Ќан жїйесі физиологиясы

Денедегі судың негізгі қоймасы – бұлшық еттер, онда бүкіл организмдегі су мөлшерінің 49 пайызға жуығы сақталады. Одан кейінгі орынды тері шелі алады. Денеде су не торша құрамында, не одан тыс орналасады. Қан плазмасы, ұлпалық сұйық және лимфа құрамындағы су торшадан тыс орналасқан су фракциясын түзеді. Денедегі судың жалпы мөлшерінің (сақа организмде) шамамен 70 пайызы торша ішінде, 30 пайызы одан тыс орналасады.

Организмде судың үш түрі кездеседі: 1) еркін, байланыспаған су. Ол торша мен торшааралық қуыстағы органикалық және бейорганикалық заттарды ерітеді; 2) байланысқан су, ол коллоидтар құрамына еніп, олардың көпсуіне көмектеседі; 3) гидратациялық немесе молекулалардың ішіндегі су, ол органикалық заттар құрамына еніп, солар тотыққанда бөлінеді.

Организмде су бірде көбейіп, бірде азайып отырады. Соған қарамастан қанның осмостық қысымы әр уақытта тұрақты деңгейде сақталады, себебі торша мен торшааралық сұйық құрамындағы су үздіксіз алмасып, оның мөлшері үнемі реттеліп отырады. Организм суды көп қабылдаса, ол қанға өтіп, қанның қысымын арттыруға тиісті. Бірақ қалыпты жағдайда мұндай ауытқулар байқалмайды. Өйткені судың артық мөлшері қаннан су мен тұздардың қоймасы болып табылатын тері шеліне, оның дәнекер ұлпаларына өтіп кетіп, ал шектен артық мөлшері дем ауасының буымен не несеп құрамында сыртқа бөлінеді. Су тапшы болған жағдайда су қоймаларындағы судың есебінен оның қандағы деңгейі қалыпты жағдайда сақталады. Денедегі судың жалпы мөлшерін қанға «таңбаланған су» (дейтерий тотығын) егу арқылы анықтайды.

Организмге су ауыз сумен және азықпен енеді. Қабылданған су мөлшері ауа райының жағдайына, азық сипатына, құстың жасына, күтіміне байланысты өзгеріп отырады. Құрғақ азық балғын азықпен салыстырғанда суды көбірек ішкізеді. Денедегі судың біраз мөлшері қоректік заттардың - белок, май, көмірсулардың тотығуы кезінде бөлінеді. Денеде 100 г белок тотыққанда - 41 г, ал дәл осындай мөлшерде көмірсулар мен майлар тотыққанда тиісінше- 55 және 107 г су бөлінеді.

Организм қабылдаған су қанға оңай сіңеді де, бауырдан өтіп, бүкіл денеге тарап, алдымен торшааралық қуысқа, одан кейін торшаларға өтеді. Торшалардан бөлінген су ұлпалық сұйық, лимфа арқылы қанға өтіп, бөлу ағзалары әрекетімен сыртқа шығарылады. Организмде су онкостық және осмостық қысым деңгейіне байланысты алмасып отырады.

Құс аштықтан гөрі шөлден тез өледі. Ауыл шаруашылығы құстарының азықсыз 12 күн шыдайтыны мәлім. Су қабылдамаса тауықтар 3-4 тәуліктен, 2 апталық балапандар 5-7 тәуліктен, 4 апталықтар 10-13 тәуліктен, көгершіндер 3-5 тәуліктен кейін өлімге ұшырайды.

Су организм құрамында әртүрлі мөлшерде болады (3-кесте).

3 кесте - Тауықтың органдары мен ұлпаларындағы судың мөлшері ( % ) (В.М.Селянский және Т.И.Аршинова, 1975)

Органдар және ұлпалар	Балапан	Ересек тауықтар
Қан	91	90
Лимфа	96	95
Бұлшық ет	76	75
Қаңқа сүйектері	18	17
Ішкі ағзалар	72	70
Тері	20	20
Қауырсын	20	20
Май ұлпасы	30	30
Химус	95-96	95

Құс неғұрлым жас болған сайын оның организміндегі су соғұрлым көп болады. Жаспен байланысты судың дене массасына қатынасы мынандай: бір күндік инкубациядағы эмбриондарда 94.5 %, инкубацияның соңында - 82.7 %; жас тауық балапанында 70-75 %, ересек тауықта 70.9 %-72.9 % (М.В.Орлов). Су белок, май, көмірсудың ас қорыту жолында ыдырауы үшін аса қажет. Мысалы, дисахаридтің бір молекуласы ыдырағанда бір молекула су жұмсалады. Су организмнің минералды заттарды, дәрмендәрілерді, көмірсуларды сіңіруіне аса қажет.

Организмнен су ішек және бүйрек арқылы, сонымен қатар өкпе және ауа қапшықтар арқылы шығарылатын ауамен, жұмыртқамен бөлінеді. Құс организмінен шыққан судың 50-70 пайызы нәжіспен және 50-30 пайызы басқа жолдармен бөлінеді.

Организмге енген және одан бөлінген судың айырмасы су балансын құрайды. Ол теріс және оң болуы мүмкін. Құс қалыпты жағдайда болса, су балансы оң. Тауықтарда ол жасына, тұқымына, азықтануына байланысты +36 мл-ге дейін жетуі мүмкін.

Судың теріс балансы оның организмге аз мөлшерде түсуінен, нәжіспен көп мөлшерде бөлінунен, организмде электролиттердің төмендеуінен болуы мүмкін.