Қаралық ғылыми­практикалық конференция I том

 

 

648 

 

Ауызша  аударма  деп  аудармашының  түпнұсқаны  ауызша  аударуын  айтамыз. 

Ауызша  аударманың  классикалық  түріне  аудармашы  түпнұсқаны  акустикалық  түрде 

қабылдап,  ауызша  аударуын  айтамыз.  Ауызша  аудармада  аударма  түпнұсқаны 

қабылдаумен  параллель  немесе  түпнұсқаны  қабылдағаннан  кейін  аударылуы  мүмкін. 

Осыған орай, ауызша аударманың екі түрі бар: синхрондық аударма жəне ілеспелі аударма 

[1, 10б.] . 

Синхрондық  аударма  дегеніміз  –  аудармашы  түпнұсқаның  сөзін  тыңдай  отырып, 

сонымен  бірге  аударылатын  ауызша  аударманың  бір  түрі,  синхрондық  аударма 

техникалық  базамен  қамтамасыз  етілген  арнайы  кабиналарда  жүзеге  асырылады.  Мұнда 

оратордың  сөзі  аудармашыға  наушниктер  арқылы  беріледі,  аудармашы  берілген 

ақпаратты  микрофонға  айтып  аударады.  Синхрондық  аударма  ауызша  аударманың  ең 

қиын  түрі,  себебі  бұл  аудармашыдан  біруақытта  түрлі  сөйлесу  қарым­қатынасты 

орындауды  талап  етіледі:  бір  тілден  тыңдап,  оратордың  сөйлеу  темпінен  қалмай  екінші 

тілде  аударуды  талап  етіледі.  Синхрондық   аударма  есте  сақтау  қабілетіне,  мұқият 

назарды, түпнұсқаның келесі бөліктерін болжау, қате кеткен болжамдарын дұрыстау жəне 

тез арада шешім қабылдаумен тығыз байланысты [2, 21б.]. 

Ауызша  аудармада  аудармашы  берілген  оратордың  сөзін  кішігірім  сегменттерін 

аударумен  шектеледі,  сондай­ақ  түпнұсқаның  басқа  бөліктерін  қарастыруға  мүмкіндік 

берілмейді. Ілеспе аудармада аудармашы айтылған бір немесе бірнеше ойды аудара алады. 

Синхрондық   аудармада  аудармашы  шектелген  уақыт  аралығында  түпнұсқаның  əрбір 

бөлігін параллель түрде түпнұсқаның екінші бір бөлігіне сəйкес етіп аударады [3, 1б.]. 

Кез­келген  тілдік  қарым­қатынаста  ақпараттың  берілуі  бір  ғана  бағытта  өтіледі: 

Түпнұсқаның  қайнар  көзінен  Рецептрге.  Аудармашы  түпнұсқадағы  тілден  аударылатын 

тілге аударады. Ауызша аудармада екі жақты қарым­қатынастар бойынша əңгімеге ұласуы 

мүмкін,  мұнда  əрбір  қарым­қатынас  құрушы  репликтермен  алмастырылып  отыруы 

мүмкін. Бұл кезде аудармашы «екі жақты аударманы» орындайды [4, 28б.].  

Синхрондық  аудармада  мəтіннің  көлемі  аударылатын  бөліктің  ұзақтығына 

байланысты.  Синхрондық   аудармада  қысқа  сөздердің  аудармасы  жазбаша  аудармаға 

қарағанда көп болады. Ұзақ сөзді аудару барысында көлемі теңестіріледі. Абзацты немесе 

мəтіннің  ірі  бөліктерін  аударғанда  синхрондық   аудармада  өте  қысқа  түрде  беріледі. 

Сондықтан  да  ауызша  аударма  теориясы  ерекше  назарды  сөздік  қысқартуға  береді  [5, 

36б.]. 

Аударма  теориясы  аясындағы  АҚШ­тағы  ғалымдардың  барынша  маңызды 

еңбектерін  қарастыра  келіп,  американдық  аударматанушылардың  аударма  ғылымының 

дамуына үлкен үлес қосқанын айтып кеткен жөн. 

Оқырманды ілеспе аударманың қай жерде, қашан пайда болғаны жəне қазақ жеріне 

қалай  келгені  қызықтырары  анық.  Бұл  мəселе  ілеспе  аударманы  зерттеушілердің  де 

назарын  аударып,  бірнеше  қызықты  фактілердің  анықталуына  себепші  болды.  Солардың 

ішінде ілеспе аударма тарихын зерттеушілердің көбі ұстанатын нұсқа мынадай: 

1926  жылы  (кейбіреулер  1927  жыл  дейді)  бостондық  радиоинженер  Гордон  Финли 

мен  «ІВМ»  («Іnіеrnаtіоnаl  Вusіnes  Масһіnеs»)  фирмасының  президенті  Томас  Уотсонның 

атына ілеспе аударма жасауға арналған патент берілген. Сол патент негізінде олар Бостон 

қаласындағы  дүкен  иесі  Эдуард  Филеннің  көптен  іске  асыра  алмай  жүрген  идеясы:  сөз 

сөйлеуші  мен  оның  аудармасын  бір  мезгілде  тыңдарманға  жеткізу  туралы  ойын  жүзеге 

асырады. 

Бұл  жаңалық  тез  тарап,  басқа  елдерде  де  бірден  танымал  болғанға  ұқсайды,  себебі 

1928  жылы­ақ  Кеңес  Одағында  Коминтерннің  VI  конгресінде  аудармашылар  көпшілікке 

бұған  дейін  белгісіз  əдіспен  аударма  жасайды.  Ол  жөнінде  Кеңес  Одағындағы  ілеспе 

 

 

649 

 

аударманың  алғашқы  қарлығаштарының  бірі  саналатын  Е.А.Гофман  «Красная  нива» 

журналына  сілтеме  жасай  отырып,  былай  деп  жазады:  «Красная  нива»  журналының  осы 

жылғы  санынан  мінбердің  алдында  отырған  аудармашылардың  суретін  көруге  болады. 

Олардың  мойнына  микрофон  бекітілген  ауыр  құрал  ілінген.  Телефондар  (құлақшалар) 

жоқ. Дыбыс мінберден тікелей қабылданады». 

Көркем  аударма  мəселесімен  айналысушы  ғалым  Ә.Тарақов  ілеспе  аударманың 

күрделілігін танытатын төмендегідей белгілерді атап өтеді: 

а) 

бір 

мезгілде 

тыңдап 

əрі 

сөйлеу 

қажеттілігіне 

байланысты 

туындаған 

психофизиологиялық дискомфорт; 

ə)  баяндамашы  не  жарыс  сөзге  шығушының  микрофондағы  сөзінің  қайталанбауына 

қатысты  психикалық  кедергі.  Өйткені  баяндамашыны  тоқтатуға,  болмаса  түсінбеген,  не 

қалып қалған сөзін қайталап сұрауға болмайтындығы; 

б)  аударманың  қайталанбауына  жəне  үлкен  аудитория  тыңдаушыларына  байланысты 

психикалық  кедергі.  Аудармада  қателескенді  қайта  түзеуге  болмайтындығы  əрі  кешірім 

сұрауға келмейтіндігі; 

в) сөз сөйлеудің жылдамдығына байланысты психофизиологиялық кедергі  

Ғалым  ілеспе  аудармамен  шұғылданатын  аудармашыда  қажетті  төмендегідей 

қасиеттер болу керек дейді: 

а) аудармаға өзін­өзі бейімдей білу; 

ə) ынта­зейінді сөйленген сөзге барынша бағыттау қабілеттілігі; 

б) тосыннан туған кедергілерден шығуға қажетті қабілеттілік; 

в) бірнеше тапсырмаларға бір мезгілде зейін аудара білу қабілеттілігі: 

­ іс­əрекет жылдамдығы; 

­ сөз сөйлеу шапшаңдығы; 

­ психикалық жəне дене күш­қуатының төзімділігі [6, 121б.]. 

Сапалы  ілеспе  аударма  жасау  үшін  аудармашы  бірқатар  трансформациялау 

амалдарының көмегіне жүгінеді. Ол үшін ең алдымен ағылшын тілінен орыс тіліне ілеспе 

аударма  жасау  барысында  бір  минутта  сөйленетін  сөздің  аударуға  болатын  өлшемі 

айқындалуы шарт. Бұл мəселеде шетелдік ғалымдардың бір тобы ол өлшемнің минутына 

айтылатын сөз санымен алынуын жөн санаса, екінші бір тобы минутына айтылатын буын 

санымен алғанды дұрыс көреді [7, 74б.]. 

 Ағылшын  тілінен  қазақ  тіліне  ілеспе  аударманы  сапалы  жасау  үшін  шет  елдерде 

аударма  жасауда  қалыптасқан  амалдарды  бейімдеп  пайдалану  керек.  Оларға  қоса  біз  өз 

тəжірибемізде:  сөйлемнің  синтаксистік  құрылымын  жеңілдету,  қысқарған  сөздерді 

(аббревиатураларды)  пайдалану,  сөйлемді  құбылту  жəне  басқа  да  амалдарды  қолданып 

жүрміз. Бұлардың негізінде басқа да амалдар ойластыруға, жеңілдетудің өзге де жолдарын 

табуға  болады  деген  ойдамыз.  Ақпаратты  нығыздау  амалы  (компрессия).  Компрессия 

амалына:  ақпаратты  неғұрлым  аз  лексикалық  бірліктермен  аудару,  егер  шешен 

нақтылаушы,  түсіндіруші  мағынасы  бар  қосалқы  сөздерді  көп  пайдаланатын  болса, 

мұндай  семантикалық  тұрғыдан  алғанда  басы  артық  сөздерді  қысқарта  аудару  жатады. 

Байқап  көру  амалы  –  ілеспе  аудармада  жиі  қолданылатын  амал.  Бұл  амал  іс­шараның 

бағыт­бағдары белгісіз болған, шешеннің сөзінде ілеспе аудармашыға таныс емес жайлар 

кездескен кезде қолданылады.  

Байқап көру амалын қолданушы тыңдарманның өз аудармасына реакциясын байқап, 

қатесі болса, келесі айналымда оны дұрыс нұсқаға түзету ниетінде болады.  

Күту  амалы  –  қазақ  тілінен  орыс  тіліне  аударма  жасау  барысында  міндетті  түрде 

қолданылатын  амал.  Әлемдік  аударма  жасау  тəжірибесінде  етістік  сөйлемнің  соңында 

 

 

650 

 

тұратын  тілдерден,  соның  ішінде  қазақ  тілінен  ағылшын  тіліне  ілеспе  аударма  жасау 

барысында да осы күту амалы көбірек қолданылады.  

Күту  амалы  –  сөйлемді  сауатты  құру  үшін  пайдаланатын  амалдардың  бірі.  Сөз 

сөйлеушіден  қалыспай  аударма  жасауға  ұмтылатын  аудармашының  сауатты  сөйлем 

құруға мұршасы болмайды.  

Уақыт  ұту  амалы  –  баяндама  жасаушының  сөйлеу  қарқыны  баяу  болған,  мəтінде 

түсініксіз термин болған кезде қолданылатын амал. Бұл амалдың басқалардан ерекшелігі – 

оны  тақырыпты  жақсы  игерген  аудармашылар  қолданады.  Себебі,  талқыланып  отырған 

тақырыптан  хабары  мол  аудармашы  ғана  өзіне  беймəлім  мəтінді  қосымша  ақпаратпен 

толықтыра алады.  

Болжамдау – негізінен тəжірибесі мол ілеспе аудармашылар пайдаланатын амал. Бұл 

түпнұсқа  тілдегі  дискурста  айтылмай  жатып­ақ  аудармашының  мəтінде  қандай  етістіктің 

қолданылатынын  болжамдауын  білдіреді.  Мұндайда  аудармашыға  оның  сөз  сөйлеушіні, 

ол  көтеріп  жүрген  мəселелер  туралы  жақсы  білуі,  жиынның  қорытынды  құжаттарымен 

алдын­ала таныс болуы көмектеседі. Ілеспе аудармашының лингвистикалық болжамдауды 

жүзеге  асыруының  алғышарты  –  қолданылатын  тілдердегі  ауызекі  тілдің  иірімдеріне 

қанық  болу,  соның  ішінде  мақал­мəтелдерді,  қанатты  сөздерді,  өткізілетін  іс­шараның, 

конференцияның 

тақырыбына 

байланысты 

бұқаралық 

ақпарат 

құралдарындағы 

материалдар тілін игеру.  

Мəтінді бөліп аудару амалы – сөйлем тым ұзақ болған кезде, сөз сөйленетін тіл мен 

аударма жасалатын тілдің арасында синтаксистік немесе стилистикалық айырмашылықтар 

көп болған кезде қолданылатын амал. Бұл амалдың басқа себебі, адамның физиологиялық 

ерекшеліктеріне 

байланысты. 

Ілеспе 

аудармашының 

ұзақ 

та, 

көп 

мағыналы 

коммуникативтік­ситуациялық контексті жадында сақтауы өте қиынға соғады. В.Ингвенің 

зерттеуіне  сүйенетін  болсақ,  ілеспе  аудармашы  неғұрлым  ұзақ,  əрі  терең  мағыналы 

коммуникативтік­ситуациялық  контексті  естігенде,  оны  аударма  тіліне  жеткізгенше  есте 

сақтау ықтималдығы азая түседі. 

Қысқарған  сөздер  туралы  Қ.Жұбановтың,  Ш.Сарыбаевтың  пікірлері  ілеспе  аударма 

жасау  барысында  оларды  жазбаша  аударма  жасаған  кездегіден  өзгеше  тəсілмен  қолдану 

керек  деген  ой  түйгізеді.  Ілеспе  аударманы  жеңілдетудің  тағы  бір  амалын  қазақ  тілінен 

ағылшын  тіліне  аударма  жасаған  кезде  ғана  қолдануға  болатынына  назар  аударғымыз 

келеді,  ол  –  сөздердің  басқы  əріптерінен  (басқы  буындарынан)  тұратын  қысқарған 

сөздерді (аббревиатураларды) пайдалану.  

Мемлекеттік  органдарда  жиындардың  қазақ  тілінде  жүргізілуі  міндеттелуі  ілеспе 

аудармашыларды дайындау қажеттілігін арттыра түсті. Бұл шараны таяу болашақта қазақ 

тілі  –  шетел  тілі  бойынша  ілеспе  аударманы  дамытуды  жоспарлай  отырып,  жүргізу 

керектігі күмəн тудырмайды [8,1б.]. 

Ғылыми  тұрғыдан  таратып  болсақ,  ілеспе  аударма  –  аударманы  түпнұсқа  мəтіннің 

коммуникативтік  –  функционалдық  белгілерін,  жанрлық  ерекшеліктерін,  аударылатын 

мəтіннің  коммуникативтік  –  функционалдықбелгілерін,  аударылатын  мəтіннің  қандай 

аудиторияға  бағытталатынын,  рецептордың  білім  деңгейін,  ұлттық,  кəсіби  сипаттарын 

ескере  отырып,тілдік  қызметтің  екі  түрін:  сөйленген  мəтінді  қабылдауды  жəне  қабылдау 

аяқталмай  жатып,  аударма  мəтінін  сөз  сөйленген  тілдегі  сөйлеммен  жарыстыра 

туындатуды  жүзеге  асыратын  аударма  жəне  ол  жай  аударма  емес,  біліктіліктілікті, 

зиялылықты, көп жайдан хабардар болуды, сөз сөйленетін жəне аударма жасалатын тілдің 

құрылымдық ерекшеліктерін жақсы білуді талап ететін өте күрделі əрі шынайы шабыттың 

нəтижесінде ғана жасалатын аударма. Иə, солай. Шабыт музыка жазу, өлең шығару, сурет 

салу, əн айту кезінде ғана емес, ілеспе аударма жасау кезінде де келеді. Кеңес Одағындағы 

 

 

651 

 

алғашқы  ілеспе  аудармашылардың  бірі  Р.К.Миньяр­  Белоручевтің  пікірінше,  ілеспе 

аудармапроцесінде  «  Шабыт...  жүйке  тамырлары  үзіліп  кетердей  шыңылдап,  тосын 

терминдер мен сөз орамдарынан есің танардай күй кешкеніңе қарамастан, ақыл мен тілді 

бірлесе жұмыс істетіп, аудара бастаған кезіңде келеді.» [8, 2б.]. 

Дискурс – көпдеңгейлі үдеріс, ол айтушының вербалды мінез­құлқы (дауыс ырғағы, 

интонация, паузаларға бөлуі), кинесссикалық мінез­құлқы (ым­ишара) сияқты деңгейлерді 

қамтиды. 

Дискурс­ 

экстралингвистикалық 

факторларды 

қамтитын 

күрделі 

коммуникативтік  құбылыс. 

Дискурста  коммуникативтік 

ситуация,  интеракцияға 

қатысушылар жəне тілдік материалдар тоғысып жатады. Дискурс ­ көпдеңгейлі үдеріс, ол 

айтушының  вербалды  мінез­құлқы  (дауыс  ырғағы,  интонация,  паузаларға  бөлу)  жəне 

кинессикалық мінез­құлқы сияқты деңгейлерді (ым­ишара) қамтиды [9, 12б.]. 

Дискурс  ұғымына  анықтамалар  беріп,  оның  құрылымын  анықтаған  шетел  жəне 

отандық зерттеушілерден В.З. Демьянков, Т.Милевская, Ж.Дюбуа, П.Серио, Б.А.Ахатова, 

Г.Әзімжанова, З.Ш. Ерназарованыатап өтуге болады [10, 36б.]. 

Қоғам мүшелерінің  əлемді тануы, ол туралы білімі абсолютті  емес, ол – əлеуметтік 

конструкт.  Тіл  белгілі  бір  салада  жұмыс  істейтін  адам  үшін  қызмет  етеді.  Сондықтан 

нысанаға алынған объектіні сипаттау үшін тілді білумен қатар, сол объекті (нысан) туралы 

айту  үшін  сипаттаудың  əдіс­тəсілдерін  білу  қажет.  Егер  бұрынғы  онтологияда  талдау 

объектісін  анықтап, айқындау үшін  оның  кеңістіктік­уақыттық  шекарасын көрсету қажет 

болса,  жаңа  онтологияда  бір  нəрсені кім,  кімге,  қайда,  қашан,  қалай,  не  туралы,  қандай 

мақсатпен айтқанын  білу  аса  маңызды.  Сондықтан  да дискурс –  мəтінді  жасап,  оны 

қабылдау үшін синхронды түрде жүзеге асырылатын үдеріс [11, 11б.]. 

Саяси  дискурс –  билікті  одан  əрі  бекіте  түсу  жəне  оның  бар  екендігін  көрсету 

мақсатындағы  ауқымды  дискурс.  Бұл  саланың  типтік  жанрларында  əрбір  халықтың 

лингвомəдениетіне  тəн  вербалды  жəне  бейвербалды  тілдік  бірліктер  жүзеге  асырылады 

[12, 20б.]. 

Саяси дискурстың негізгі құралдары­ айғақтама мен сендіру.  

Саяси 

дискурсты 

зерттеген 

ғалымдар А.К.Михальская, 

М.В.Китайгородская, 

Н.Н.Розанова, А.Н. Баранов, Е.Г.Казакевичжəне т.б.  

Аудармашы  екі  тілде  де  саяси  дискурстың  аударылу  ерекшеліктерін  игеруі 

қажет. Саяси  дискурсқа  қатысты  мəтіндерді  аудару  кəсіби,  оқыту,  тұрмыстық  секілді 

аударманың  барлық  түрлерінде  өзекті  болып  келеді. Саясаткерлердің  сөз  сөйлеуінде 

метафоралық  кластерлер  жиі  кездеседі.  Олар  аударуда  қиындық  тудырады.  Когнитивтік 

ақпарат  (сандар,  жалқы  есімдер,  фактілер)  сақталады  да,  эмоционалдық,  экспрессивтік 

ақпарат  жоғалады. Саяси  сыпайы  эвфемизмдер  мағынасы  ең  жақын  калька  арқылы 

эвфемизмдермен  аударылуы  қажет.  Өйткені  аудармашылар  бір  тілден  екінші  тілге  ғана 

емес,  бір  мəдениеттен  екінші  мəдениетке  аударады. Саяси  дискурс  ­  саяси  сана­сезімді 

қалыптастыратын  əдіс.Саяси  дискурстың  мəн­мағынасын  түсіндіру  арқылы  азаматтарды 

"саяси дұрыс" əрекеттердің немесе бағалаудың қажет екеніне сендіре аламыз [13, 2б.]. 

Саяси  дискурстың  аударылуының  тəжірибелік  жұмысы  ретінде  Н.Ә.  Назарбаевтың 

2011  жылдың  8  сəуір  күні  ҚР  Президенті  қызметіне  кірісуі  салтанатында  сөйлеген  сөзі 

алынды.  

Бүгін  елдің  ақжолтай  сенімін,  абыройлы  аманатын  арқалаған  мен  үшін  ерекше 

тебіреніске толы айрықша айшықты күн.  

Today  is  a  very  exciting  and  a  bright  day  for  me,  as  I  have  been  entrusted  with  the 

confidence and a mandate from our people.  

Қазақстан  халқы  Президент  сайлауы  арқылы  бүгінін  байыптайтын,  болашағын 

бекемдейтін тарихи таңдау жасады.  

 

 

652 

 

At  the  presidential  election,  Kazakhstan's  people  have  made  a  historic  choice  that  fully 

describes their present and will strengthen their future. 

Сондықтан, маған тағдырын табыстап, ел тізгінін сеніп ұстатқан, мынау ақкиізге 

қайтадан көтерген, сенім артқан ардақты халқыма ақжарма алғысымды айтамын. 

Therefore, I am expressing my deep gratitude to my dear people who have their fate and 

the governance of the country to me again. 

Саяси  дискурстың  өзі  институционалды  дискурс  ретінде  оған  белгілі  бір  интенция, 

коммуниканттардың  статустық  рөлдік  ерек  шелігі,  өзгергіштігі  тəн.  Саяси  дискурс  билік 

үшін  күрестегі  құрал  ретінде  қолданылады.  Саясат  тілінің  сегіз  бірдей  қызметі 

талқыланады. Саяси  оқиғалардың  бақылаушысы болып  табылатын адресат  (халық) саяси 

коммуникацияның  ерекшелігін  айқындайды.  Саяси  коммуникация  мен  саяси  дискурста 

бұқаралық  ақпарат  құралдарының  рөлі  де  айрықша.  Саяси  дискурстың  негізгі 

ерекшеліктері оның бағалауыштық жəне агрессивтік қасиетімен, мақсатымен жəне өзіндік 

аргументациясымен 

анықталды. 

Саяси 

дискурс 

қоғамдағы 

идеологиялық 

парадигмалармен  өзара  байланысты  болуымен,  сонымен  қатар  қоғамдық  санаға  жаңа 

құндылықтарды таратуымен ерекшеленеді. 

Зерттеуші  Б.А.  Ахатова  саяси  дискурсты  саяси  əрекеттің  вербалданған  жиынтығы 

ретіндегі  институционалды  дискурс    (белгілі  бір  əлеуметтік  топ  өкілдерінің  қарым­

қатынасы)  ретінде  қарастырады.  Саяси  дискурс  саяси  құралдар  арқылы  жасалған  саяси 

активтілік болып табылады дейді [14, 28б.].  

Саяси  дискурсқа  белгілі  бір  интенция,  коммуникаттардың  статустық  рөлдік 

ерекшелігі, өзгергіштігі тəн. Сондықтан саяси дискурстың мазмұны сөзді қабылдауға əсер 

ететін  сөйлеуші  мен  тыңдаушы  (жазушы  мен  оқырман)  санасында  бар  компоненттерден 

тұруы  қажет.  Бұл  компоненттер  құрамына  мəтін  мазмұны  автор  мен  адресат  тарапынан 

ескерілетін  басқа  да  мəтіндер,  автордың  саяси  көзқарасы  мен  мəтінді  құрау  кезіндегі 

міндеттері, автордың адресат туралы ойы, сол мəтін құралған кездегі саяси жағдаят кіреді 

[15, 41б.]. 

Саяси дискурстың негізгі ерекшеліктері келесідей: 

1) Бағалауыштық  жəне агрессивтік қасиет тəн. Саяси  дискурстың  агрессивтігі  оның 

полемиялы болуында, яғни ол сөз қолданыста көрініс тауып, əскери əрекетті театрланған 

түрде  жеткізе  білумен  сипатталады.  Саяси  дискурстың  полимиялығы  ол  өзінше  бір 

театрланған агрессия болып табылады.  

Оның  мақсаты  саяси  қарсыластар  туралы  жаман  пікір  насихаттау,  мүлдем  басқа 

бағалау құндылықтарын мəжбүрлеп үгіттеу.  

Саясат  дискурстың  бағалауыштық  қасиеті  ой  жеткізудің  (высказывание)  іс­əрекет 

констатациясы,  сұрақ  түріндегі  жасырын  айту,  белгілі  бір  шешімге  əсер  ететін  үндеу, 

көмек беру түрінде көрініс табуы мүмкін. 

 2)  Саяси  дискурстың  тиімділігі  оның  мақсатымен  анықталды.  Саяси  дискурстың 

мақсаты  сипаттау  емес,  адресаттың  ниетін  тудыра  отырып  сендіру,  сендіру  үшін  негіз 

бере  отырып  іс­əрекетке  итермелеу.  Адресаттың  тұжырымдарын  тиімді  бағытқа  өзерту 

қорғалатын  тұжырымдарды  дискурста  қолайлы  жерге  орналастыру  арқылы  сөзді  дұрыс 

құрай  білу  керек.  Адресат  тарапынан  біреудің  ой­тұжырымын  өз  ниетімен  қабылдау 

туралы  сезім  туған  жағдайда,  қызығушылық  танытқан  кезде,  қанағаттандырылған  жəне 

сенімді  болған  кезде  ғана  сөйлеуші­шешен  тарапынан  тиімді  үгіт­насихат  жүргізілді  деп 

айта аламыз.  

3) Саяси дискурста көзқарасты қорғай білу, яғни аргументация. Саяси дискурс тиімді 

болу  үшін  белгілі  бір  əскери  талаптарға  сай  құрылуы  тиіс.  Саяси  дискурс  соғыс 

алаңындағыдай  қарсыластың  «соғыс  күшін»  жоюға  бағытталған,  яғни  қаруын 

 

 

653 

 

(аргументтері  мен  ойларын)  жəне  жеке  құрамын  (оппонент  тұлғасын  дискридитациялау) 

[16, 35­43б.].  

Саяси  дискурс  билік  үшін  күрестегі  құрал  ретінде  қолданылады.  Саяси 

коммуникацияның  арқасында  ешқандай  физикалық  күшсіз  компромисс  мүмкін  болып 

отыр, яғни үгіттеу логикасы басымдық  танытып  отыр. Алайда, саяси дискурста өзім/өзге 

оппозициясы көрініс тауады. Ал мұның өзі қоғамдағы қарама­қайшылықты көрсетеді. 

Орыс  зерттеушісі  Е.И.  Шейгал  саясат  тілінің  сегіз  түрлі  қызметін  келесідей 

анықтайды:  

­  əлеуметтік  бақылау  (индивидтердің  сезімін,  ниетін,  ойы  жəне  тəртібін 

унификациялау, яғни əлеуметтік көзқарасты манипуляциялау);  

­  билікті  легитимизациялау  (билікті  жəне  қоғамдық  ресурстарды  ұйымдастыру 

туралы шешімдерді түсіндіру жəне ақтау);  

­  билікті  жаңғырту  (құрылымға  бағынушылықты  символдарды  ритуалды  қолдану 

арқылу күшейту);  

­  бейімдеу  (қоғам  санасында  мақсат  пен  міндетті  анықтау  арқылы  саяси  шындық 

бейнесін құру);  

­  əлеуметтік  ынтымақтастық  (барлық  қоғам  аясында  не  жеке  əлеуметтік  топтар 

арасында интеграциялауды жүргізу);  

­ əлеуметтік дифференциация (əлеуметтік топтарды мойындамау) [17, 49б.] 

Адресат  (халық)  саяси  оқиғалардың  бақылаушысы  болуы  саяси  коммуникацияның 

ерекшелігін  айқындайды.  «Адамдар  қоғамдық  өмірге  қатысу  формасы  мен  деңгейін 

өздігінен  таңдайды.  Олар  біресе  парламенттік  дебаттарды,  біресе  коммерциялық 

сериалдарды, бірде сайыстар мен викториналық телебағдарламаларды бірінен кейін бірін 

оңай ауыстыра береді. Сондықтан адамдар саясат пен оның кейіпкерлеріне тым салмақты 

түрде  қарамайды.  Олар  үшін  саясат  бұқара  қолданушыға  жетімді  футбол  не  лотерея 

сияқты ойын  сауықтың  қатарында тұратын əлеуметтік ойынның бір түрі ғана» [18, 32б.]. 

Сонымен,  бұқаралық  ақпарат  құралдары саяси коммуникацияны жеткізуші құрал ретінде 

маңызды  саяси  оқиғаларды  бақылаушы  болып  табылатын  халыққа  жеткізуші  жаршы 

болып есептеледі. Сонымен, саяси дискурс туралы зерттеушілер ойымен толықтай келісе 

отырып,  саяси  дискурсты  интерпретациялағанда  тек  қана  тілдік  ерекшеліктермен  ғана 

шектелмеу  керек  екенін,  олай  болмаған  жағдайда  саяси  дискурстың  мəні  мен  мағынасы 

ашылмай қалатынына баса назар аударғымыз келеді.  

жүктеу/скачать 9,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: