Қаратаев М., Нұртазин Т., Қирабаев С. Қазақ совет əдебиеті. Алматы, 1987

 180 
 
 
8.
 
Кəрібаева  Б.  Қазіргі  қазақ  əдебиетінің  көркемдік 
даму арналары.-Алматы,2002.  
9.
 
Нарымбетов Ə. Қазіргі қазақ поэмасы.-Алматы,1982. 
10.
 
Нарымбетов  Ə.  Қазіргі  совет  поэмасы.-
Алматы, 1977. 
11.
 
Сейітов С. Өлең өлкесінде.-Алматы,1984. 
 
Лекция
 7.  Мұқағали Мақатаев (1931-1976). 
 
Жоспар
: 
1.
 
Мұқағали
 Мақатаевтың лирикасы. 
2.
 
М
.Мақатаевтың 
поэмаларындағы
 
романтикалық
 сарын. 
 
1.
 
Мұқағали
  Мақатаевтың  лирикасы.  М.Мақатаев 
1931  жылы  9  ақпанда  Алматы  облысының  бұрынғы 
Нарынқол  ауданындағы  Қарасаз  топырағында  дүниеге 
келген.  1948  жылы  он  жылдық  мектепті  бітіргеннен  кейін 
өзінің туған ауылында əртүрлі қызмет атқарады. Ауылдық 
кеңестің  хатшысы,  қызыл  отау  меңгерушісі,  жергілікті 
комсомолдар  қызметкері,  жеті  жылдық  мектепте  мұғалім 
болады.  Бұл  –  орта  білімді  жаңа  ғана  алған  жас  жігіттің 
өміріндегі  орнын  бағдарлау,  кəсіби  тіршілік  жолын 
айқындау  кезеңі  секілді  еді.  Кейіндеу  аудандық  газетте 
əдеби  қызметкер  болып  істеді.  Мектептің  жоғарғы 
кластарында  жүріп  өлең  жазып,  бірді-екілі  туындыларын 
аудандық  баспасөз  беттерінде  жариялатып  байқаған 
Мұқағали осы кезден бастап қаламгерлік өнерге дем қояды. 
1976  жылы  жарық  көрген  «Өмір-дастан»  атты 
таңдамалы  өлеңдері  мен  поэмалары  ақындық  өмірдің  бір 
түйіні  белесіндегі  қорытындысы  секілді  көрінді.  Келесі, 
1978 жылы жарияланған «Өмір-өзен» кітабын авторы көре 
алмады. Жомарт дарын, арқалы ақын кемеліне келіп, нағыз 
толысқан шағында 1976 жылы 45 жасында ауыр науқастан 
  29 
 
 
Өзінің шығармашылық əлемінде əу бастан-ақ ұстанған 
эстетикалық  қағидатқа  арқа  сүйеп  отыратын  Х.Ерғалиев 
мақсат 
еткен 
эстетикалық 
үрдісінен, 
көркемдік 
принциптерінен 
өмірінің 
соңына 
дейін 
айнымаған 
ақындардың  бірі.  Қосымша  түсініктемені  қажет  етпейтін 
парасатты  пайым,  философиялық  түйін  оның  əрбір 
жырынан дерлік кездеседі.  
Демократия  мен  тəуелсіздік  келген  жылдары  уақыт 
тынысын жете сезінген ақын былай тебіренеді:  
Сөзім жоқ жұрттан бөлек жаңасыған, 
Мезгілмен жатса болды жарасып əн; 
Қашан да маған серік қара өлеңім, 
Қиналған  сағатымда  жаны  ашыған.  –  деп,  өзін-өзі 
жұбатып  келеді  де,  уақыт  тынысын  жете  сезіне  отырып, 
бұдан ары былайша толғанады:  
Қиын, қиын... Зарлау қиын əріден,  
Зарлана деп ұрысу қиын бəрінен. 
Етек басты болып біткен ежелгі 
Ел науқасы емделмейді дəрімен. 
Ол  осы  ойын  кейінгі  кездегі  əр  кітабында  үдетіп, 
жалғастырып отырған. Мысалы, «Сонеттер» жинағының 74 
– сонетінде: 
Алыпсатар дырау болған заманда, 
Жаттанды сөз жырау болған заманда,  
Елдің тілін тірілтуді жаттан да  
Жалбарынып сұрау болған заманда, 
дейді  замана  шындығын  ащылау  тілмен  тайсалмастан 
бейнелеп.  
Ғасырлар  бойы  аңсаған  тəуелсіздіктің  бастапқы 
жылдарына  куə  болып  үлгерген  ақын  жаңа  заманға 
қатысты  азаматтық  көзқарасын  іркіп  қала  алған  жоқ. 
Қаттығына 
қарамастан, 
оқырманды 
баурай 
алатын 
шабытты  жырлар  туғызды.  Өзіне  тəн  ақындық  үнімен, 

  30 
 
 
көркемдік  иірімдерімен  бүкіл  шығармашылық  ғұмырында 
көркем машық қалдыра білді.  
Х.Ерғалиев  –  аударма  саласында  да  қажырлы  жұмыс 
жасаған,  еңбеккер  қаламгер.  Ол  ағылшынның  ұлы  ақыны 
əрі  драматургі  В.Шекспирдің  күрделі  шығармаларын, 
солардың  ішінде  сонеттерін  қазақша  сөйлетті.  Ұлы 
драматургтің  «Ричард  үшінші»,  «Дуалы  түнгі  думай», 
«Гамлет»  сияқты  айтулы  драмалық  туындыларын  ана 
тілімізге 
жатық 
аударып 
берді. 
Пушкин 
мен 
Лермонтовтың,  Шекспир  мен  Байронның,  Науаи  мен 
Маяковскийдің 
туындыларын 
аударуға 
атсалысты. 
Қырғыздың  «Манас»,  қарақалпақтың  «Қырық  қыз»  атты 
дастандарын да қазақшалауға қатысты. 
Оның  мақтан  тұтатыны,  құлашын  кеңге  сілтей 
отырып,  шабыттана  жырлайтыны  –  туған  халқы,  өскен 
Отаны,  еңбекқор,  өжет  те  оптимист  замандастары.  Бір 
сөзбен  айтқанда,  Хамит  Ерғалиев  поэзиясы  күңгірт 
мағыналы өлеңдер шоғыры емес, күрескерлік поэзия.    
Х
.Ерғалиевтің  «Құрманғазы»,  «Күй  дастан»,  «Аңыз 
ата»,  поэмаларында  өнер  адамдарының  бейнесі  жасалған. 
«Құрманғазы»  поэмасы  атақты  күйші  Құрманғазыға 
арналса,  «Күй  дастан»  поэмасы  композитор  Ахмет 
Жұбановқа арналған. 
«Құрманғазы» поэмасында əңгіме Құрманғазының жас 
кезін  суреттеуден  басталады.  Оның  сəби  күнінен  бастап 
ерекше  жаратылғандығы,  табиғаттың  тылсымынан  сыр 
ұғып өскен жұмбақ əлемі сөз кестесіне түскен. 
Күй  толған  көкірегін  ашқан  даланың  тағысы  –  Ақсақ 
киік, сүйгені - Əуес, тар жер – түрме іші, ел ішін жайлаған 
əділетсіздік.  Поэмада  осы  сəттер  кеңінен  жырланады.  Ел 
билеушілері  жылқы  ұрлап,  біреудің  қызын  алып  қаштың 
(Əуес)  деп,  жала  жауып  Құрманғазыны  түрмеге  тығады. 
Ақсақ  Əбіл,  болыс  Ақбаевтар  өзінің  асылдың  түбіне 
жететін 
арам 
пиғылдарымен 
көрінген. 
Құрманғазы 
 179 
 
 
бет-бейнесін,  шығармашьшық  келбетін  дəл  айқындап 
берді.  Ол  -  өзінің  көркемдік  дəрежесі  биік,  тілі  нəрлі, 
ғибраты  мол,  идеялық  мазмұны  терең  шығармаларымен 
қазақ  сөз  өнеріне  зор  үлес  қосқан  ірі  суреткер,  көркем 
сөздің 
шебері. 
Ақын 
қазақ 
əдебиетінің 
көркемдік 
арсеналын 
толықтыра, 
молықтыра 
отырып, 
оның 
мəртебесінің  биіктеп,  абыройы  асқақтай  түсуіне  қыруар 
еңбек  сіңірді.  Сондықтан  да,  Қадыр  Мырза  Əли  -  жан-
жақты  өсіп  өркендеген,  кемелденген  қазіргі  қазақ 
əдебиетінің көрнекті қайраткерлерінің бірі саналады. 
 
Негізгі
 əдебиеттер: 
1.
 
Қазақ  əдебиетінің  тарихы.  3-том,  2-кітап.-Алматы: 
Ғылым, 1975. 
2.
 
Қаратаев  М.,  Нұртазин  Т.,  Қирабаев  С.  Қазақ  совет 
əдебиеті.-Алматы, 1987. 
3.
 
Қирабаев  С.  Кеңес  дəуіріндегі  қазақ  əдебиеті.-
Алматы: Білім, 1998. 
4.
 
Дəдебаев  Ж.  Қазіргі  қазақ  əдебиеті.  Лекциялар 
курсы.- Алматы, 2003. 
5.
 
Қазақ  əдебиетінің    тарихы  (1956-90  жж.).  9-том.-
Алматы, 2005. 
Қосымша
 əдебиеттер: 
1.
 
Амантай Шəріп. Қазақ поэзиясы жəне ұлттық идея.-
Алматы, 2000. 
2.
 
Алпысбаев Қ. Поэма жəн сюжет.-Алматы, 1992. 
3.
 
Базарбаев  М.  Қазақ  поэзиясы:  көркемдік  ізденіс.-
Алматы, 1995. 
4.
 
Егеубаев А. Сыр мен сымбат.-Алматы,1981. 
5.
 
Қуандық  Мəшһүр  Жүсіп.  Қазақ  лирикасындағы 
стиль жəне бейнелілік.-Алматы,1990. 
6.
 
Ысмайылов Е. Ақын жəне революция.-Алматы,1983. 
7.
 
Кəрібаева  Б.  Қазіргі  қазақ  лирикасының  поэтикасы. 
–Алматы, 1988. 

 178 
 
 
Драмалық 
шығарманы 
жандандырып, 
өміршең 
жасайтын  ең  басты  компонент  оның  тілі  ғой.  «Жаралы 
жолбарыстың» тілі де  үлкен шебердің қолынан шыққанын 
байқатады. Əр кейіпкердің тұлға-бітіміне лайық сөз саптау 
мəнерін автор дұрыс таба білген. Драманың тілі əрі шешен, 
көрікті, əсерлі. 
Аса  маңызды  тарихи  тақырыпқа  арналған  ақын 
драмаларының  бірі  -  «Əмір-Темір».  Алтын  Ордаға, 
Иранға,  Кавказ  елдеріне,  Түркияға,  Индияға,  Кіші  Азияға 
жасаған  Ақсақ  Темірдің  шапқыншылық,  тонаушылық 
жорықтары  драмада  айқын  елес  береді.  Шығармада 
Темірдің  əскери  күш-қуаты,  дүниеде  жүзін  жауламақ 
болған  зұлымдығы,  қаталдығы,  қанағат  деген  сезімнен 
жүрдай 
ашқарақтығы, 
тойымсыздығы 
реалистік 
бояулармен  шынайы  бейнеленген.  Əсіресе,  оның  Қытай 
елін басып алуға даярлығы, бірақ ол шапқыншылық мұрат-
мақсатына  жете  алмай  күйреуі  драмада  нанымды  көрініс 
тапқан. 
Қазақ  поэзиясының  дамуына  көп  еңбек  сіңіріп,  зор 
көркемдік үлес қосқан Қадыр Мырза Əлидің ұзақ жылдарға 
созылған шығармашылығы əдебиет ғылымы мен сынының 
əрдайым  назарында  болып,  жоғары  бағаланып  келеді. 
Ақынның  шығармаларының  лайықты  бағасын  берген 
академик  Зейнолла  Қабдолов:  «Қадыр  Мырзалиев  -  сөздің 
сəйгүлігі, ойдың озарманы. Ол жеке бастың дара мұңынан 
бастап,  қым-қиғаш  халықаралық  қайшылықтарға  шейін 
қысылмай,  қымтырьшмай  еркін  жырлай  алады.  Демек, 
қазіргі қазақ поэзиясын көп дауысты, қуатты оркестр десек, 
мұның құрамыңдағы Қадыр музасының қайталанбас өз үні, 
машығы  мен  мəнері,  айшығы  мен  өрнегі  бар;  Қадыр 
лирикасының  сыңғыры  бөлек,  сыры  терең»,  -  десе, 
академик  Серік  Қирабаев:  «Қадыр  Мырза  Əли  ұлт 
тарихын,  мінез-құлқын,  ойлы  көзбен  өлшеп  суреттейді. 
Онда,  терең  идеялық  мағына  бар»,  -  деп  ақынның  өзіндік 
  31 
 
 
түрмеден  қашып  келе  жатып  бір  үйге  тоқтап,  сол  үйдің 
керегесінде ілулі тұрған домбыраны  көзі шалады.  
                   Тиегі құралайдың асығындай, 
                   Бойында бір қызық бар жас ұғымдай... 
                   Ыстығын өр көңілдің арттырады 
                   Сағынып енді көрген ғашығындай. 
Домбыраның  иесі  –  күйші  Айжан  қыз.  Айжанның 
домбырада  ойнаған  күйінің  əуені  басқа  –  шаттық-күй, 
жастық  күй.  Автор  күйдің  сарынын,  əуенін  поэтикалық 
өрнектермен берген. 
Құрманғазы  үйіне  келсе,  анасы  Алқа  зар  илеп  жылап 
отыр екен. Əйелі Əуесті қашқынның əйелі деп, алты айлық 
баласымен  абақтыға  алып  кеткен.  Құрманғазы  оларды 
құтқарып,  əйелін,  баласын  алып,  қашқын-ғұмырдың 
жолына  түседі.  «Байдың  қызы,  бай  баласы»  деген  айдар 
тағылған,  Құрманғазы  Бөрібай  деген  лақап  атпен  бөтен 
елде  жасырынып  жүреді.  Поэмада  Бөрібайдың  Исатай  – 
Махамбетті дəріптеген өлең жолдары кіріккен. 
Бөрібай 
бірде 
домбырамен 
«Кішкентай» 
күйін 
орындайды  да,  оның  Құрманғазы  екендігі  туралы  ел  іші 
құлақтанып  қалады.  Ел  ішінде  Құрманғазының  бой 
тасалап,  қашып  жүргенін    болыс  Əбубəкір  Ақбаевқа 
жеткізеді  де,  Құрманғазыны  қолға  түсіріп,  тұтқындайды. 
Поэманың  бірінші  кітабы  осымен  аяқталады.  Екінші 
кітабында  Құрманғазының  абақтыдағы  өмір  суреттеледі. 
Мұндағы    кітап  деп  отырғаны  -  бөлім  дегені.  Түрмедегі 
ұлын  сағынған  ана  көңілі  қамыққан.  Автор  ананың  зары 
арқылы азап-сорға айналған сұм заманның келбетін ашқан.  
Орынбордың  губернаторы  Перовскийдің  əйелінің 
өтінішімен    күй  тыңдау  үшін  түрмеден  Құрманғазыны 
алдырады.  Сол  кеште  «Балбырауын»  күйі  тартылады. 
Құрманғазы түрмеге қайтып келсе, анасы күтіп отыр екен. 
Осы сəттегі ана күйін, кісен салған баласын көргендегі қан 
жылаған    ана  жүрегін  ақын  ерекше  сезіммен  жырлаған. 

  32 
 
 
Осындай  жағдайда  туған  күйдің  аты  –  «Қайран  шешем». 
Құрманғазы оны түрмеде орындайды.  
Қайран шешем, қайран шешем, сағындым! 
Жаңа бір сəт жанарыңа шағындым. 
Көз алдымда күллісіндей бар болдың 
Көк теңіздің, Ақ Жайықтың, Шағылдың. 
Құрманғазы  анасына  деген  сағынышын  өзінің  осы 
күйімен 
жеткізеді. 
Автор 
Құрманғазының 
өнер 
туындысының  қалай  дүниеге  келгенін  оқиға  үстінде, 
мінездер  қыры  арқылы,  ана  психологиясы  арқылы 
суреттеген.  Əдемі  ырғақ,  əсем  өрнек  күй  психологиясын 
ашып  тұр.  Бұл  поэма  І.Жансүгіровтің  жыр  тасқынын  еске 
түсіреді.  «Күйші»  поэмасындағы  дəстүр  осы  туындыда  өз 
үрдісін тапқандай.  
Ананың  психологиясын,  оның  жан  арпалысын  көркем 
детальдармен  ашқан.  Құрманғазы  түрмеден  тағы  қашып, 
Лавочкин  деген  досының  үйіне  тығылады.  Сөйтіп 
қашқындықта  жүріп,  Кенже  балуанның  қызы  Динаны 
кездестіреді.  Динаның  үйіне  келіп,  кешінде  ол  үйде  күй 
тартылады. Суреткер қоштасар кездегі Динаның жылауын, 
таза, пəк күйін Құрманғазының монологымен берген. Өмір 
дүрбелеңін  басынан  өткізіп,  қашқылықты-қуғылықты  күй 
кешкен,  өз  топырағында  өгей  атанған  Құрманғазының 
көзіне 
Дина 
тұлымы 
желбіреген 
пəк 
балалықтың 
символындай көрінеді. 
                   Торғайдай жаны қалмай шырылдаған  
                   Бір сарын ұқтырады сырың маған. 
                   Апыр-ау, дүние, малға сатыла ма?  
                   Сенің де шекер-балдай шырын бағаң? 
                   Еріксіз шымылдыққа енермісің, 
                   Сен дағы бүркенумен өлермісің? 
                   Бір жола қош айтысып жоғалар ма. 
                   Бос мойын балапандай өнер–құсың? 
                   Ақ жамбы желінбейді тот та қонса, 
 177 
 
 
Махамбеттің  ерлік  тұлғасы  негізінен  драмадағы  оның 
сөздерінен  айқын  танылады.  Махамбет  аузынан  айтылған 
өткір  де  жалынды  монологтер  сол  XIX  ғасырдағы  қазақ 
халқының  басынан  кешкен  тарихи,  қоғамдық  ахуалды 
көзге  елестетіп,  көрермен  санасына  сіңіре  түседі.  Əсіресе, 
қазақ  даласындағы  отаршылықты  іске  асырудағы  Ресей 
патшалығының жауыздығы, əрқилы зымияндық əрекеттері 
Махамбет сөздері арқылы жарқын суреттеледі. 
Махамбет 
ақынның 
өз 
шығармаларын 
шығармашылықпен  пайдаланумен  қатар,  автордың  өз 
тарапынан Махамбетке айтқызатын өткір де шешен сөздері 
оның  əдеби  бейнесін  жасауға  толық  қызмет  атқарғаны 
анық байқалады. 
Драманың  соңғы,  алтыншы  көрінісінде  автордың 
Махамбетті  қайта  тірілтіп  əкеліп,  Баймағамбет  сұлтанмен 
беттестіріп  сөйлетуі  көркемдік  жағынан  ұтымды  шыққан 
эпизод.  Бұл  тұста  Махамбеттің  тұлғасы  іріленіп,  биіктей 
береді. 
Қателеспес, Нарқоспақтың баласы! 
Бітпек емес хан мен халық таласы. 
Мен өлгем жоқ! 
Басым шауып алғанмен, 
Қайта туар мені қазақ даласы! 
Бүгін сенің, 
Ажыратып мені елден, 
Күнің шығар қуанышқа кенелген. 
Басым менің бөлінгенмен кеудемнен, 
Мен емеспін! 
Мен емеспін! 
Сен  -  өлген!  -  деген  Махамбет  монологі  оның 
Баймағамбет,  Жəңгір  сияқты  ежелгі  дұшпандарынан 
жеңілмегенін, батырдың ғасырлар бойы жасайтын мəңгілік 
бейнесін аша түскен. 

 176 
 
 
сырлар  арқылы  туған  елі  -  Қазақстанның,  тұтас  бір 
ұрпақтың, дəуірдің бет-бейнесін таныта білді. 
Тұтастай  алғанда,  Қадыр  поэмалары  бұрын-соңды 
ешкім  айтпаған,  айта  алмаған  жаңа  ой-пікірлерге  толы. 
Көркемдік  бояулары  қалың  да  жарқын  оның  поэмалары 
қазақ  поэзиясына  жаңа  үн,  соны  серпін  əкелді.  Ұлттық 
эпиканың өрісін кеңейтті. 
3. Қ.Мырзалиевтің драмаларындағы тарихи сюжет 
жəне
  тартыс.  Қадыр  Мырза  Əли  -  драма  жанрына  да 
белсене  араласқан  ақын.  Оның  «Əмір  Темір»,  «Жаралы 
жолбарыс
»  атты  драмасы,  «Мың  бір  мүң»  атты 
трагедиясы
, «Сақал саудасы», «Түрт, сайтаным, түрт!» 
атты  комедиялары,  «Отырар  ойраны»  (Ə.Хасеновпен 
бірлесіп  жазылған),  «Төле  би»  (Ə.Таразимен  бірлесіп 
жазьшған)  атты  либреттолары  қазақ  драматургиясына 
елеулі көркемдік үлес болып қосылған туындылар. 
Қадыр  Мырза  Əлидің  драмалық  шығармаларының 
көркемдік  жағынан  көрнектісі  -  «Жаралы  жолбарыс». 
Шығарманың  бас  кейіпкері  -  ақын,  батыр,  XIX  ғасырдағы 
Ресей  патшалығының  отаршылығына,  Жəңгір  ханға  қарсы 
қазақ  халқы  көтерілісінің  (1836-37)  басшыларының  бірі 
Махамбет 
Өтемісұлы. 
Драмада 
Қадырдың 
үлкен 
жазушылық  шеберлігімен  сомдалған  Махамбеттің  əдеби 
образы  жасалған.  Автор  пьесасында  тарихи  шындыққа 
арқа  сүйей  отырып,  Махамбеттің  өз  шығармаларын  да 
пайдаланған. 
Драмадағы  негізгі  тартыс  екі  кейіпкердің:  Махамбет 
пен  Баймағамбет  сұлтанның  арасында  өрбіп  барып, 
шиеленісе түседі. Тартыстың шарықтау шегі - Махамбеттің 
жау  қолынан  қаза  табуы.  «Дұшпанның  ең  жаманы  достан 
шығар»  деп  ақын  айтқандай,  драмада  Махамбеттің  ең 
жақын досы Ықылас атты кейіпкердің сатқыңдық əрекетін 
автордың  сатиралық  сөз  жебесімен  түйрей  түскені 
көркемдік нысанаға дəл тиіп түр. 
  33 
 
 
                   Жүлдең бар алынбаған топта қанша?! 
                   Сахара сандуғашы болармысың 
                   Жүрегің тозып барып тоқтағанша?! 
Поэмадағы  Динаның  портреті  Құрманғазы  көзімен 
жасалған.  Ақын  сырт  пішін  портретінен  гөрі,  жан 
сұлулығы портретін береді. 
Поэмада кезінде өнерімен баршаны тəнті еткен Айжан 
қызбен  Құрманғазы  тағы  да  кездеседі.  Айжан  кəрі  шалға 
тиген  соң,  қолындағы  домбырасы  соның  ошағына  от 
болған. Бұл образда қазақтың өнерлі қыздарының тағдыры 
бар. 
Құрманғазы: 
                   Ұзақ түн көңіл айтам сол есікте  
                   Жоғалған махаббат пен өлген күйге. 
Поэмада «Көбік шашқан». «Серпер» күйінің көркемдік 
образы 
бар. 
Соңында 
тағдырлы 
тұлға 
күйлерінің 
(«Алатау», «Сарыарқа» т.б.) оркестрде орындалуын эпилог 
түрінде берген. 
«Күй 
дастан
» 
поэмасында 
қазақтың 
талантты 
композиторы  Жұбанов  Ахметтің  ата-тегі  сөз  болады.  Бала 
кезінен  бастап  өсе,  толыса  келе  өнерге  бет  бұрғаны, 
дирижерлік өнері сөз болады. 
                   Одан соң баяу қозғап тыныш түнді, 
                   Екі қол боз жорғадай жүріс құрды. 
                   Одан соң теңіздегі сұрапылдай 
                   Бұйра шаш бұлқан-талқан бір іс қылды. 
Дирижер бейнесін бірде дауылпазға, бірде қарлығашқа 
баласа, қолындағы таяғын найзағайға теңеп, оның образын 
бедерлеген.  «Гəкку»  əнінің  əуенін  өзгеше  бір  үйлесімге 
түскен ұйқастармен берген. 
Поэма  композициясында  Құрманғазы    күйлерінің 
образы  кездесіп  қалады.  Тіпті  «Құрманғазы»  поэмасынан 
үзіндірлерді 
кіріктірген. 
«Қайран 
шешем» 
күйінің 
мазмұнын ашатын тұстарды поэмаға оқиға логикасына сай 

  34 
 
 
енгізген:  түрме,  баласын  сағынған  ана,  қолы  кісендеулі 
Құрманғазы, күй, сағыныш, ананың көз жасы. 
Қазақтың 
қара 
домбырасын 
күмбірлетіп 
тарих 
сахнасына  қайта  шығарған  Жұбановтың  ұлттық  болмысы 
бай.  Ол  қуат,  нəр  алған  туған  топырақ  –  қазақ  Даласы. 
Кешегі  көзге  қораш  көрінген  Домбыра  –  қазақтың  рухына 
айналған. 
                   Ұлы күй, ұлы терме, ұлы əніңді 
                   Таратқан тамырына ұланыңды 
                   Қай заман танып білген домбырасыз 
                   Білсең айт домбырасыз ұраныңды. 
                   Ат мінгіз қонағыңа, шапаның жап, 
                   Ал, бірақ сыйға тартпа домбыраны; 
                   Домбыра бөтен үйде тұншығады; 
                   Өлгені домбыраның – тыншығаны 
                   Екі шек сайрағанда сағат сайын 
                   Тірліктен қайталанбас тіл шығады. 
Х.Ерғалиев  –  қазақ  əдебиетінің  ірі  өкілдерінің  бірі. 
Оның  поэмаларында  қазақтың  ұлттық  санасы,  ұлттық 
көзқарасы, 
танымы 
ерекше 
аңғарылады. 
Жалпы 
Х.Ерғалиевтің шығармашылығы – қазақ əдебиетінің алтын 
қорынан қатарынан саналады. 
Ақынның  əдебиет  тарихында  елеулі  орын  алатын 
поэмасы  –  «Жылдар,  жылдар»  (1966).  Бұл  туындыны 
лирикалық  поэмалардың  жиынтығы,  не  болмаса  кең 
тынысты  толғаулар  циклі  десе  де  болғандай.  Өйткені 
мұнда  Кеңес  дəуіріндегі  өмір  шындығы  əр  жылдардағы 
түрлі  оқиғалар,  толғаныстар  мен  лирикалық  шегіністер 
арқылы  бейнеленген.  Бұл  Х.Ерғалиевтің  ең  ұзақ  жазған 
шығармаларының  бірі.  Оның  оқиғасы  Жақсылық  Асқаров 
атты журналистің атынан баяндалады. 
Бас  кейіпкер  –  Ұлы  Отан  соғысының  қанды 
арпалысына  қатысып  келіп,  бейбіт  өмірге  тікелей 
араласқан  саналы  азамат.  Оның  басыннан  өткен  оқиғалар 
 175 
 
 
ғасыры»  поэмасында  ХХ  ғасырдағы  бүкіл  адамзаттың 
шеккен шексіз азабы мен көрген қорлығына (дүние жүзілік 
қырғын  соғыстар,  Муссолини,  Гитлер,  Сталиндердің 
жендеттік істері, т.б.) үлкен ақындық биіктен көз тастайды. 
«Зəлім  ғасыр»,  «Қиянатшыл  ғасыр»,  «Қатал  ғасыр»,  «Қу 
ғасыр»,  «Жебір  ғасыр»,  «Қомағай  ғасыр»,  «Обыр  ғасыр», 
«Керең  ғасыр»,  «Күнəлі  ғасыр»  -  деп  бүкіл  эпитет 
атаулыны  үйіп-төгіп,  өтіп  кеткен  жиырмасыншы  ғасырға 
қаһарлы қарғыс  сөздерін қолданады. Дегенмен де, адамзат 
басынан  кешкен  сол  жүз  жылдықтан  ешқандай  ұнамды 
жағдайды  ақынның  мүлде  көре  алмауын  тұтастай 
мақылдау  орынды  бола  қоймас.  Қазақ  халқының  тарихта 
тұңғыш  рет  дербес  мемлекет  болып,  тəуелсіздік  алуы  сол 
ХХ ғасырдың ұлы сыйы, ғажайып тарту емес пе?! Алдағы 
мезгілге  үлкен  үміттен  қарайды.  Сүйтіп,  трагедиялық  қара 
бояуы  басым  поэмасын  жарқын  оптимистік  сезіммен 
аяқтайды.  
Қадыр  Мырза  Əли  -  эпик  ақын.  Ол  XX  ғасырдағы 
қазақ  əдебиетіндегі  поэма  жанрының  өсіп  жетілуіне  көп 
еңбек 
сіңірді. 
Оның 
поэмаларының 
көбі 
лирика-
публицистикалық сипатта жазылған. 
Поэманың  бұл  түрлерінің  арғы  тегі  қазақтың  ежелгі 
жыр,  толғауларымен  тығыз  тамырлас  екені  мəлім. 
Жиырмасыншы 
ғасырда 
қазақтың 
лирико-
публицистикалық 
поэмасы 
қатты 
дамыды. 
С.Торайғыровтың 
«Адасқан 
өмір», 
«Кедей», 
І.Жансүгіровтің 
«Дала», 
Ж.Молдағалиевтің 
«Мен 
- 
қазақпын»  сияқты  лирико-публицистикалық  поэманың 
классикалық  түрлері  туды.  Сол  əдебиет  алыптарының 
жасап кеткен ізгі дəстүрін жалғастырып, поэманың осы бір 
саласына 
жаңа 
өрнек, 
тың 
сарын 
əкелген 
қазақ 
ақындарының  бірі  -  Қадыр  Мырза  Əли.  Ол  эпикалық  кең 
құлашпен, терең лирикалық тебіреніспен, берілген толғау - 

 174 
 
 
əсерлі  бейнелеген.  Поэманың  «Бұқара  мен  партократия» 
деген  тарауында  ұзақ  жылдар  бойы  Коммунистік 
партияның  жауыздық,  жəдігөйлік,  арамзалық  саясатынан 
қалың 
жұрттың 
өлердей 
жапа 
шеккенін 
автор 
шыншылдықпен тебірене жыр еткен.  
Қ.Мырзалиевтің  «Бес  жыл  өткен  соң»  поэмасынан 

жүктеу/скачать 0,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: