Қаралық ғылыми­практикалық конференция I том

177 

 

industry of every kind naturally begins to subdivide and improve itself, and it is frequently not 

till  a  long  time  after  that  those  improvements  extend  themselves  to  the  inland  part  of  the 

country.” [3] 

Gallup, Sachs and Mellinger [4] found that coastal regions, and regions linked to coasts by 

ocean­navigable  waterways,  are  much  more  developed  in  comparison  with  the  landlocked 

areas. 

Global spatial autocorrelation analysis is applied to study the importance of sea access to 

regional  development  in  Kazakhstan.  Spatial  autocorrelation  literally  shows  that  variable  is 

correlated with itself.  The univariate Moran’s  I [2] statistics is an estimate that measures the 

extent  of  spatial  autocorrelation  in  data.  It  ranges  from  (­1)  to  (+1),  where  positive  values 

indicate a positive association between variable and itself in other regions, negative indicate a 

negative association, and (0) indicates there is no correlation between variables. 

The global Moran’s I statistic is calculated by:  

=

∑

(

− )(

− )

∑

(

− )

 

Where  is the total number of observations, 

is the weights for neighbours and ,  is the 

value  of  the  variable  at  the  and locations,   is  the  the  overall  mean  of  values. To  determine 

the  significance  of  Moran's I  a  Monte  Carlo  randomisation  test  with  999  permutations  was 

applied. 

The  data  used  were  obtained  from  the  World  Bank’s  database.  Gross  Domestic  Product 

per capita of 2015 was used as indicator of economic development of the regions. A research 

software  GeoDa  was  utilized  to  present  the  data  and  compute  spatial  autocorrelation.  First, 

spatial weights matrix of regions based on first­order queen contiguity that takes into account 

surrounding  neighbours  were  calculated.  After  this,  the  Moran’s  I  statistics  with  scatter  plot 

were presented and interpreted.  

 

Results and Discussion 

Figure 1 indicates the distribution of regional GDP per capita for 2015 in all 14 regions of 

Kazakhstan. It is obvious that regions with access to the Caspian Sea demonstrate the highest 

economic  development.  Oil  resources  existence  in  West  Kazakhstan,  Mangistau  and  Atyrau 

regions  plays  a key  role  in  regional income. The  economy of South Kazakhstan, Almaty and 

Jambyl  regions  and  northern  part  of  the  state  are  based  on  agricultural  sector  that  is  not 

contribute to the local income tangibly. 

 

Figure 1: Regional Income Per Capita in Kazakhstan, 2015 

 

 

Fig

ure 

2 

shows 

the 

scatterp

lot 

of 

univari

ate 

Moran’

s I. The 

estimat

e 

of 

Moran’s I is 0.312 and significant (p­value = 0.003). As null hypothesis 

for  this  test  is  “there  is  no  autocorrelation  between  regions”,  which  is 

178 

 

failed  to  reject,  the  alternative  one  is  accepted.  Spatial  autocorrelation  in  regional  GDP  per 

capita  is  positive  as  it  was  expected.  It  means,  the  more  is  the  regional  income  of  neighbour 

regions the better is economic development in the given area. 

 

Figure 2: Moran’s I Scatter plot and the value 

 

Conclusion and Future Work 

It  can  be  concluded  that  the  access  of  the  regions  to  the  Caspian  Sea  is  important  for 

Kazakhstan.  Knowledge  of  the  spatial  distribution  helps  us  to  understand  the  structure  of  the 

Kazakhstan’s  economy.  The  quality  of  life  in  the  west  of  Kazakhstan  actually  is  not  high  in 

comparing with the southern regions, however it has the highest regional income. This paradox 

can be explained by oil revenues generated that do not benefit the local communities.  

The  results  of  this  study  demonstrates  spatial  dependency  on  regional  income.  Although 

Kazakhstan has chosen the way of economic diversification, it is still heavily dependent on oil 

revenues that makes the economic stability vulnerable. 

 

References: 

1 Frappi, C., Garibov, A., 2014, “The Caspian Sea Chessboard: Geo­political, Geo­strategic 

and Geo­economic Analysis”, EGEA S.p.A. 

2 Moran, P.A.P. “Notes on Continuous Stochastic Phenomena”. Biometrika. 1950; 37(1):17–

23. 

3 Smith, Adam. 1776[1976]. An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations. 

Chicago: University of Chicago Press. 

4  Gallup,  John  Luke,  Jeffrey  D.  Sachs,  and  Andrew  Mellinger  (1999).  Geography  and 

Economic  Development.  International  Regional  Science  Review  22(2),  August,  179­232. 

Reprinted  from  Annual  World  Bank  Conference  on  Development  Economics  1998,  Boris 

Pleskovic and Joseph E. Stiglitz (eds.) Washington, DC: The World Bank. 

 

 

УДК 338.1 

Елшібаев Р.Қ. 

