Ќан жїйесі физиологиясы
Гормондар, олардың қасиеттері мен ұлпаларға әсерінің механизмі
жүктеу/скачать 6,9 Mb.
|
| Гормондар, олардың қасиеттері мен ұлпаларға әсерінің механизмі. Гормон деген терминді 1902 жылы ағылшын ғалымдары В.Бейлис пен Э.Старлинг ұсынған. Табиғатына қарай гормондарды төрт топқа бөледі: стероидтық гормондар, полипептидтік гормондар, амин қышқылдарының туындылары, белок тектес гормондар.
Стероидтық гормондар холестериннің туындылары болып табылады. Оларға бүйрек үсті безінің қыртысты бөлігінің және жыныс бездерінің гормондары жатады. Полипептидтік гормондарға окситоцин, вазопрессин, амин қышқылдары туындыларына – тироксин, бүйрек үсті бездерінің боз затының гормондары (катехоламиндер), ал белок тектес гормондарға гипофиздің алдыңғы және ортаңғы бөліктері мен аралшық без (ұйқы безі) гормондары жатады. Организмдегі әсер сипатына қарай гормондар метаболиттік, морфогенездік және үйлесімдік гормондар болып үш топқа бөлінеді. Метаболиттік гормондар организмдегі зат алмасу процесінің қарқынын реттейді. Мысалы, инсулин, глюкагон, адреналин гормондары көмірсулар алмасуын реттейді; гипофиздің соматотропты гормоны белоктардың түзілуін жандандырып, көмірсулар мен майлардың алмасу қарқынын күшейтеді; қалқанша бездің гормондары организмдегі қуат алмасуын жандандырып, белоктардың, көмірсулардың, майлардың тотығуын жақсартады. Морфогенездік гормондар торшалардың генетикалық аппаратына әсер ету арқылы синтездеу процестерін жандандырып, торшалардың өсуін, көбеюін, жіктелуін, өзіне тән әрекеттерін реттеп отырады. Олар организм құрылымдарының, мүшелерінің, белгілерінің дамуындағы реттілікті қамтамасыз етеді. Үйлесімдік гормондар жеке мүшелердің қызмет-әрекеттерін өзгертіп, оларды организм жағдайына сәйкестендіреді. Мысалы, адреналин жүрекке әсер етіп, оның жиырылу күшін арттырады, жүрек жұмысының жиілігін шапшаңдатып, ішек-қарын қимылын баяулатады. Гормондардың бұл тобының әрекеті организмде жүретін процестерді оның физиологиялық күйіне үйлестіруге бағытталады. Әсер бағытына қарай гормондарды үш топқа бөледі: Нысана мүшелерге әсер ететін эффекторлық гормондар; Эффекторлық гормондардың түзілуі мен бөлінуін жандандыратын троптық гормондар; Гипофиздің троптық гормондарының бөлінуін реттейтін релизинг гормондар. Өз ретінде соңғылар либериндер және статиндер болып жіктеледі. Гормондар құрылымдық материал да, қуат көзі де болып табылмайды. Олар ерекше реттегіш заттар. Гормондардарға көптеген қасиеттер тән. 1. Алшақ (дистанциялық) әсер - гормондар өздері түзілген бездерден алшақ орналасқан органдардың қызметіне әсер етеді. Мысалы, гипофиздің алдыңғы бөлімінде түзілген гормондар дененің әртүрлі бөлігіндегі қалқанша без, бүйрек үсті бездер, жыныс бездері т.с.с. органдардың қызметін өзгертеді. 2. Телімді (Өзіндік) әсер - әрбір гормон организмдегі нақтылы процеске ғана ықпал етеді. Мысалы, антидиурездік гормон бүйрек түтікшелерінен судың кері сорылуын реттейді, инсулин қан құрмындағы глюкозаның деңгейін төмендетеді. 3. Зор биологиялық белсенділік. Гормондар өте аз мөлшерде бөлінсе де, күшті биологиялық эффект тудырады. Мысалы, 1 г адреналин 10 млн бақаның оқшауланған жүрегінің жиырылу күшін арттырып, соғуын жиілетеді. 1 г инсулин 125 мың қоянда гипогликемия тудырады. Жүрекке адреналиннің 1:10-7 дәрежедегі дозасы әсер ете алады. 4. Шағын молекулалық мөлшер. Гормондар молекулаларының мөлшері ықшам келеді. Осымен байланысты олар капиллярлар қабырғасынан, торшалар қабығынан (мембранадан) оңай өтеді. 5. Көптеген гормондарға түліктік ерекшелік тән болмайды. Олардың бұл қасиеті практикада әртүрлі малдан алынған препараттарды қолдана беруге мүмкіндік береді. Бірақ әр түлік малдың белоктық және полипептидтік гормондары амин қышқылдық құрамы мен олардың орналасу тәртібі жағынан ерекшеленеді. 6. Гормондар ұлпаларда ұзақ сақталмай, тез бұзылады, сондықтан ішкі секреция бездері оларды толассыз бөліп отырады. 7. Гормондар тек тірі организмде ғана әрекет етеді. Олардың әсері тірі торшалар мен олардың құрылымдарына бағытталған. Органдарға әсерінің механизміне байланысты барлық гормондар екі топқа бөлінеді: 1) мембрана әсерлі белок тектес ірі молекулалы гормондар, 2) торша әсерлі кіші молекулалы стероидты гормондар мен құрамында азоты бар полипептидтер. Белок тектес гормондар (тиреотроптық, адренокортикотроптық, гонадотроптық т.б.) торшаның ішіне өтпей, мембрана беткейіндегі рецепциялық аппаттарға (ерекше белоктарға) бекиді де, торша ішіндегі биосинтездік процестерге мембрананың ферменттік жүйелері, простагландиндер, кальций иондары т.б. арқылы әсер етеді. Стероидты гормондар (эстрогендер, прогестерон, глюкокортикоидтар, альдостерон, тестостерон) және пептидтер (либериндер мен статиндер) торша қабығының беткейіндегі құрылымдармен әрекеттесіп, мембрананың липидтік қабатындағы фосфолипидтермен, натрий тұздарымен, сульфаттармен және глюкоранидтермен байланысады. Осының нәтижесінде суды тартатын қосылыстар мембрананың липидтік қабатынан ажырап, торша ішіне өтеді де, ондағы рецепциялық белоктармен байланысқан соң, гормондар ядро ішіне еніп, ДНК-мен қайтарымды әрекеттестікке түседі де, торшада жүретін әртүрлі процестерге әсер етеді. Стероидты гормондар торша ішіндегі РНК-полимеразаны жандандырып, белоктың (ферменттің) түзілуін реттейді, қуаттық және биосинтездік процестерді күшейтеді, торша қабығының амин қышқылдары мен басқа да заттарға өтімділігін жақсартады. Организмде гормондар бауыр мен басқа да органдар торшаларында жойылады. Алдымен олар күкірт және глюкурон қышқылдарымен байланысады да, соңынан қосылыс түрінде әр түрлі экскреттер құрамында бөлінеді. Кейбір гормондар сыртқа ешқандай өзгеріссіз де шығарылады. Гормондар әрекеті антигормондар мен кереғар гормондар әсерімен шектеледі.
жүктеу/скачать 6,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|