Қаралық ғылыми­практикалық конференция I том

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ Ж

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

MINISTRY OF EDUCATION AND SCIENCE OF THE REPUBLIC OF 

СУЛЕЙМАН ДЕМИРЕЛ АТЫНДА

УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ СУЛЕЙМАНА ДЕМИРЕЛЯ

SULEYMAN DEMIREL UNIVERSITY

Қазақстан Республикасы Т

Сулейман Демирел

«БІЛІМ ЖӘНЕ Ғ

 атты халық

International 

"INNOVATIONS IN EDUCATION AND SCIENCE"

dedicated to the 25

th

 anniversary of Independence of the Republic of Kazakhstan

and 20

th

Международ

«ИННОВАЦИИ В ОБРАЗОВАНИИ И НАУКЕ»

посвященная 25

и 20­летию у

 

 

 

РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

MINISTRY OF EDUCATION AND SCIENCE OF THE REPUBLIC OF 

KAZAKHSTAN 

 

СУЛЕЙМАН ДЕМИРЕЛ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ

УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ СУЛЕЙМАНА ДЕМИРЕЛЯ

SULEYMAN DEMIREL UNIVERSITY 

 

 

 

 

 

Республикасы Тəуелсіздігінің 25 – жылдығы мен 

Сулейман Демирел атындағы университеттің 20 – жылдығына арнал

ҒЫЛЫМ САЛАСЫНДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛАР

қаралық ғылыми­практикалық конференция

I том 

 

International scientific­practical conference 

"INNOVATIONS IN EDUCATION AND SCIENCE"

anniversary of Independence of the Republic of Kazakhstan

th

 anniversary of Suleyman Demirel University 

том I  

 

Международная научно­практическая конференция

«ИННОВАЦИИ В ОБРАЗОВАНИИ И НАУКЕ»

посвященная 25­летию Независимости Республики Казахстан 

летию университета имени Сулеймана Демиреля

Volume I 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қаскелен, 2016 

Kaskelen, 2016 

1 

ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ 

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 

MINISTRY OF EDUCATION AND SCIENCE OF THE REPUBLIC OF 

Ы УНИВЕРСИТЕТ 

УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ СУЛЕЙМАНА ДЕМИРЕЛЯ 

ы мен  

ына арналған  

Ы ИННОВАЦИЯЛАР» 

конференциясы  

"INNOVATIONS IN EDUCATION AND SCIENCE" 

anniversary of Independence of the Republic of Kazakhstan 

anniversary of Suleyman Demirel University  

практическая конференция 

«ИННОВАЦИИ В ОБРАЗОВАНИИ И НАУКЕ» 

летию Независимости Республики Казахстан  

ниверситета имени Сулеймана Демиреля 

2 

 

УДК 001:37.0 (063) 

ББК 72.4 

Б 94 

Б  94  Қазақстан  Республикасы  тəуелсіздігінің  25  –  жылдығы  мен  Сулейман  Демирель 

атындағы  университеттің  20  –  жылдығына  арналған  «Білім  және  ғылым  саласындағы 

инновациялар»  атты  халықаралық  ғылыми­практикалық  конференция  материалдары,  14  қазан 

2016 жыл. – Қаскелең. ­  б. – Қаз., ағыл., түр., орыс. 

Materials  of  the  International  scientific­practical  conference  "Innovations  in  education  and 

science"  dedicated  to  the  25

th

  anniversary  of  Independence  of  the  Republic  of  Kazakhstan  and  20

th

 

anniversary of Suleyman Demirel University, October 14, 2016, Kaskelen.    p. – 

Kaz., Engl., Turk., 

Russ.. 

Материалы  международной  научно­практической  конференции  «Инновации  в 

образовании  и  науке»  посвященной  25­летию  Независимости  Республики  Казахстан    и  20­

летию университета имени Сулеймана Демиреля, 14 октября 2016 год,  Каскелен.    стр. – Каз., 

англ., тур.,  русс. 

Баспаға  Сулейман  Демирель  атындағы  университеттің  Ғылыми  кеңесімен  ұсынылған, 

№2 хаттама, 29.09.2016 ж. 

 

Редакциялық алқа: 

Editorial collegiums: 

Редакционная коллегия:  

 

Месут  Акгюл  ­  Сулейман  Демирель  атындағы  университеттің  ректоры,  а­ш.ғ.д., 

профессор,  Әмірғалиева  С.Н.  –  ф­м.ғ.д.,  профессор,  Бірінші  проректор­оқу  ісі  жөніндегі 

проректор, Сейтқұлов  Н.А.  ­ п.ғ.д., профессор Ғылыми істер жөніндегі проректор, Ысқақұлы 

Д. ­ ф.ғ.д., профессор, Кочак А. –  Әкімшілік істері жөніндегі проректор, Йылмаз Х.С. ­ Құқық 

жəне  əлеуметтік­гуманиарлық  ғылымдар  факультетінің  деканы,  пед.ғ.к.,  ассоц.проф.  , 

Гуверджин  С.  ­  Инженер  жəне  жаратылыстану  ғылымдары  факультетінің  деканы,  PhD. 

Акбаров  А.А.  ­  Филология  жəне  педагогика  ғылымдары  факультетінің  деканы,  PhD. 

Нургабдешов  А.Р.  ­  Экономика  жəне  əкімшілік  басқару  ғылымдары  факультетінің  деканы, 

ассист.проф.,  PhD.  Татибеков  Б.Л.  ­  э.ғ.д.,  проф,  Экономикалық,  əлеуметтік  жəне  бизнес 

зерттеулер  ғылыми  институтының  директоры,  Кульчимбаева  Б.С.  ­  п.ғ.к.,  Ғылым 

департаментінің  директоры,  Айдоғду  Ш.  ­  ф.ғ.к.,  ассист.проф.,  Адилова  К.А.  –  з.ғ.к., 

ассист.проф., Төлен  Ж.­ PhD, Ергебеков  М.­ ассоц.проф. PhD, Эрдоған  А.  ­ ассоц.проф., PhD. 

Дүйсебеков Ж. – магистр, Касымова Г.М. ­д.п.н., Жумалиева Р. ­ ассоц.проф. PhD. Мұхамади 

Қ.  ­  ф.ғ.к.,  Нұржанова  А.Б.  ­  ассист.проф.,  ф.ғ.к.,  Әуелбекова  Ш.  ­  ассист.проф.  PhD, 

Изекеонова  А.К.  ­  ассист.проф.,  PhD,  Ахмадиева  З.  –  MA,  Кусниева  А.  –  MA,  Техникалық 

редактор: MA Нұрашева А.А. 

 

 

ISBN  978-601-7537-46-3 

 

В  сборнике  представлены  научные  статьи  по  мониторингу  инноваций  в 

образовании 

и 

науке, 

перспективы 

 

развития 

науки 

и 

подготовки 

высокопрофессиональных кадров в Республике Казахстан. 

 

 

 

УДК 001:37.0 (063) 

ББК 72.4 

 

 

 

 

ISBN  978-601-7537-46-3                              ©Сулейман Демирель атындағы университет,

 2016 

 

3 

 

ПЛЕНАРЛЫҚ БАЯНДАМАЛАР 

ПЛЕНАРНЫЕ ДОКЛАДЫ 

PLENARY REPORTS 

 

УДК 378 

 

Месут Акгюл  

д.с.-х.н., профессор, ректор Университета имени Сулеймана Демиреля,   

г. Каскелен, Казахстан 

  

ОПЫТ ВНЕДРЕНИЯ ИННОВАЦИЙ  

В УНИВЕРСИТЕТЕ ИМЕНИ СУЛЕЙМАНА ДЕМИРЕЛЯ  

В ГОДЫ НЕЗАВИСИМОСТИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 

 

Получение Казахстаном в 1991 г. статуса Независимости позволило открыть в 1996 

году  Университет  имени  Сулеймана  Демиреля  как  частное  учебное  заведение  с 

программой международного образца.  

 Его  открытие  инициировали  и  осуществили  Президент  Республики  Казахстан 

Нурсултан  Назарбаев  и  Президент  Турции  Сулейман  Демирель.  По  предложению 

Президента  Республики  Казахстан  университет  был  назван  в  честь  Президента  Турции 

именем Сулеймана Демиреля.  

В  своей  деятельности  университет  руководствуется  Стратегией  развития 

«Казахстан­2050»  и  Государственной  программой  индустриально­инновационного 

развития  РК,  а  также  напутствием  С.  Демиреля  –  «Если  вы  названы  моим  именем,  я 

ожидаю от вас совершенства!». 

Университет  состоит  в  Международной  ассоциации  университетов  (International 

Association  of  Universities),  основанной  в  2006  году,  является  членом  Общества 

бизнесменов  Казахстана  и  Турции  KATIAD,  в  2015  г.  вошел  в  состав  участников 

инновационного  кластера  «Парк  инновационных  технологий»    и  ведет  активные 

переговоры  по  вступлению  в  Европейскую  бизнесс­ассоциацию  Казахстана  (European 

Business Association of Kazakhstan, EUROBAK).  

Согласно  результатам  «Национального  (генерального)  рейтинга­2015  лучших 

вузов Казахстана» СДУ занял 3 место среди лучших гуманитарно­экономических вузов, 

согласно  «Независимого рейтинга вузов  по  направлениям  и  уровням  подготовки 

специалистов  2015  года»  среди  специальностей  бакалавриата  СДУ  входит  в  пятерку 

лучших  вузов  по  специальностям  5В070400  –  Вычислительная  техника  и  программное 

обеспечение  (2­е  место),  5В060100  –  Математика  (4­е  место),  5В070300  –  

Информационные  системы  (5­е  место),  вошел  в  топ  10  ВУЗов  по  компетенциям 

выпускников согласно опросу работодателей.  

Основной  целью  университета  является  подготовка  высококвалифицированных 

кадров,  конкурентоспособных  на  мировом  уровне,  инновационно­мыслящих  и 

патриотически­ 

воспитанных 

специалистов 

для 

создания 

элитной 

научно­

интеллектуальной 

и 

информационно­культурной 

среды 

в 

общечеловеческом 

пространстве через предоставление качественных образовательных услуг. 

Внедрение  инноваций  в  СДУ  осуществляется  как  в  области  образования  и  науки, 

так и в воспитательной работе и в сфере международных отношений. 

Так,  одним  из  инновационных  направлений  деятельности  Университета  им. 

Сулеймана  Демиреля  является  материальное  стимулирование  образовательной  и 

научно­исследовательской деятельности, что документально закреплено и утверждено в 

Положениях  “О  поддержке  академической  деятельности”  (2013г.)  и  “О  научных 

гонорарах за опубликованные труды ППС” (2012г.). 

4 

 

Согласно  данным  положениям,  основным  рычагом  стимулирования  сотрудников 

является выплата гонораров из внебюджетных средств университета за опубликованные 

труды,  на  командировочные  расходы  поездок  для  участия  в  различных  зарубежных 

мероприятиях и с целью повышения профессиональной и научной квалификации. 

Стимулирующие  гонорары,  согласно  положению,  выплачиваются  в  следующих 

случаях: 

­  университет  компенсирует  транспортные  расходы  сотруднику  университета, 

принявшему участие в международной конференции; 

­ сотруднику университета, входящему в состав ППС, выплачивается ежемесячная 

надбавка  в  размере  0,5  от  заработной  платы  при  сдаче  экзамена  и  получении  им 

сертификата  о  сдаче  экзаменов  (IELTS,  TOFEL,  KPDS,  UDS    и  других  зарубежных 

языков). 

­  в целях стимулирования публикаций монографий, учебников, учебных методик, 

и  т.д.,  изданных  за  счет  университета,  автору  бесплатно  выделяется  10  процентов  от 

общего количества выпущенных им  работ.  

Также, в целях создания всех необходимых условий для обеспечения сотрудников, 

преподавателей  и  обучающихся  возможностью  размещения  научных  статей  в 

рейтинговых международных изданиях, университет подключен к 11 информационным 

базам:  «EBSCO»,  «World  Publik  Library»,  «Springer  Link»,  «Elsevier»,  «DOAJ»,  «Doab», 

«American Society For Engineering Education» и т.д., которые обеспечивают эффективный 

способ поиска  и доступа к миллионам полнотекстовых научных статей.  

Учитывая  наличие  партнера  в  области  медицины  в  лице  Клиники  «SEMA»  и 

возможностью  использования  в  учебном  процессе  практических  баз  поликлиник,  а 

также  то,  что  обучение,  в  основном,  осуществляется  на  английском  языке,  что 

обеспечивает  выпускникам  университета  возможность  получения  международного 

опыта,  адаптированных  конкурентоспособных  знаний,  внедрения  новых  технологий  и 

инноваций как в Казахстане, так и за рубежом, в перспективе предполагается открытие 

новых специальностей.  

За 

период 

существования 

университета, 

сконцентрирован 

потенциал 

«Болашаковцев»  и  перенят  опыт  ведущих  зарубежных  вузов,  входящих  в  первые  топ 

университетов мира.  

Для  обеспечения  непрерывного  образования  на  английском  языке,  в  рамках 

реализации 100 конкретных шагов с привлечением капитала и человеческих ресурсов в 

Казахстан,  а  также  сокращения  дополнительных  расходов  для  обучения  за  рубежом,  в 

СДУ  функционируют  магистратура  по  7  и  докторантура  по  5  профилирующим 

специальностям.  

Университет  имени  Сулеймана  Демиреля  доказал  свою  конкурентоспособность  и 

соответствие отечественным и международным стандартам высших учебных заведений 

успешным  прохождением  специализированной  аккредитации  по  21  образовательным 

программам  (2015 г.), государственной аттестации (2016 г.) и аккредитации научной и 

научно­технической деятельности (2016 г.). 

Опыт  деятельности  университета  и  общественное  мнение  граждан  страны 

доказали,  что  выпускников  СДУ  отличают  профессиональная  компетентность,  высокая 

культура,  сознательность  и  воспитанность,  знание  нескольких  языков,  и  конечно, 

востребованность на рынке труда как международного, так и республиканского уровня.  

 

 

 

 

 

 

 

5 

 

ӘӨЖ  

Жолдасбеков М. 

Ф.ғ.д., профессор, ҚР ҰҒА академигі, Қорқыт Ата мұрасын зерделеу бойынша 

ғылыми-зерттеу орталығының директоры 

 

ТӘУЕЛСІЗДІК ТАҒЫЛЫМЫ 

 

Мәңгілік Ел – ата-бабаларымыздың сан  

мың жылдан бергі асыл арманы.  

Біз армандарды  ақиқатқа айналдырдық.  

Мәңгілік Елдің іргетасын қаладық. 

Нұрсұлтан Назарбаев 

 

 

Ұзына  бойы  тарихымызда  небір  қиямет­қиындықтарды  басымыздан  кешкен;  сан 

рет қирап, сан рет бой түзеген; “тарихтың тағдырлы көші” дейтін ұзақ жолда салтанатты 

да  өмір  сүрген;  хандары  алтын  тақта  да  отырған,  алтын  сарайларда  да  тұрған,  іргелес 

елдермен бейбіт өмір сүре де білген елміз. 

Тауқыметті соншама көп кешкен, тағдыры аянышты, езіліп­жаншылған, жабығып 

­  жапа  шеккен,  тарығып­зарыққан  халық  жер  бетінде  екеу  болса,  соның  біреуі  –  қазақ. 

Соның салдарынан қазақ кезінде атамекенінтастап, жан­жаққа шашырап та кетті. 

Ресейге  бодан  болған  үш  ғасырда  тарихымыз,  ар­ожданымыз  табанға  тапталды. 

Кеңпейіл,  аңқау қазақтың мал­жаны тəркіленіп, ашаршылыққа ұшырады. Өзгенің тари­

хын  өзімізге  теліп  оқытты.  Хандарымыз  бен  билеріміз,  бектеріміз  бен  батырларымыз  – 

əжуаға,  келекеге,  тарихымыз  –  саясаттың  құралына,  Алаш  арыстары  өз  халқының 

жауына  айналды.  Сана,  дəстүр  күйреді.  Халық  жадынан  айырылды.  Ұлт  ретінде  жер 

бетінен  жойылып  кете  жаздадық.  Қазақтың:  “Қаратаудың  басынан  көш  келеді”,  деп 

зарлағаны, Қазтуған жыраудың: “Қайран да менің Еділім” деп қабырғасы сөгілгені; Үш 

жүздің  басын  қоса  алмай,  қала  сала  алмай,  көшіп­қонған  жұртын  ел  ете  алмай 

Абылайдың  пұшайман  болғаны;  Бұқар  жыраудың  жер  тіреп  күңіренгені;  “Еділді  келіп 

алғаны – етекке қолды салғаны, Жайықты келіп алғаны – жағаға қолды салғаны”, “Әдіра 

қалғыр Үш Қиян” деп Мұрат ақынның күйзелгені; “Бас­басына би болған өңкей қиқым, 

Мінеки, бұзған жоқ па елдің сиқын”, деп Абайдың қабырғасы қайысатын осы тұс еді. 

Ел ылаң, дүние топалаң болған, жылқы ысқырса – желдікі, айдаса – жаудікі болып 

тұрған;  қазақтың  аузынан  қақпақ,  басынан  тоқпақ  кетпеген;  қылыш  –  қынабынан, 

қанжар қынынан суырылған; найза белдеуден шешілген, бес қаруын асынған; ат үстінде 

күн  көрген,  аптада  белін  шешпеген;  пыран  киіп,  пырақ  мінген;  іргеден  Жоңғар, 

түстіктен Қоқан қоқаңдаған, шығыстан – Қытай, батыстан Ресей қыспақтаған заман еді. 

 

 Алыстан орыс, қытай – ауыр салмақ, 

 Жақыннан тыншытпайды қалың қалмақ. 

 Алдында – ор, артында – көр, жан­жағы жау, 

 Дағдарған Алаш енді қайда бармақ? –  

 

дегенде Мағжан Жұмабаев сол бір беймаза кезеңді меңзеген болатын. 

Даламызды  да,  өзімізді  де  көрмеген  батыстың  ғалымдары  қазақты  жер  бетіндегі 

жабайы көшпенділердің қатарына қосты. Олар өркениеттің Шығыстан басталғандығын, 

Еуропа  қалың  ұйқыда  жатқанда  бұл  өңірде  салтанатты  өмір  салты  болғандығын  біле 

тұра,  мойындағылары  келмеді.  Өркениеттің  тұтас  бір  дəуірін  жасаған  ата­тегіміз  – 

ғұндарды  да,  оның  көсемі  Еділ  (Аттила)  патшаны  да;  көк  Тəңірі  мен  қара  жердің 

ортасын  түгел  билеген,  дүниенің  төрт  бұрышын  аузына  қаратқан  Қағанат  қаһарман­

дарын да жабайыға санады. Түрк өркениетін ауыздарына да алғысы келмеді.  

6 

 

Зығырданыңды  қайнататын,  пұшайман  қылып  сергелдеңге  салатын,  досың  түгілі 

жауыңа да тілемейтін осындай қорлықты, сұмдықты басымыздан кешкен, тарихқа есесі 

кеткен елміз. 

Осының  бəрі  есіңе  түскенде,  тоз­тоз  болып,  бытырап,  жер  бетінен  жойылып 

кетпей,  Ұлы  даланың  тұтастығын  да,  ұлттың  ұйытқысын  да  сақтап,  бұл  заманға  қалай 

жеткенбіз  деп  қайран  боласың.  Қалай  айтқанда  да,  қай  заманда  да  тарыққанда  –  жол, 

қамыққанда  –  ақыл  тапқан,  елдіктің  туын  жықпаған,  қалың  елінің  көшін  бастаған 

Елтұтқалар  қазақта  аз  болған  жоқ:  Мөде,  Бумын,  Естеми,  Елтерістей  қағандар,  Керей, 

Жəнібек,  Қасым,  Есім,  Тəуке,  Абылайдай    хандар;  Тоныкөк,  Қорқыт,  Асанқайғы, 

Қазтуған,  Шалкиіз,  Үмбетей,  Ақтанберді,  Бұхардай  абыз  жыраулар;  Майқы,  Төле, 

Қазыбек,  Әйтекедейкемеңгер  билер;  Еділ,  Күлтегін,  Алпамыс,  Қобыланды,  Едіге, 

Қарасай, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбайдайдаңқты батырлар елдігімізді де, кеңдігімізді 

де сақтап қалған асылдар еді. 

Әсіресе  қазақты  ұлт  қып  ұйыстырып,  ел  қылып  қалыптастырғанАбылай  хан  мен 

Төле, Қазыбек, Әйтеке билердің жөні бөлек. Бұлар – басына бақ қонып, Қыдыр дарыған; 

көсілгенде  –  көсем,  шешілгенде  –  шешен;  қалың  елдің  қайғысын  жұтып,  қамын  жеген; 

қара қылды қақ жарған; жұртына тірек, пана болған; ақылы дария кен болған, қараға да, 

ханға  да  тең  болған;  еліне  сөзі  ем  болған,  жұртына  сөзі  жөн  болған,  əділдігімен  елді 

аузына  қаратқан  дала  данышпандары  еді;  қазақ  халқының  төрт  кемеңгері,  елдігіміздің 

төрт құбыласы – төрт тіреуі; билік пен шешендіктің жығылмайтын төрт туы еді.  

Бүгінде іргелі ел болып отырғанымыз да əуелі сол əруақтардың арқасы.  

Сол заманда  Абылай, Төле, Қазыбек, Әйтекедей даналардың болғаны – қазақтың 

бағы еді; көз жасын құдайдың көргені, тілеуін бергені еді; дегенінің болғаны, көңілінің 

толғаны еді; басына бақтың қонғаны еді... 

Не  керек,  қазақ  оны  да  бағалай  алмады.  Бақ  бағалағанның  басында  ғана 

тұратынын  білмеді.  Білгісі  де  келмеді.  Бірін  бірі  тыңдай  бермейтін,  бірінің  сөзін  бірі 

ұққысы келе бермейтін, өздерін шетінен данышпан санайтын қазақ одан да сабақ алған 

жоқ.  Төрт  данадан  кейін  қазақ  ырың­жырың;  басынан  бағы,  астынан  тағы  ұшқан,  дау­

дамайы қозған, дəурені озған аса бір ауыр кезеңді кешті. 

Совет империясы тұсында тарихымыз саясатқа айналды, өз арыстарын өз халқына 

жау қылды. Бірін біріне айдап салды. Ел ішінде өштестік, алауыздық, жікшілдік өрттей 

қаулады. Жұрт кімнің дос, кімнің қас екенін біле алмай сергелдеңге түсіп, дал болды. Ел 

іргесі  сөгілді.  Елге  тұтқа  болғандарын  ит­жеккенге  айдатты.  Сөйтіп,  өз  жақсысын  өзі 

қорлады. Аңқау қазақ мұның да артының неге апарып соғатынын аңғармады.  

«Қартайдық,  қайғы  ойладық,  ұлғайды  арман»  дегенді  Абай  жасы  жетіп, 

қартайғандығынан  айтқан  жоқ.    Абайды  қартайтқан  да,  сойылға  жыққан  да;  Шəкірімді 

құдыққа  тастаған  да;  Біржанды  кісендеп  байлаған  да,Иманжүсіпті  арбаға  теріс  таңып, 

айдаған  да;  Ақан  серіні  сергелдеңге  салған  да;  Махамбеттың  басын  кесіп  алған 

да;Құрманғазыны  абақтыға  жапқан  да,  Мəдиді  шаңқай  тал­түсте  атқан  да  –  қазақ, 

қазақтың өзі.  

Советтік  Социалистік  Республикалар  Одағы  дейтұғын  елде  “Қазақпын”  деп  те, 

“Менің ана тілім – қазақ тілі” деп те айта алмадық, айтқызбады. Тіл де, дін де, тарих та, 

мəдениет те, салт­дəстүр де, əдет­ғұрып та, ата жолы да – бəрі де күйреді, мансұқ болды. 

Елдің еңсесі түсті. Қатыгездік, самарқаулық, жалқаулық, немқұрайдылық, жағымпаздық, 

екіжүзділік  етек  алды. Көбі  өтірік  күлді,  жалған  сөйледі.  Қазақтың  ақылы  мен  санасын 

түгел  абақтыға  жапты.  Қайсы  бірі  туған  жер,  өскен  елді  тастап  кетуге  мəжбүр  болды. 

Қазақ  халқының  көсемдері  мен  игі  жақсылары  осылай  əділетсіздіктің,  қатігездіктің 

құрбаны болды. 

Мағжан  Жұмабаев  париждегі  Мұстафа  Шоқайға  арнап  «Алыстағы  бауырыма» 

дейтін өлең жазады. 

Алыста ауыр азап шеккен бауырым, 

Қуарған бəйшешектей кепкен бауырым. 

7 

 

Қаптаған қалың жаудың ортасында, 

Көл қылып көздің жасын төккен бауырым. 

 

Алдыңды ауыр қайғы жапқан бауырым, 

Жазықсыз жапа көрген жаттан бауырым. 

Түксиген жүрегі тас жауыз жандар, 

Тірідей жеріңді тонап жатқан бауырым. 

 

Бауырым, сен о жақта, мен бұ жақта, 

Қайғыдан қан жұтамыз екі жақта. 

Лайық па құл боп тұру? Кел, кетелік, 

Алтайға – ата қоныс алтын таққа! 

 

Осындай ет бауыры елжіреген, халқымыздың ұлы ақыны, асыл Мағжан аға өзі де 

əділетсіздіктің құрбаны болып, атыларының алдында соңғы өлеңін жазады: 

 

Не көрсем де Алаш үшін көргенім, 

Маған атақ ұлтым үшін өлгенім. 

Мен өлсем де Алаш өлмес, көркейер, 

Істей берсін қолдарынан келгенін. 

 

Ашшы мынау қараңғылық сарайын, 

Бой жазайын, бостандыққа барайын. 

Қайда менің еркін өскен кең далам, 

Көз жіберіп биік шыңнан қарайын. 

 

Қайран  ақын  ақтық  деміне  дейін  сарғайып  елін  сағынды,  осы  күнді  –  елінің 

тəуелсіздігін  аңсады.  Сол  үшін  күресті.  Сол  үшін  арпалысты.  Амал  не,  бірақ  жете 

алмады... 

«Дəуір  алмасып  жатқанда  өмір  сүрме»,  ­  дейді  екен  қытайлар.  Бүгінгі  ұрпақтың 

өмірі дəуір мен дəуір, ғасыр мен ғасыр алмасып, заман өзгеріп жатқан тұсқа тура келді. 

Біз  осы  күнге  арып­ашып,  жадап­жүдеп,  шаршап­шалдығып,  талықсып,  сеңдей 

соғылысып,  тентек  қойдай  теңселіп,  ақылымыздан,  жадымыздан,  санамыздан  айырыла 

жаздап жеттік. 

Құдайға шүкір, Алла жасымызды көрді, тілегімізді берді; басымыздан бақ тайған, 

қан жылаған зар заманымыз артта қалып, жаңа дəуірдің, жаңа заманның есігін аштық. 

Иə, тағдыр, заман солай болды. Тəуелсіздікке кемеңгер үш би де, ұлы Абылай хан 

да, басын бəйгеге тіккен баһадүрлер де жете алмады. Біз жеттік.  

Сөйтіп  көз  алдымызда  жер  де,  ел  де,  адам  да,  қоғам  да,  заман  да  демде  өзгерді. 

Күл­талқаны  шығып,  быт­шыт  болып  қираған  өндіріс  ошақтары  қайта  жанданды.  Ел 

есін  жиды,  етегін  жапты,  еңсесін  көтерді.  Халықтың  көңілі  орнығып,  жаңа  заманның 

кəсіп­тіршілігіне көшті. Ызы­қиқы, мехнат­қиындықтар ұмыт бола бастады.  

Небары жиырма жылдың ішінде бүтіндей жаңа мемлекет – Тəуелсіз Қазақстан елі 

көш түзеді. Ұлы көшті Н.Ә. Назарбаев бастады.  

Н.Назарбаев  ел  тізгінін  қолына  алмағайып,  аумалы­төкпелі,  қиын  кезеңде  алды. 

Бабаларымыз  мирас  еткен  сара  жолдан  тайған  жоқ,  ел  бірлігін  тəуелсіздігіміздің  туы 

етіп көтерді. Тарихтың да, тағдырдың да сынынан абыроймен өтіп, халқын да қыл көпір­

ден, жанып тұрған өрттен аман алып шықты.  

Н.Назарбаев  –  түп  атасынан,  арғы  тегінен  батырлық,  шешендік  үзілмеген 

тектілердің  ұрпағы.  Бабасы  –  еңсегей  бойлы  Есімханның  туын  ұстаған  қолбасшы 

Қарасай  батыр,  атасы  –  Назарбай  би.  Әкесі  Әбіш  пен  анасы  Әлжан  Сұлтанын  əулиеге 

түнеп жүріп, Құдайдан тілеп алған. 

8 

 

Болашақ Президентті мен алғаш 1958 жылы көрген едім. Қаскелеңдегі Абай атын­

дағы  қазақ  орта  мектебінде  педпрактикадан  өткенімде  Нұрсұлтан  оныншы  кластың 

оқушысы еді. Жүзі жайнап, екі көзі оттай жанып, жарқ­жұрқ етіп, ай маңдайы жарқырап, 

бəйге атындай тыпыршып отыратын. Сол кездің өзінде­ақ есімі елдің аузында болатын. 

 

Бесіктегі баланың бек боларын кім біледі, 

Қарындағы баланың хан боларын кім  біледі, –  

 

дегендей,  ол  кезде  Нұрсұлтанның  Президент  боларын  кім  болжады  дейсіз.  Бірақ 

табиғатынан жалындап тұрған жігіттің түбі жарып шығатынын жұрт сезетін еді. 

 Елдің  тілегімен,  халқының  қолдауымен  Нұрсұлтан  Назарбаев  1991  жылдың 

бірінші  желтоқсанында  Тəуелсіз  Қазақстанның  тұңғыш  президенті  болып  сайланды. 

Тəуелсіз  мемлекет  орнату,  оны  баянды  ету  қиынның  қиыны  еді.  Осы  жауапкершілікті 

қалың  елдің  ішінен  суырылып  шығып,  мойнына  алды,  өз  тағдырын  елінің  тағдырымен 

жалғады, сөйтіп халқының үзілген үмітін, шырағын жақты. 

Тəуелсіздік  алған  жылдары  даурығысып,  қалпағымызды  аспанға  лақтырып, 

қуаныстық.  Қуанған  да,  қорыққан  да  бір  дегендей,  есі  шыққан  ел  не  істерін  білмей 

шеруге де шықты. Шеруге не үшін шыққандарын білген де жоқ. 

Тəуелділіктен  арылып,  тəуелсіздікпен  қауышқан  тұста,  ызы­қиқы  кезеңде,  

Н.Назарбаевтың  елі  үшін  түн  ұйқысын  төрт  бөлген  мазасыз  күндерінің,  ұйқысыз 

түндерінің  куəсі  болған,  жан  тебіренісін  де,  күйзелісін  де  көрген;  би  құлдың  сөзін 

сөйлеп, бит балаққа шыққан кезеңде жанында болған; қолғабыс тигізген кісінің бірімін. 

Алмағайып заманда, екі дүние, екі дəуір арпалысқа түскен шақта Н.Назарбаев:  

«Мен  халқымның  тəуекеліне  сендім.  Өз  халқымның  жолында  басымды  бəйгеге 

тіккен  адаммын.  Маған  осындай  текті  халыққа,  мені  төбесіне  көтерген  халыққа,  арғы­

бергідегі  қазақ  баласының  бір  де  бірінің  пешенесіне  бұйырмаған  бақытты  –  тəуелсіз 

мемлекет  құрудың  бақытын  бұйыртқан  халыққа  қызмет  етуден  артық  бақыт  жоқ,  осы 

жолда мен бар қайрат­қабілетімді, білім­білігімді аямай жұмсаймын, қандай да тəуекелге 

барамын...» деп жүрді.  

 Содан бері  Елбасы үнемі халқына сеніп, халқына арқа сүйеп келеді. Президентті 

қолтығынан демеген де, демейтін де, қолдаған да, қолдайтын да – туған халқы.  

Елбасы саясатының алтын арқауы, басты өзегі – ел бірлігі,елдің ынтымығы. 

Мемлекет орнату үшін бізге ең алдымен ынтымақ, бірлік, елдің тыныштығы керек 

еді. Ырың­жырыңға жол бермеу керек еді. Осы жолдан Елбасы ешқашан тайған емес.  

Одақ  тарағаннан  кейін  бұрынғы  одақтас  республикалардың  бəрі  де  дағдарысқа 

ұшырады.  Қалыптасқан  колхоз­совхоздар  ыдырады,  зауыт­фабрикалар  күйреді,  бала­

бақшалар, мектептер, мəдениет ошақтары талан­таражға түсті, экономика құлдырады, ел 

күйзеліп;  жұртты  үрей  биледі.  Ауыл  əбіржіп,  жұрт  қалжырап,  зиялылыр  жаутаңдап, 

жастар сандалып қалды; маскүнемдік, нашақорлық, жезөкшелік өзге де індет етек алды. 

Неше түрлі арандатушылар шықты, жұртты əбіржітті, ел ішіне іріткі салды. Елдің 

есі  шықты.  Шерулер  көбейді.  Түрлі  қозғалыстар  пайда  болды.  Адамның  ақылына 

сыймайтын  митингілер  қаптады.  Небір  “шешендер”  шықты  суырылып.  Неше  түрлі 

газеттер шыға бастады. Қысқасы, жұрт  бетімен кетті. Солардың көбі жаңа ғана тəй­тəй 

басып,  қаз­қаз  тұрып,  тілерсегі  дірілдеп,  құлағы  қалқайып  келе  жатқан  тəуелсіздікке 

демеу болудың орнына бөгеу болды, кесірін тигізді. Көбінің аузынан ақ ит кіріп, көк ит 

шықты.  Елді  бүлікке  де  шақырды.  Елбасын  балағаттап  та  жатты.  Сөйтіп  жүріп 

“Демократия қайда?!” деп айқай салды. Осылай елдің де, ердің де тағдыры сынға түсті. 

Елбасы осының бəріне шыдады. “Мұратымызға жету үшін біз қиын жолдардан да 

өтуіміз  керек,  төзімді  болуымыз  керек”,  –  деп  жүрді.  “Тілі  байланған,  қол­аяғы 

кісенделген ел едік. Жұрт енді еркін сөйлеуді де үйренсін”, – деді. Кеңшілік жасады.  

Жұрт  еркімен  жүрді,  еркімен  сөйледі,  дегенін  істеді.  Бірақ  демократия  аузына 

келгенді  оттау,  ойына  келгенді  істеу  емес  екендігін,  демократия  дегеніміз  интеллек­

9 

 

туалды ақылдың билігі екендігін бəрі бірдей түсіне бермеді. Сол бір алмағайып кезеңде 

Елбасы  халықтың  ортасынан  шыққан  нағыз  интеллектуал  екендігін,  саясатта  сал­

қынқандылық,  төзімділік  керек  екендігін  шебер  дəлелдеді.  Кемеңгерлікке  тəн  мінез 

танытты.  Ел  сенімін  ақтады.  Құдайға  шүкір,  соның  арқасында  Тəуелсіздіктің  көк 

байрағы желбіреп, азаттықтың ақ таңы атты. Қаланың да, даланың да ажары кірді. Жаңа 

қоғам,  жаңа  заман,  жаңа  адам  келді.  Ой­сана,  тұрмыс­тіршілік  өзгерді.  Тарих,  əдет­

ғұрып,  дəстүр  қайта  жаңғырды.  Мылқау  елдің  тілі  шықты.  Ел  жаңарды,  жер  түледі. 

Мемлекеттілігіміз бекіді, баянды ішкі, сыртқы саясат орнықты. 

Біз  бұрын  мемлекет  орнатпаған,  ту тікпеген, Астана салмаған,  Орда тұрғызбаған 

ел  едік.  Елордалы,  Ақордалы,  Елбасылы  ел  болдық.  Елордамыз  бүгінде  халықаралық 

қатынастардың да, ынтымақ пен бірліктің де астанасына айналды. 

«Тымақ  – төбесінен,  ел төресінен  тозады» дейді халық.  Құдайға шүкір, қазақтың 

бүгінде тымағы бүтін, төресі төрінде отыр.  

«Бабалары  батыр,  аналары  дана  халқым  бар;  тағдырдың  талай  тауқыметін 

кешірген  төзімді  халқым  бар;  ұлт  пен  ұлыстарға  пана  бола  білген  мəрт  халқым  бар; 

жүрегі  жомарт,  ақылы  дария,  көңілі кіршіксіз ақкөңіл  халқым  бар;  жерін  жауға  бермей 

аман алып қалған батыр халқым бар; данышпан­даналарды, кемеңгер ғалымдарды, алып 

батырларды,  сұңғыла  шешендерді,  тура  билерді  дүниеге  келтірген  дана  халқым 

бар.Жомарт  халқымнан,  дана  халқымнан  айналдым  ”  –  деп  тебірене  жазады  Президент                

Н. Назарбаев. 

Елбасы  үнемі  елім  деп  еміреніп,  туған  халқына  аянбайқызмет  етіп  келеді.  Не 

көрсе де елімен бірге көріп, бірге жасасып келеді. 

“Қатты  жерге  қақ  тұрар,  ынтымақты  елде  бақ  тұрар”  деген  сөз  бар  бабалары­

мыздан  қалған.  Билікке  таласып,  баққа  таласып,  таққа  жармасатын  таққұмарлардың  не 

ойлайтынын  қайдам,  халық  елдің  тыныштығын,  жердің  бүтіндігін  тілеп  отыр. 

Елбасының  да  күні­түні  ойлайтыны,  Алладан  тілейтіні  осы.  Оның  халқымен  қаны  да, 

жаны да, жүрегі де, тілегі де бір.  

Аумалы­төкпелі  заманда  біразымыз  Нұрсұлтанның  жанынан  табылдық.  Біздің 

басымызды жаңа мемлекет орнату идеясы біріктірді. Есі шыққан елге демеу болып, тізе 

қосып,  жан  аямай  ұлтқа  қызмет  жасадық.  Мұнымыздың  уақыт  үшін  де,  ұлт  үшін  де 

пайдасы  аз  болған  жоқ.  Ахуалдың  орнығуына,  жас  мемлекеттің  іргесінің  берік 

қалануына шама­шарқымызша үлес қостық. 

Мемлекет  орнату,  оны  қалыптастыру,  баянды  ету,  əлемге  таныту  дейтін  күрделі 

процеске қатысуды Алла кез келген кісінің пешенесіне жаза бермейді. Мен сол тұста бес 

жыл  бойы  мемлекетіміздің  руханият  саласын  –  идеологиясын  басқардым.  Халық, 

мемлекет алдындағы ауыр да жауапты міндетті абыроймен атқардым деп ойлаймын.  

1991 жылдың 1 желтоқсанында Тұңғыш Президент сайлауын өткіздік. Сайлаудың 

штабын басқару да, Президенттің инагурациясын – таққа отыру рəсімін өткізу де маған 

жүктеді.  Мұны  даабыроймен  өткіздік.  Оны  қазақ  халқы  да,  тарих  та  ұмытпайды  деп 

ойлаймын. 

Хан тұсында қан шашылмасын деп ақсарбас шалдық. Боздақтар аман болсын деп 

бозқасқа шалдық. Президенттің басына мұрақ кигізіп, иығына шапан жаптық; үш жүздің 

таңбасын  салдырып,  беліне  кісе  соқтырдық.  Ақ  киіздің  үстіне  тұрғызып  ант  бергіздік. 

Алатаудан отыз рет зеңбірек атып, тəуелсіздігімізді əлемге паш еттік. 

2004 жылы Ақ Орданың ашылу салтанатында да қалың елді құттықтап, Елбасына 

бата беру – менің еншіме тиген еді. Әбіш Кекілбаев, Ақселеу Сейдімбек үшеуіміз барып, 

халықтың атынан бата берген едім.Мұны да тарих ұмытпайды деп білемін.  

“Сүйер  ұлың  болса,  сен  сүй”  деп  Абай  айтқандай,  Нұрсұлтан  Назарбаев  қол­

паштауға  да,  қолдауға  да,  қошеметтеуге  де  тұратын;  қалай  мақтауға  да  сыятын  кісі, 

ортасынан ойы озған, қатарынан қалпы озған азамат. 

Президент  Н.  Назарбаев  –  халқын  сан  мың  жылдар  іздеген  мұратына  жеткізген, 

мемлекеттігімізді орнатып, оны дамытып, əлемге танытқан аса дарынды тұлға.   

10 

 

Н.Назарбаев  –  халқының  бар  қадір­қасиетін  бойына  жиған,  тілін,  тарихын, 

мəдениетін,  əдет­ғұрпын,  салт­дəстүрін  жетік  білетін,  ұлтын  жан­тəнімен  сүйетін, 

халқының  үмітін,  сенімін  ақтап  келе  жатқан  қалың  елдің  мұңдасы,  тағдырласы;  елінің 

есіктегі басын төрге шығарған, əлемге кеңінен танылған, іргелі елдердің басшыларымен 

сөйлескенде сөзі  асатын, егескенде еңсесін басатын,  елдескенде мейірін шашатын аузы 

уəлі, сөзі дуалы саясаткер. 

Нұрсұлтан  Назарбаев  –  дарынды  ұйымдастырушы,  жұртты  сендіре  де,  иландыра 

да алатын, өз елім менің – өзегім дейтін қайраткер.  

Н.Назарбаев  –  адамзат  тарихын  терең  білетін,  замана  ағымын  жіті  ойлайтын, 

əлемнің озық тəжірибесін ұтымды пайдаланып, ата­бабадан қалған асыл өнегемен əдемі 

ұштастырып  келе  жатқан  стратег,  тəуелсіздік  заманының  бірнеше  ұрпағын  өсіріп  келе 

жатқан тəлімгер. 

Н.  Назарбаев  –  əлем  мойындаған,  атағы  алысқа  кеткен,  жер  жаһанға  сөзі  өтіп, 

айтқанын  істетіп  отырған  бүгінгі  заманның  лидері;  тумысынан  кие  дарыған  қайраткер; 

табанды күрескер; гуманист, туған халқының Бəйтерегі, Көсемі, Кемеңгері.  

Көк түрктің кіндігінен жаралғандардың ішінен озып туғаны да– Н.Назарбаев.  

Бəріміз жақсы білетін Нұрсұлтан Назарбаев, міне, осындай адам. 

Біз  ықылым  замандардан  бері  Ұлы  дала  төсінде  сан  қилы  тағдырды  басынан 

кешкен, осы күнді армандаған ел едік. Сақ Ата дəуірінде де, Қағанат, Хандық заманында 

да,  Әз  Жəнібектің,  Ер  Абылайдың  тұсында  да  еш  ұрпақ  мұншалықты  бақытты, 

мұншалықты  дəулетті  көрген  жоқ.  Арғы­бергі  заманда  Ұлы  далада  Назарбаевтай 

мемлекет орнатқан, жер жүзіне даңқы асқан тұлға туған жоқ. Не бары 24 жылдың ішінде 

əлем  санасатын  елге  айналдық.  Осының  бəріне  куə  болып  отырған,  осындай  елде  өмір 

сүріп жатқан бəріміз де бақыттымыз. 

Бір  кезде  жығылған  Орданы  қайта  тігу,  құлаған  туды  қайта  тіктеу,  елдің  елінің 

ғана,  ердің  ерінің  ғана  қолынан  келетін  іс  еді.  Шүкір,  бүгінде  ынтымағы  жарасқан, 

егеменді,  Еліміз  бар,  құлан  жортса  тұяғы  тозатын,  қыран  ұшса  қанаты  талатын  ұлан­

байтақ Жеріміз бар; Абылайдың да аманатын орындаған Еріміз бар.  

Елдің  аты  –  Қазақстан,  ердің  аты  –  Нұрсұлтан.  Қазақстан,  Астана,  Назарбаев 

бүгінде бір­бірінен бөлінбейтін тұтас ұғымға айналды. 

Елбасының  ендігі  арманы  –  бағы  замандардан  кім  келіп,  кім  кетпеген;  талай 

мемлекет салтанат құрған, əлемді аузына қаратқан, хандары алтын сарайларда да тұрған, 

алтын  тақта  да  отырған,  талай  өркениет  қалыптастырған  Ұлы  Далада  Мəңгілік  ел 

орнату. 

Ұлы  Далада  Мəңгілік  ел  орнату  идеясы  бүгін  ғана  туа  қалған  жоқ,  ықылым 

замандардан  бері,  ел  орнап,  билік  пайда  болғалы  бері  жалғасын  үзбей  келе  жатқан 

əлемдік құбылыс. Адам баласы өмір бойы жұмақ жерді, жұмақ елді, бақытты, еркіндікті 

іздеумен,  аңсаумен  келеді.  Ол  –  арман,  татулығы  жарасқан,  береке­бірліктің  елін 

орнатудың,  Мəңгі  ел  орнатудың  идеясы.  Назарбаев  бұл  идеяны  халқының  байырғыдан 

бері  жалғасып  келе  жатқан  байтақ  тарихынан  алып  отыр.  Ол  –  қой  үстіне  бозторғай 

жұмыртқалаған  заман,  Түрк  дүниетанымындағы  Өтүкен,  халқымыз  армандаған  Жиделі 

Байсын; Асанқайғы желмаяға мініп шарқ­ұрып іздеген Жерұйық, бақытты өмір, баянды 

тіршілік.  Қытайлар  өзін  Аспан  асты  еліміз  дейді,  яғни  аспан  асты,  жер  үсті  еліміз  деп 

отыр, Жапондар өздерін Күншығыс еліміз дейді, біз – Ұлы Даланың Мəңгі еліміз. 

Кез  келген  мемлекетті  дамытатын,  халықты  арманына  жетелейтін  күш  –  идея, 

идеология. Идеология дегеніміз – сол елдің бағдаршамы, адастырмайтын компасы. Егер 

ол болмаса кеме – мұхитта, самолет – көкте, адам жерде адасады.  

Арғы­бергі  тарихта  елім  мəңгі  болмасын  деген  бірде­бір  мемлекет  жоқ.  Бəрі  де 

соны  армандаған.  Бірақ  жете  алмаған.  Мұны  Елбасы  білмей  отырған  жоқ,  біліп  айтып 

отыр.  Бізге  елді  адастырмайтын  компас  керек  болып  отыр,  елдің  ілгергі  үміті  керек 

болып  отыр,  арманға  жетелейтін  жарқын  идея,  мемлекеттік  идеология  керек  болып 

11 

 

отыр.  Бұл  идеяны  Н.Назарбаев  елінің  тəуелсіздігін  қорғау  үшін,  Тəуелсіз  Қазақстанды 

дамыту үшін ұсынып отыр, бабалар жеткізе алмаған арманға елін жеткізсем деп отыр. 

­  Егер  сен  Өтүкен  қойнауында  отырсаң,  Мəңгі  ел  орнатар  едің  –  деген  сөзді 

«Күлтегін»  жырынан  оқимыз.  Яғни,  Мəңгі  ел  орнатуды  бабаларымыз  Бумын,  Естеми 

қағандар  жетінші  ғасырда­ақ  аңсаған.  Өкініші,  басараздық,  алауыздықтың  кесірінен 

Қағанат құлап, олар арманына жете алмаған. 

Демек, Мəңгі ел орнату үшін алдымен жердің тұтастығы, елдің ынтымағы керек, 

ата тарихын ұрпақ санасына сіңіру керек, Ұлы Даланың тарихын сол Ұлы Даланың ұлы 

тұлғаларынан  алып  жазу  керек.  Қазақ  тарихы  –  ешкімнен  ұялмайтын  тарих:  Еділ 

патшасы,  Тұмар  ханшасы  бар;  Мөде  (Ботахан),  Бумын,  Естеми,  Елтеріс,  Абылай 

қағандары  бар;  Тоныкөк,  Қорқыт,  Фараби,  Махмұт  Қашқари,  Жүсіп  Баласағұн,  Ясауи, 

Жалаири,  Дулати  секілді  данышпандары  бар;  Күлтегін,  Алпамыс,  Қобыланды,  Ер 

Тарғын, Қамбар, Қарасай, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Бауыржан секілді батырлары 

бар;  Бұқар,  Төле,  Қазыбек,  Әйтеке,  Абай,  Жамбыл,  Байтұрсынұлы,  Әуезов  секілді 

даналары  бар;  саналуан  ұлы  жыраулары,  ақындары,  би­шешендері,  көсемдері, 

жыршылары,  күйшілері  бар  байтақ  тарих.  Тарихты  тұлғалар  жасайды.  Ендігі  міндет  – 

осы  тұлғалардан  алып  Ұлы  Даланың  халыққа  ұғынықты  тарихын  жазу:Сақ­Ғұн 

заманына  –  1  том,  Түрк  қағанаты  дəуіріне  –  1  том,  Алтын  Орда  мемлекетіне  –  1  том, 

Қазақ  хандығына  –  1  том,  Ресей  отаршылығы  мен  Тəуелсіз  Қазақстан  кезеңіне  бір­бір 

томнан  арнаған  жөн.  Бұларда  Ұлы  Даланың  өсиеті,  қағандары,  қаһармандары, 

қолбасшылары,  абыздары,  даналары,  көсемдері,  шешендері,  жыраулары,  ақындары, 

күйшілері  толық  қамтылуы  тиіс.  Балаларға  арнап  ата  тарихы  жайында,  ұлы  тұлғалар 

жайында анимациялық фильмдер түсіру керек. Сөйтіп, Нұрсұлтан Назарбаевтың  «Біз – 

Ұлы  Даланың  мұрагерлеріміз»  дейтін  қағидасын  болашақ  ұрпақтың  санасына,  жан 

дүниесіне сіңіру керек.   

Мəңгілік  ел  бір  күнде орнай  қалмайды.  «Мəңгілік  Ел»  –  өміршең,  мəңгілік  идея. 

Ол  науқаншылықпен,  жарлықпен,  бұйрықпен  орнамайды,  ғасырлар  бойы  қалыптасады. 

Сол  себепті,  «Мəңгілік  Ел»  идеясын  өткінші  науқанға,  еріккеннің  ермегіне,  жаяу 

жарысқа  айналдырмау  керек.  Бұл  идеяны  ұлттың  дүниетанымына,  санасына  сіңіру 

керек.  Өйткені  ол  –  терең  толғанатын,  біліп,  иінін  қандырып  жазатын,  жылдар  бойы 

тылсымы ашыла беретін ұлы құбылыс.  

Қазақ – осы Ұлы Далада туып, өсіп­өркендеп, талай ұлыс, талай қағанат орнатқан, 

көнеден келе жатқан байырғы халық.  

Ұлы  Далада  керегесін  кең  жайған,  бүкіл  əлемге  əйгілі  Сақ,  Ғұн,  Түрк  қағанаты 

секілді  іргелі  ұлыстардың  да  аталуы  əр  түрлі  болғанымен,  солардың  бəрінің  тегі  бір, 

заты қазақ еді.  

Ғұндардың  көсемі  Мөде  (Ботахан)  қаған  да,  Еуропаны  дүрліктірген  Еділ  патша 

да;  əлемді  аузына  қаратқан  Түрк  қағанатын  орнатқан  Бумын,  Естеми,  Елтеріс  қағандар 

да,  Күлтегін  де;  Мысырды  билеген  Қыпшақ­Беріш  Бейбарыс  та  ­  осы  Ұлы  Даланың 

перзенттері.  Шығыс  Еуропаны  жайлаған  Батыс  Түрк  қағанатының  билеушілері  де 

Дулаттың  бір  бұтағы  Ботбайлар  еді.  Шыңғыс  ханды  ақ  киізге  көтеріп  хан  сайлаған  да 

қазақ билері болатын.  

Тарихта  əрқалай  аталған,  əр  дəуірде  дəурен  сүрген  Үйсін,  Қаңлы,  Оғыз,  Керей, 

Найман, Түркеш, Қарлық, Қарахан, Қимақ, Дешті Қыпшақ, Моғолстан, Алтын Орда, Көк 

Орда  –  бəрі  де  негізінен  қазақ  рулары  ұйытқы  болған  мемлекеттер.  550  жылдығы 

тойланған Қазақ хандығы – солардың жалғасы, қазақ мемлекеттігіміздің бір кезеңі ғана.  

Біз  данагөй,  шежіре  қариялардың  соңын  көре  қалған  ұрпақпыз.  Олар  Сақ  Ата 

заманында  деп  байтақ  əңгіме  бастайтын,  Сақтарды  өзінің  атасы  санайтын,  Сақтардың 

ұрпағымыз дейтін.   

Ұлы  Дала  мектебін,  Ұлы  Дала  университетін,  Ұлы  Дала  академиясын,  Ұлы 

Даланың бұлжымайтын салт­дəстүрін, тозбайтын тағылымын, ғылымын, білімін, тəлімін 

12 

 

қазақ  мыңдаған  жылдар  бойы  өзі  қалыптастырған.  Сөйтіп,  ұрпақ  санасына  құйып 

отырған.  

Елбасы  өзінің  Мəңгілік  ел  идеясын  мыңдаған  жылдар  бойы  қалыптасқан 

даналықты  да,  шешендікті  де,  көсемдікті  де  қайта  жаңғырту  үшін  ұсынып  отыр.  

Халқымыздың шешендігі мен даналығын қайта жаңғырту үшін Астанадан алдымен Төле 

бидің шешендік мектебін, Абайдың даналық мектебін ашып, дарынды балаларды жинап, 

сонда оқыту керек. Келешек үшін игілікті істің басы осы болады.   

Ұлы  Дала  Елі  –  талай  өркениеттердің  қауышқан­тоғысқан  алтын  құндағы. 

Мəңгілік Ел – Ұлы Далада керегесін кең жаятын ұлы құбылыс.  

Елбасы  Н.Ә.Назарбаевтың  «Ұлы  Дала  Елі»  ­  Мəңгілік  Ел»  идеясы  – 

күрделілігімен, сан қырлылығымен ерекшеленеді. Бұл идеяны жүзеге асыру үшін терең, 

байыпты  концепция  керек.  Оның  ең  басты  шарттары:  1)  мемлекет  территориясының 

тұтастығы;  2)  мемлекеттің  қорғаныс  қабілеті,  ұлт  қауіпсіздігі;  3)  мемлекеттің  тілі;  4) 

діні;  5)  ізгілік,  даналық  ілімі,  ұлы  эпостары;  6)  ата  дəстүр,  атакəсіп;  7)  халқының 

ынтымағы­бірлігі.  

Былтыр  ғана  Қазақ  хандығының  550  жылдығына  арналған  айтулы  той  өтті. 

Тағылымды,  өнегелі  тойдың  алтын  арқауы  –  Мəңгілік  ел  идеясына  ұласты.  Биылғы 

жылы туелсіздігімізге 25 жыл толғалы отыр. Еліміз мəңгі болсын, Қазақстан қатарының 

алды болсын! 

 

 

ӘӨЖ 930