жас балапандарда дене температурасын бір қалыпта ұстау қабілеті жұмыртқаны жарып шыққаннан кейін бірнеше күннен соң ғана қалыптасады.

Құс гомойотермиялы жануарларға жатады, оларда дене температурасын реттеу тетіктері жақсы жетілген. Дегенмен, ішкі ағзалар мен мидың температурасы дененің орташа температурасынан жоғары болады, ал тері температурасы төменірек болуы мүмкін. Сондықтан «дене температурасы» деген түсінік салыстырмалы ұғым. Құстың температурасын тік ішектің температурасын өлшеп анықтайды. Құстың ректалды температурасы сүт қоректілерге қарағанда жоғары және ол орта есеппен 40-42 º құрайды. Әр түрлі құстың дене температурасы әртүрлі болғанымен, әр құста ол аз ғана шекте ауытқиды.

Дене температурасы физиологиялық шекте (0.4-0.5º-қа) тәулік мерзіміне, азық қабылдауға, құстың жасы және жынысына, қимыл белсенділігіне т.б. байланысты ауытқып отыруы мүмкін. Аналық құстарда аталықтармен, балапандарда ересектермен салыстырғанда температура жоғарылау болады. Құстарда дене температурасының ең төменгі көрсеткіштері аяқтың ұшында байқалады. Қанат астында температура ректалды температураға жақынырақ, көп жағдайда тек 0.1-0.2º айырмашылық байқалады. Сондықтан құс температурасын оның қанатының астынан өлшеп аңықтауға да болады. Практикалық тұрғыдан қанат астының температурасын электротермометр арқылы өлшеу тиімді әрі оңайырақ.

Дене температурасының тұрақтылығы жылу түзу және оны бөлу процестері тепе-тең болған жағдайда ғана сақталады. Бұл тепе-теңдік арнаулы физиологиялық тетіктер арқылы реттеледі. Жылудың түзілуін, яғни организмдегі химиялық процестердің қарқынын, бағыттауды химиялық жылу реттеу деп атайды. Денеден жылудың қоршаған ортаға берілуін үйлестіруді физикалық жылу реттеу деп атайды. Осы тетіктерге байланысты қалыпты жағдайда денеде түзілген жылу шығындалған жылудың орнын толтырып отырады да, организмде температура тұрақтылығы сақталады.