Нархоз университетінің доценті, э.ғ.к., Қазақстан Республикасы, Алматы қаласы 

e-mail: rahym@list.ru 

 

ҚАЗАҚСТАНДА ИНДУСТРИЯЛЫҚ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ 

МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 

 

Abstract:  This  article  considers  the  issues  of  state  support  of  industrial­innovative 

activities  in  Kazakhstan.  In  particular  article  provides  industrial  innovation  system  and 

179 

 

description  of  its  component  parts,  and  state  support  measures  of  subjects  of  industrial 

innovative activity. 

Кілт  сөздер:  индустриялық­инновациялық  даму,  стратегия,  индустриялық­

инновациялық  жүйе, инфрақұрылым, индустрияландыру картасы, индустриялық  аймақ, 

инновациялық кластер.  

 

 

 

Еліміз  егемендігін  алғаннан  бастап  қазіргі  кезге  дейін  бірқатар  экономикалық 

реформаларды    жүзеге  асырды.  Әсіресе,  2000  жылдардан  бастап  ұлттық  экономика 

тұрақты  дамуға  қадам  басып,  экономиканы  əртараптандыру  мəселесіне  ерекше  көңіл 

бөле  бастады.  Алғашқыда  Қазақстан  Республикасының  индустриалық­инновациялық 

дамуының  2003­2015жылдарға  арналған  стратегиясы  қабылданды,  содан  кейін 

2010жылы 

Қазақстан 

Республикасының 

үдемелі 

индустриялық­инновациялық 

дамуының  2010  ­2014жылдарға  арналған  мемлекеттік  бағдарламасы  іске  асырылғаны 

белгілі. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Президентінің 2014жылғы 1­тамыздағы 

№ 

874 

жарлығымен 

Қазақстан 

Республикасын 

индустриялдық­инновациялық 

дамытудың  2015­2019  жылдарға  арналған  мемлекеттік  бағдарламасы  қабылданды.  Бұл 

бағдарлама  «Қазақстан­2050» стратегиясының  ұзақ  мерзімді  басымдықтарына  сəйкес 

Қазақстан  Республикасының  2020  жылға  дейінгі  Стратегиялық  даму  жоспарының 

«Экономиканы  əртараптандыруды  жеделдету»  деген  түйінді  бағытын  іске  асыру  үшін, 

Қазақстанның  əлемнің  дамыған  30  ел  қатарына  кіру  жөніндегі  тұжырымдамасын, 

сондай­ақ  Қазақстан  Республикасы  Президентінің  жанындағы  Шетелдік  инвесторлар 

кеңесінің  XXVI  пленарлық  отырысында  Мемлекет  басшысы  берген  тапсырманы 

орындау үшін жəне Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан жолы - 2050: Бір 

мақсат,  бір  мүдде,  бір  болашақ»  атты  2014  жылғы  17  қаңтардағы  Қазақстан 

халқына Жолдауын  іске  асыру  шеңберінде  əзірленген.  Ол  Қазақстан  Республикасын 

үдемелі 

индустриялық­инновациялық 

дамыту 

жөніндегі 

2010­2014 

жылдарға 

арналған мемлекеттік бағдарламаның қисынды жалғасы болып табылады жəне оны іске 

асыру  тəжірибесі  ескерілген,  сондай­ақ  Қазақстанның  өнеркəсіптік  саясатының  бір 

бөлігі  болып  табылады  əрі  күш­жігер  мен  ресурстарды  секторлардың  шектеулі  аясына, 

өңірлік  мамандануға  шоғырландыра  отырып,  кластерлік  тəсілді  қолдану  арқылы 

өңдеуші өнеркəсіпті дамытуға жəне тиімді салалық реттеуге бағытталған. 

 

Өңдеуші  өнеркəсіпті  əртараптандыруды  жəне  оның  бəсекеге  қабілеттілігін 

арттыруды  ынталандыру  мақсатын  көздейтін  бұл  бағдарламаны  іске  асыру  шеңберінде 

2019жылға қарай мынадай нысаналы индикаторларға қол жеткізу көзделіп отыр: 

1)  өңдеуші  өнеркəсіп  өндірген  өнім  көлемін  нақты  мəнде  43%­ға  ұлғайту; 

2)  өңдеуші  өнеркəсіпте  жалпы  қосылған  құнды  нақты  мəнде  кемінде  1,4  есе 

ұлғайту; 

3) өңдеуші өнеркəсіптегі еңбек өнімділігін нақты мəнде 1,4 есе ұлғайту; 

 4) шикізаттық емес (өңделген) экспорт құнының көлемін кемінде 1,1 есе ұлғайту; 

 5)  өңдеуші  өнеркəсіптің  энергияны  қажет  етуін  2012  жылдың  деңгейіне  қатысты 

кемінде 15%­ға азайту; 

 6) өңдеуші өнеркəсіпте жұмыспен қамтуды 29,2 мың адамға ұлғайту. 

 

Бағдарламаны іске асыру шеңберінде келесідей міндеттер шешімін табуы тиіс: 

1) өңдеуші өнеркəсіпті озыңқы дамыту; 

2) басым секторларда тиімділікті жоғарылату жəне қосылған құнды ұлғайту; 

3) шикізат емес тауарларды өткізу үшін нарықтарды кеңейту; 

4)  өнімді жұмыспен қамтуды сақтап қалу; 

5)  өңдеуші өнеркəсіптің басым секторларына технологиялылықтың жаңа деңгейін 

беру  жəне инновациялық  кластерлерді қалыптастыру  арқылы болашақтың секторларын 

дамыту үшін негіз құру; 

6)  өңдеуші  өнеркəсіпте  кəсіпкерлікті  ынталандырып,  шағын  жəне  орта  бизнесті 

дамыту. 

180 

 

Қазіргі  уақытта  Қазақстан  экономикасының  құрылымында  өнеркəсіп  шамамен 

үштен  бір  бөлігін  алады.  Кен  өндіру  секторы  жұмыспен  қамтудың  2,9  %­дан  астамын 

жəне  эконмикадағы  жалпы  қосылған  құнның  (бұдан  əрі  ­  ЖҚҚ)  18  %­ын  қамтамасыз 

етеді.  Өндіруші  өнеркəсіптегі  негізгі  капиталға  инвестициялар  бүгінде  жалпы  көлемнің 

30  %­ынан  асады,  ал  өңдеуші  өнеркəсіпте  бар  болғаны  ­  12  %.  Қазақстан  өндіруші 

салалардың өнімін экспорттауда алда келеді (ең алдымен, мұнай  есебінен), жан басына 

шаққандағы  экспорт  көрсеткіші  бойынша  ТМД  елдерінің  бəрінен  алда.  Алайда, 

Қазақстан  Республикасындағы  өңдеуші  өнеркəсіп  өнімдерінің  жан  басына  шаққандағы 

экспорты Ресейге қарағанда екі есе төмен. 

Қазіргі  уақытта  Қазақстан  экономикасының  құрылымында  өнеркəсіп  шамамен 

үштен  бір  бөлігін  алады.  Кен  өндіру  секторы  жұмыспен  қамтудың  2,9  %­дан  астамын 

жəне  эконмикадағы  жалпы  қосылған  құнның  18%­ын  қамтамасыз  етеді.  Өндіруші 

өнеркəсіптегі  негізгі  капиталға  инвестициялар  бүгінде  жалпы  көлемнің  30  %­ынан 

асады,  ал  өңдеуші  өнеркəсіпте  бар  болғаны  ­  12  %.  Қазақстан  өндіруші  салалардың 

өнімін экспорттауда алда келеді (ең алдымен, мұнай есебінен), жан басына шаққандағы 

экспорт  көрсеткіші  бойынша  ТМД  елдерінің  бəрінен  алда.  Алайда,  Қазақстан 

Республикасындағы  өңдеуші  өнеркəсіп  өнімдерінің  жан  басына  шаққандағы  экспорты 

Ресейге қарағанда екі есе төмен [1,2]. 

Шикізаттық  бағыттан  бас  тарта  отырып  экономиканы  əртараптандыру  жəне 

өңдеуші  өнеркəсіптің  үлесін  ұлғайту,  стратегиялық  мақсаттарға  қол  жеткізу  мен 

белгіленген  міндеттерді  табысты  шешу  үшін  мемлекет  тарапынан  жан­жақты  қолдау 

жасалып, нақты іске асыру механизмі дайындалуы тиіс.  

Индустриялық­инновациялық 

қызметтi 

мемлекеттiк 

қолдаудың 

мақсаты 

экономиканың  басым  секторларын  дамытуды  ынталандыру  негiзiнде  ұлттық 

экономиканың бəсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру болып табылады. 

Қазақстан  Республикасының  индустриялық­инновациялық  қызметiн  мемлекеттiк 

қолдау: 

      1) индустриялық­инновациялық қызмет субъектiлерiне мемлекеттiк қолдау алуға тең 

қолжетiмдiлiктi қамтамасыз етуге; 

       2)  индустриялық­инновациялық  қызмет  субъектiлерiне  мемлекеттiк  қолдаудың 

ұсынылатын  шараларының  жариялылығына,  атаулылығы  мен  транспаренттiлiгiне; 

       3)  мемлекет  пен  индустриялық­инновациялық  қызмет  субъектiлерi  мүдделерiнiң 

теңгерiмдiлiгiн қамтамасыз етуге; 

       4)  индустриялық­инновациялық  қызмет  субъектiлерi  индустриялық­инновациялық 

жобалардың  жеке­дара  ерекшелiктерiн  ескере  отырып,  оларды  табысты  iске  асыру 

мақсатында мемлекеттiк қолдау шараларын оңтайландыруға; 

      5) мемлекет пен индустриялық­инновациялық қызмет субъектiлерiнiң тұрақты өзара 

iс­қимылын қамтамасыз ететiн кешендiлiкке жəне жүйелiлiкке негiзделедi. 

     Ұлттық  экономиканың  басым  секторларын  дамытуды  жəне  индустриялық­

инновациялық қызметтi мемлекеттiк қолдауды ынталандыру мақсатында индустриялық­

инновациялық  жүйе  қалыптастырылады.  Мұндай  жүйе  келесідей  құрамдас  бөліктерден 

тұрады:  

1) индустриялық­инновациялық 

қызметтi 

мемлекеттiк 

қолдауға 

қатысатын 

субъектiлер; 

2)  индустриялық­инновациялық инфрақұрылым; 

3)  индустриялық­инновациялық жүйе құралдары.  

Жоғарыда 

аталғандардың 

əрқайсысына 

қысқаша 

тоқталатын 

болсақ, 

индустриялық­инновациялық  қызметтi  мемлекеттiк  қолдауға  қатысатын  субъектiлерге 

даму  институттарын,  қаржы  ұйымдарын  басқару  жүйесін  оңтайландыру  жөніндегі 

шаралар  жəне  ұлттық  экономиканы  дамыту  шеңберінде  құрылған  ұлттық  басқарушы 

холдинг,  ұлттық,  оның  iшiнде  өңiрлiк  даму  институттары,  сондай­ақ  индустриялық­

инновациялық қызметтi мемлекеттiк қолдау шараларын iске асыруға уəкiлеттiк берілген, 

181 

 

дауыс беретiн акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерiнiң) елу жəне одан да 

көп пайызы тiкелей не жанама түрде мемлекетке тиесiлi өзге де заңды тұлғалар жатады. 

Мұндағы даму институттары бірнеше топқа бөлінеді:  

­ индустриялық­инновациялық  қызмет  субъектілерін  қолдау  саласындағы  ұлттық 

даму институты; 

­ индустрияны дамыту саласындағы ұлттық даму институты; 

­ технологиялық дамыту саласындағы ұлттық даму институты; 

­ жергiлiктi қамтуды дамыту саласындағы ұлттық даму институты; 

­ инвестициялар тарту саласындағы ұлттық даму институты; 

­ экспортты дамыту жəне ілгерілету саласындағы ұлттық даму институты. 

           Индустриялық­инновациялық  инфрақұрылымның  элементтерi  мыналар  болып 

табылады: 

 

1) арнайы экономикалық аймақтар, оның iшiнде дербес кластерлiк қор; 

 

2)индустриялық аймақтар; 

 

3) технопарктер; 

 

4) тəуекелмен инвестицияланатын акционерлiк инвестициялық қорлар; 

 

5)технологияларды коммерцияландыру орталықтары; 

 

6)   конструкторлық бюролар; 

 

7)технологиялар трансфертiнiң халықаралық орталықтары; 

        8) инновациялық кластерлер [3,4].  

 

Индустриялық­инновациялық  жүйенi  жоспарлау  құралдарына  технологиялық 

болжау  жəне  басым  тауарлар  мен  көрсетілетін  қызметтердiң бiрыңғай  картасы  жатады. 

       Технологиялық  болжау  деп  игерілуі  мемлекеттің  орнықты  индустриялық­

инновациялық дамуы үшін қажетті шарт болып табылатын технологияларды анықтауға 

бағытталған талдамалық зерттеулер кешенін айтамыз. Мұндай болжауды индустриялық­

инновациялық  қызметтi  мемлекеттiк  қолдау  саласындағы  уəкiлеттi  орган  тұрақты 

негiзде бес жылда кемінде бiр рет қорытындылар шығара отырып жүргiзедi. 

       Басым  тауарлар  мен  көрсетiлетiн  қызметтердiң  бiрыңғай  картасы  Қазақстан 

Республикасында  өндiру  үшiн  стратегиялық  бəсекелестiк  артықшылықтарға  ие, 

экономиканың  əрбiр  басым  секторы  бойынша  айқындалған  жəне  индустриялық­

инновациялық  қызмет  субъектiлерiн  мемлекеттiк  қолдаудың  басымдықтары  болып 

табылатын  тауар  топтарының,  тауарлар  мен  көрсетiлетiн  қызметтердiң  тiзбесiн 

бiлдiредi. 

 

Индустрияландыру  картасы  республика  деңгейінде  индустриялық­инновациялық 

жүйе  мониторингiнiң  (iске  асырылуының)  құралы  болып  табылады  жəне  мемлекеттік 

қолдау  шаралары  ұсынылатын,  индустриялық­инновациялық  қызмет  саласындағы 

мемлекеттік 

бағдарламалар 

шеңберінде 

жаңа 

индустриялар 

қалыптастыратын, 

кластерлерді  дамытатын  басым  секторлардағы  индустриялық­инновациялық  қызмет 

субъектілері  іске  асыратын  индустриялық­инновациялық  жобалардың  жиынтығын 

білдіреді. 

 

Инновацияларды  ақпараттық­насихаттық  қолдау  жəне  білімді,  оның  ішінде 

технологияларды  коммерцияландыру  бойынша  тарату  инновациялық  белсенділікті 

ынталандыру  жəне  инновациялық  қызметті  танымал  ету  құралдары  болып  табылады. 

 

Индустриялық­инновациялық 

қызмет 

субъектiлерiн 

мемлекеттiк 

қолдау 

шараларына келесілер жатқызылады: 

     

1)  қоса  қаржыландырумен  бірге  алғанда,  жобаларды  қаржыландыру,  лизингтiк 

қаржыландыру; 

 

2) қарыздар бойынша кепiлдiк мiндеттемелер жəне кепiлдiмелер ұсыну; 

 

3) қаржы институттары арқылы кредит беру; 

 

4)  қаржы институттары беретiн кредиттер бойынша сыйақы мөлшерлемесін жəне 

облигациялар бойынша купондық сыйақыны субсидиялау; 

 

5)  жарғылық капиталдарға инвестицияларды жүзеге асыру; 

182 

 

 

6) кепiлдендiрiлген тапсырыс; 

 

7)  инновациялық гранттар беру; 

 

8) бiлiктi кадр ресурстарымен қамтамасыз ету; 

 

9) инженерлiк­коммуникациялық инфрақұрылыммен қамтамасыз ету; 

 

10) жер учаскелерiн жəне жер қойнауын пайдалану құқықтарын беру; 

 

11) iшкi нарықта қолдау; 

 

12) шетелдiк инвестицияларды тарту; 

 

13)  отандық  өңделген  тауарлардың,  көрсетiлетiн  қызметтердiң  экспортын  дамыту 

жəне ілгерілету;  

 

14) еңбек өнімділігін арттыруды жəне аумақтық кластерлерді дамытуды қолдау; 

 

15) қаржы­экономикалық сауықтыру шеңберінде берешекті қайта құрылымдау. 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 

1  Қазақстан  Республикасы  Президентінің  2014жылғы  1­тамыздағы  №  874  жарлғымен 

бекітілген    Қазақстан  Республикасын  индустриялдық­инновациялық  дамытудың  2015­

2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.­ www.akorda.kz 

2  Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың  «Қазақстан жолы – 2050: 

бір  мақсат,  бір  мүдде,  бір  болашақ»  атты  Қазақстан  халқына  Жолдауы.  17.01.2014  ж.  –

www.akorda.kz 

3  Қазақстан Республикасының Кəсіпкерлік Кодексі. 2015 жылғы 29 қазандағы № 375­V 

ҚРЗ.(28.04.2016ж. 

жағдай 

бойынша 

өзгерістер 

мен 

толықтырулармен). 

–

http://adilet.zan.kz/ 

4  Қазақстан  Республикасындағы  арнайы  экономикалық  аймақтар  туралы    Қазақстан 

Республикасының  2011  жылғы  21  шілдедегі  №  469­IV  заңы  (04.07.2013жылғы 

өзгерістер мен толықтырулармен). – http://adilet.zan.kz/ 

 

ӘОЖ 33 

1

Ыдырысова А., 

2

Измаилова А.Н. 

1

Есеп және аудит мамандығының 3 курс студенті, І. Жансүгіров атындағы ЖМУ, 

Талдықорған, Қазақстан  

e-mail: arnur_04 mail.ru 

2

Есеп және аудит мамандығының 3 курс студенті, І. Жансүгіров атындағы ЖМУ, 

Талдықорған, Қазақстан  

ainasha_izmailova@mail.ru 

Ғылыми жетекшісі: А. Тоқанұлы 

 

МЕМЛЕКЕТТІҢ ФИСКАЛДЫҚ САЯСАТЫ 

 

Abstract. Fiscal policy is one of the main methods of state intervention in the economy 

in order to  reduce business cycle fluctuations and ensure stable economic system in the short 

term  [3].  The  main  instruments  of  fiscal  policy  are  revenues  and  expenditures  of  the  state 

budget, ie: taxes, transfers and government procurement of goods and services. 

Кілт сөздер: салық, қаржы нарығы, ақша, реттеу жүйесі. 

 

Фискалдық  саясат  –  мемлекеттік  шығыстар  мен  салық  салу  көлемін  өзгерту 

арқылы, мемлекеттің экономикаға ықпал етуі.Өйткені, мемлекеттік шығыстарды жүзеге 

асыру  мемлекеттік  бюджеттің  қаражатын  пайдалануды  білдіреді,  ал  салықтар  оны 

толықтырудың  негізгі  көзі  болып  саналады,  олай  болса  фискалдық  саясат  мемлекеттік 

бюджетпен айлашарғы (манипуляция) жасауға саяды. 

«fiscul»  латын  сөзінен  алынған  «фискалдық»  ­  мемлекеттік  қазына,  ал  «fiscueis»  ­ 

қазынаға  жатады  деген  ұғымды  береді.  Экономикалық  əдебиеттерде  жиі  түрде 

«фискалдық саясат» ұғымы орнына «бюджет салық саясаты» термині қолданылады. 

183 

 

Салықтар  жəне  мемлекеттік  шығыстар  фискалдық  саясаттың  негізгі  құралдары 

(инструменттері)  болып  саналады.  Демек,  мемлекеттің  фискалдық  саясаты  ұлттық 

экономика  секторлары  арасындағы  қаржы  ағындарын  реттейді,  ақша  ресурстарының 

мемлекеттік  қорларын  қалыптастырады  жəне  əлеуметтік­экономикалық  міндеттерді 

шешуді қамтамасыз етеді. 

Экономика  ғылымы  фискалдық  саясаттың  келесі  түрлерін  бөліп  көрсетеді: 

         1.  Дискрециялық  немесе  белсенді  саясат  –  жұмыспен  қамту  деңгейін,  өндіріс 

көлемін, инфляция қарқынын жəне төлем балансының жағдайын өзгертуге бағытталған, 

үкіметтің  арнайы  шешімдері  нəтижесінде  мемлекеттік  бюджеттің  сальдосын  жəне 

мемлекеттік  шығыстардың,  салықтардың  көлемін  мақсатты  бағытталған  түрде  өзгерту. 

Дискрециялық фискалдық саясат жағдайында құлдырау кезеңіндегі жиынтық сұранысты 

ынталандыру  мақсатында  (мысалы  жаңа  жұмыс  орындарын  ашу  немесе  салықтарды 

азайту  жөніндегі  бағдарламаларды  қаржыландыруға)  мемлекеттік  шығыстарды  ұлғайту 

салдарынан мемлекеттік бюджеттің тапшылығы пайда болады. 

2.  Дискрециялық  емес  фискалдық  саясат  –  жиынтық  кірістің  циклдік  ауытқулары 

нəтижесінде  мемлекеттік  бюджет  сальдосы  мен  мемлекеттік  шығыстар,  салықтар 

көлемінің автоматты түрде өзгеруі.  

3. Ынталандырушы (фискалдық өктемдік жүргізу) саясат – экономиканың циклдік 

басылуын  жою  жəне  мемлекеттік  шығыстардың  ұлғаюын,  салықтардың  азаюын  немесе 

осы шараларды аралас жүргізуді болжайды. Ұзақ мерзімді кезеңдегі салықтарды азайту 

саясаты бюджет əлеуетінің өсуіне əкелуі мүмкін. 

4.  Ауыздықтау  (фискалдық  рестрикция)  саясаты  –  бюджет  шығыстарын  шектеу 

(бюджет тапшылығын  азайту немесе оны толық  жою), салықтарды  ұлғайту немесе осы 

шараларды  аралас  жүргізу  жолымен  экономиканың  циклдік  басылуын  шектеу.  Қысқа 

мерзімдік  перспективада  бұл  жұмыссыздықтың  өсуі  жəне  өндірістің  басылуымен 

сұраныс  инфляциясын  төмендетуге  мүмкіндік  береді.  Ұзақ  мерзімді  перспективада, 

əсіресе  мемлекеттік  шығыстарды  азайту  жағдайында  осындай  саясат  қатаң  ақша­несие 

саясатымен  байланысты  жəне  мемлекет  тарапынан  экономиканы  тиімсіз  басқару 

салдарынан  экономика  əлеуетінің  ақшалай  күйзеліске  ұшырауына  алғы  шарттар 

жасайды [1, 156б.]. 

Автоматты  тұрақтандырғыш  –  үкіметтің  экономикалық  саясатының  жиі  өзгеруін 

болдырмай­ақ,  экономиканың циклдік  ауытқулар амплитудасын  төмендетуге мүмкіндік 

беретін,  экономикалық  тетік.  Осындай  тұрақтандырғыштар  ретінде  мыналар  қатысады: 

салық  салудың  прогрессивтік  жүйесі,  мемлекеттік  трансферттер  жүйесі,  пайдаларға 

қатысу 

жүйесі. 

         Автоматты  тұрақтандырғыштар  –  бұл,  үкіметтің  ағымдағы  шешімдеріне  қатыссыз 

түрде  экономиканың  басылу  уақытында,  қаржының  құйылуын  ұлғайтатын,  ал 

экономиканың  өрлеу  уақытында  қаржының  «жылыстауы»  күшейе  түсетін,  нарықтық 

экономиканың  жұмыс  істеу  факторлары.  Салық  салудың  прогрессивті  шкаласы  типтік 

түрдегі  автоматты  тұрақтандырғыш  болып  қатысады.  Соның  арқасында  экономиканың 

өрлеу  кезеңінде  халықтың  қолдағы  табысы  мен  фирмалардың  қайта  бөлінген  пайдасы, 

ұлттық  табысқа  қарағанда  баяу  өседі  жəне  бұл  тиімді  сұраныстың  өсуін  баяулатады. 

Экономиканың  басылу  уақытындағы  осындай  салық  салу  жиынтық  шығыстардың 

қысқаруын ақырындатады.                   

Мемлекеттің  фискалдық  саясатының  басты  міндеті  болып  –  салық  ставкаларын 

үкіметтің  мақсатына  сəйкес  өзгерту  саналады.  Фискалдық  саясатты  жүргізу  –  еліміздің 

заңды органдарының ерекше құқығы, себебі бұлар мемлекеттік бюджетті қысқарту мен 

бекіту арқылы салық салуды жəне олардың жұмсалуын бақылайды.  

Фискалдық  саясат  –  экономикалық  саясаттың  негізгі  құрамдас  бөлігі  жəне 

мемлекет  міндеттемелері  мен  қызметтерін  жүзеге  асрыуы  үшін,  қаржы  төңірегіндегі 

жүргізетін  мақсатты  бағытталған  шаралар  жинағы.  Фискалдық  саясат  үкімет  шығысы 

мен  салықтар  арасындағы  реттеуші  жүйе.  Мемлекет  фискалдық  саясатты  өндіріс 

184 

 

құрылымын,  аумақтың  экономикалық  дамуын,  халықтың  табыс  деңгейін  реттеу 

мақсатында,  ұлттық  табысты  қайта  бөлу  кезінде  қолданылады.    Фискалдық  саясат 

мемлекетті  қажетті  қаржы  ресурстарымен  қамтамасыз  ету,  ұлттық  шаруашылықты 

реттеу  процесіне  қатысу,  халықтың  табыс  деңгейлерінің  теңсіздігі  барысында 

туындайтын келіспеушіліктерді шешу тəрізді міндеттерді атқарады [2, 108б.]. 

Фискалдық  саясат  –  бұл  үкіметтің  халықтың  жұмыспен  қамтылуын  жəне 

инфляцияға  бақылау  жасауды  қамтамасыз  етуге  бағыттал­  ған  салық  салу,  мемлекеттік 

шығыстар,  мемле­  кеттік  бюджет  саласындағы  саясаты.  Басқа  сөздермен  айтқанда,  

салық­бюджет  саясаты  –  бұл  мемлекеттік  бюджеттің  жəне  салық  жүйесінің  көмегімен 

экономиканы  тұрақтандыруға  бағытталған    саясат.  Салық­бюджет  саясаты  қаржы 

саясатының өзектік бөлігі жəне мемлекеттің экономикалық саясатының құрамдас бөлігі 

болып  табылады.  Салық  салу  мен  мемлекеттік  шығыстар  саласындағы  үкіметтің 

шаралары экономикалық өсуге, кірістерді бөлу мен кедейшілік деңгейіне аса зор ықпал 

етуі мүмкін, соның салдарынан олар, əдетте, экономикалық жəне саяси пікірталастардың  

ортасында болады.  

Салықтар  –  бұл  заңның  негізінде  қоғамдық  қажеттіліктерді  қанағаттандыру  үшін  

заңды жəне жеке тұлғалардан мемлекет  алатын бюджетке міндетті  төлемдер. Салықтар 

кіріс  алатын  заңды  жəне  жеке  тұлғалардың  мемлекеттің  қаржы  ресурстарын 

қалыптастыруға  қаты­  су  міндеттерін  білдіреді.  Салықтар  –  мемлекеттік  бюджет 

кірістерінің негізгі көзі. Сондықтан бюджеттің кіріс бөлігінің мөлшері елеулі шамада екі 

шамаға  ­  өз  кезегінде  төлем  қабілеті  бар  экономикалық  агенттердің  санымен, 

мөлшерімен жəне жұмыс істеуінің тиімділігімен айқындалатын салық ауыртпалығы мен 

салық базасының шамасына тəуелді болады.  

Экономиканың  циклдық  өзгерістерінің  жігін  жатқызуға,  яғни  қысқа  мерзімді 

кезеңде  экономиканы  тұрақтандыруға  бағытталған  кез  келген  тұрақтандыру  саясаты 

сияқты фискальдық саясаттың мақсаттары: 

 ­  тұрақты экономикалық өсуді;  

­  ресурстардың толық бос болмауын; 

 ­ бағаның тұрақты деңгейін ұстау болып табылады.  

Фискальдық  саясатты  Үкімет  жүргізеді.  Фискальдық  саясаттың  құралдары 

жиынтық  сұранысқа  да  (жиынтық  шығыстардың  шамасына),  сондай­ақ  жиынтық 

ұсынысқа  да  (фирмалардың  шығындарының  шамасы)  əсер  етеді.  Фискалдық  саясат 

саласындағы экономиканың теңгермелі жəне сапалы өсуі мақсаттарын қол жеткізу үшін 

Қазақстан Республикасының Үкіметі мыналарды көздейді:  

­ елдің берілген даму параметрлеріне қол жеткізу, сондай­ақ жағдайдың өзгеруіне 

жедел  ден  қою  мақсатында  фискальдық  құралдарды  тиімді  пайдалану  (бюджеттің 

шығыстары, салық жүктемесін, Ұлттық қордан бөлінетін кепілді трансферттің мөлшерін 

жəне бюджеттің тапшылығын жəне т.б. реттеу);  

­  салық жəне бюджет заңнамаларын жетілдіру;   

­  негізгі      əлеуметтік­экономикалық    бағыттар  бойынша  бюджет  шығыстарының 

айқын басымдықтарын белгілеу;  

­  орта  мерзімді  кезеңге  арналған  даму  басымдықтарымен  өзара  байланысты 

мемлекеттік органдарда стратегиялық жоспарлауды дамыту [3,180б.]. 

Фискалдық  саясат  алдағы  кезеңде  ұлттық  экономиканың  тұрақтылығын 

қамтамасыз  етуге  бағытталатын  болады.    Фискалдық  саясат  саласында  экономиканың 

теңгерімді жəне сапалы өсу мақсаттарына қол жеткізу үшін:  

 ­ 

елді 

дамытуға 

тапсырылған 

көрсеткіштерге 

қол 

жеткізу, 

сондай­ақ 

жағдайлардың  өзгеруіне  жедел  ден  қою  мақсатында  фискалдық  құралдарды  тиімді 

пайдалану  (бюджет  шығыс­  тары,  салық  жүктемелерін  реттеу,  Ұлттық  қордың 

қаражатын жəне бюджет тапшылығы жəне т.б.);  

­  бұдан əрі салық жəне бюджет заңнамаларын жетілдіру;   

185 

 

­  негізгі  əлеуметтік­экономикалық  бағыттар  бойынша  бюджет  шығыстарының 

нақты басымдықтарын белгілеу;  

­    орта  мерзімді  кезеңге  арналған  даму  басымдықтарымен  өзара  байланысты 

мемлекеттік органдарда стратегиялық жоспарлауды дамыту көзделеді. 

Экономиканы  реттеудің  басты  мазмұны  фискалдық  саясатты­  бюджет  пен  салық 

саясатын  жүргізуді  қамтамасыз  етуде  затталады.  Тікелей  қаржылық  реттеудің  процесін 

жүргізе  отырып,  ұлттық  табыстарға  кəсіпорындардың,  аймақтардың  үлесін  көбейту 

немесе  азайту  арқылы  мемлекет  олардың  дамуын  көтермелеп  немесе  шектеп  отырады. 

Бюджеттік қаржыға аса зерек өндірістік емес сфераның жай­ күйі де осындай тəртіппен 

реттеледі.  Фискалдық  саясаттың  мақсаты:ел  экономикасының  өнімділігі  мен  оны 

əртараптандыруды арттыру,  

əлеуметтік­экономикалық  дамудың  басым  міндеттерін  шешу  мақсатында  салық­

бюджет саясатының тетіктерін жетілдіру. 

Міндеттері:  

1.  Салық­бюджет  жүйесінің  орнықтылығын  қамтамасыз  ету,  фискалдық  тəртіпті 

арттыру,  мемлекеттік  шығыстардың  қалыпты  қатаң  саясатын  жүргізу  жəне  ұлттық 

қордың активтерін тиімді басқаруды жүзеге асыру.  

2.  Экономикаға  салық  жүктемесін  оңтайландыруға,  салықтық  рəсімдерді 

оңайлатуға  жəне  олардың  ашықтығын  арттыруға  бағытталған  салық  саясатын  жүргізу 

жолымен  шаруашылық  жүргізуші  субъектілер  мен  халықтың  іскерлік  белсенділігінің 

өсуін ынталандыру.  

3.  Бюджет  қаражатының  мемлекеттік  əлеуметтік­экономикалық  саясаттың  негізгі 

міндеттерін шешуге жұмсалуын қамтамасыз ету [4]. 

Фискалдық саясатты жетілдірудің негізгі бағыттары мыналар: 

салық  салудың  қолданыстағы  жүйесін  талдау  жəне  бағалау  негізінде  əлемдік 

тəжірибені  ескере  отырып,  экономика  секторларында  қолданыстағы  жеңілдіктер  мен 

преференцияларды  қайта  қарау  жəне  тиімсіз  жеңілдіктерді,  өз  мақсаттарына  жеткен 

жеңілдіктерді,  сондай­ақ  салық  жүйесінің  бейтараптығын  бұзатын  жеңілдіктерді  жою 

жөнінде  ұсыныстар  тұжырымдау;кəсіпкерлік  орта  үшін  маңыздылардың  бірі  болатын 

корпорациялық табыс салығын азайту; 

халықтың  əлеуметтік  жіктеріне  жүктеме  деңгейін  сақтауды  ескере  отырып,  орта 

мерзімді  кезеңде  салық  ауыртпалығын  заңды  тұлғалардың  кірісінен  жеке  тұлғалардың 

кірісіне  кезең  кезеңімен  қайта  бөлу  жөнінде  ұсыныстар  тұжырымдау;инвестициялық 

преференцияларға қол жетімділікті оңайлату; 

салықтық  жəне  кедендік  рəсімдерді  одан  əрі  оңайлату  жəне  олардың  ашықтығын 

арттыру.Бұл  Қазақстанның  халықаралық  деңгейдегі  салықтық  бəсекеге  қабілеттілігін 

арттыруға,  экономиканың  шикізат  емес  секторы  қызметінің  тиімділігін  арттыруға 

мүмкіндік береді [5]. 

 

жүктеу/скачать 9,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: