Романның  басты арқауы – қазақ даласының рухани

  50 
 
 
Дəурені
 бітіп, дəм-тұзы таусылып бара жатқан қоғам 
тарих
  сахнасынан  оңайлықпен  түспегені  мəлім.  Үш 
кітап
  бойы  Тəңірбергендер  əулетінің  дəуірлеп  тұруы 
да
  тарихи  шындыққа  қайшы  емес.  Тəңірбергендер 
əлсіз
  болса,  төңкеріс,  күрес  қажет  болмас  еді.  Жаңа 
қоғамның
  оңай  құрылмағандығын  жазушы  дұрыс 
көрсеткен
.  Еламан,  Қалендерді  ширықтырған  да  - 
Тəңірбергендер
. 
Романдағы  характерлер  арасындағы  тартыс  көкейде 
қалып  қояды.  Ол  –  Еламан  мен  Тəңірбергендер  тобының 
арасындағы  бітіспес  тартыс,  яғни  жекелеген  адамдардың, 
сонымен  бірге  белгілі  бір  отбасының  басындағы  тіршілік 
тыныс  арқылы  бүкіл  бір  дəуір  келбетін  танытып  тұр. 
Қален,  Еламан,  Тəңірбергендер  -  əдебиеттің  образдар 
галереясына қосылған соны характерлер. Рай, Дос, Мөңке, 
Кенжекей,  Айғанша,  Ақбала,  Сүйеу,  Судыр  Ахмет, 
Қарақатын,  Құдайменде,  Ебейсін  -  өзіндік  мінездерімен 
көрінген бейнелер. 
Негізгі 
орталық 
тұлғалар 
– 
Еламан, 
Қален, 
Тəңірберген.  Сұлу  мұртын  кербездікпен  ширата  отырып, 
төңірегін  бағдарлап,  жұрттың  көңіл-күйін  барлап  барып 
қана сыздап сөйлейтін Тəңірберген, алмастай өткір, қайсар 
мінезді  Қален,  сабырлы,  нені  болса  да  ақылмен  істейтін 
Еламан  нағыз  ұлттық  характерлер  дəрежесінде  шыққан. 
Автор  өзінің  философиялық  толғамдарын  осы  үш 
кейіпкердің  ішкі  толғаныстары  арқылы  береді.  Еламан 
образы  əлеуметтік  оқиғалар  үстіндегі  іс-əрекеттен  гөрі, 
ішкі 
монологпен 
берілген 
ой-толғаныстар 
арқылы 
тереңірек ашылған. 
Еламанның  Федоров  (тантек  Шодыр)  атты  бай 
орыстың Арал теңізі жағасынан ашқан промсолына кетуіне 
себеп  болған  оқиға  –  Құдайменде  бай  мен  екеуінің 
арасында  болған  жағдай.  Жеті  жыл  байдың  малын  бағып, 
Еламан  қайын  атасы  Сүйеудің  үйіне  кеткен  түні  байдың 
 159 
 
 
Одан кейінгі жылдары ол өндіре жазып, көптеген өлең 
кітаптарын  бастырды.  «Дала  дидары»  (1966),  «Бұлбұл 
бағы»  (1967),  «Ақ  отау»  (1968),  «Домбыра»  (197), 
«Алақан»  (1977),  «Қорамсақ»  (1980),  «Көкпар»  (1981), 
«Күндер-ай»  (1984),  «Күміс  қоңырау»  (1985),  «Қызыл 
кітап»  (1986),  «Қылыш  пен  қанжар»  (1991),  «Мəңгі 
майдан»  (1992),  «Заман-ай»  (1997),  «Еңіреп  өткен  ерлер-
ай» (2001) т.б. 
2001  жылы  «Қазығүрт»  баспасынан  Қадыр  ақынның 
таңдамалы  туындыларының  12  томы  жарық  көрді.  Сан 
жағынан  да,  сапа  жағынан  да  осыншама  мол  əдеби 
мұрамен  жиырмасыншы  ғасырдағы  қазақ  əдебиетінің 
байлығын  молайта  түскен  ақын  халықтың  рухани 
мəдениетінің  байып,  биіктей  беруіне  орасан  зор  еңбек 
сіңірді. Оның шығармаларының тақырыптары да əр алуан. 
Алайда,  өлеңін  қай  тақырыпқа  арнаса  да,  Қадыр  ақын 
негізгі нысанасы адамды, оның еңбегін, дəстүрін, тұтастай 
тұлғасын  танытуға  ұмтылады.  Бұл  -  бүкіл  əдебиеттің 
тақырыбы  екені  де  рас.  Алайда,  ақын  біткеннің  негізгі 
тақырыбы  ортақ  болғанмен,  олардың  əрқайсысының 
өзіндік ерекшелігі де болатыны даусыз. Адамды жырлауда 
Қадыр  ақынның  да  өзіндік  ерекшелігі,  өзіндік  мəнері, 
көркемдік  қолтаңбасы  айқын  көзге  шалынады.  Мəселен, 
адамның  жан  дүниесінің  алуан-алуан  сырлары  бар  екенін, 
адам  өмірінің  күрделілігін  ақынның  өзінше  жыр  өрнегіне 
түсіруге талпынуын көреміз. 
Үңіліп көр адамдардың ойына,  
Көрем десең жунглидің көкесін! 
Адамдардың  ой-сезімі,  жан-дүниесі,  ақын  айтқандай, 
жунгли  екені  рас.  Адамды  жырлағанда,  сол  жунглиден 
адаспай, 
аман-есен 
шығуға 
ақындық 
тапқырлық, 
шеберліктің аса қажет екені рас. Əр дəуірдегі, əр қоғамдағы 
өмір  кешкен  адамның  көркем  бейнесің,  ой-сезім  əлемін 

 158 
 
 
тірілген»  (Жұбан  Молдағалиев)  қазақ  халқының  тағдыры 
ақынды қатты толғандырады.  
Əсіресе, Қадыр өлеңдерінде 1941-45 жылдардағы Ұлы 
Отан  соғысы  кезіндегі  кеңес  адамдарының  қаһармандығы, 
тап  болған  алапат  қиындықтарға  төтеп  берген  төзімділігі, 
ғажайып жігер-күш танытуы айқын да көркем бейнелермен 
берілген  («Аязға  алма  беті  тыз  етіп  бір»,  «Басым  жаудың 
күшін  біз»,  «Соғыс  болса»,  «Бүйткен  өмір  құрысын», 
«Қырық  екінші  жылды  басқа  жазбасын!»,  «Азамат  боп 
дүниеге келгесін»,  «Мың шүйлігіп талай нəпсі – күшіген», 
«Бір  кісідей  соғыстық»,  т.б.).  Бұл  өлеңдерден  Қадыр 
ақынның 
өзі 
қатар 
тұрғыластарына, 
əріптестеріне 
ұқсамайтын,  өзіндік  мəнері,  тапқырлығы  байқалады. 
Əсіресе,  үлкен  оқиғаларды  шағын-шағын  өлең  шуағымен, 
көркем деталь, штрихпен беруге ақын шебер. Бұрын-соңды 
ешкімнің  аузынан  шықпаған  тың  образды  сөздер  деақын 
өлеңдерінде жиі ұшырайды.  
Қадыр  Мырзалиев  –  достық  атты  адамдар  бойындағы 
ең бір асыл қадір-қасиеттің жыршысы. Оның «Миым менің 
қажығанда»,  «Досым  болсаң!»,  «Айтқан  бойда  еретің», 
«Танып  ниет  теңізін»,  «Тағдыр  мұны  тілемесің,  тілесін», 
«Келесің  істен  қалжырап»,  «Жолдас  үшін  үй  жақын», 
«Күдерінді досыңнан үз дегенде», «Талай-талай қызуыңнан 
от алдым»,  «Егер сүю  күнə болса»,  «Тек биік деп» сияқты 
өлеңдерінде  адамдар  арасындағы  достық  сезімнің  алуан-
алуан əдемі суреттері бар. 
XX  ғасырдың  60-жылдарынан  бергі  жарты  ғасырға 
жуық  ақын  шығармалары  ересек  оқырмандарға  арналды. 
1965  жылы  жарық  көрген  «Ой  орманы»  атты  өлеңдер 
жинағындағы  мазмұны  терең,  көркемдік  дəрежесі  биік 
өлеңдерімен-ақ ақын қалың оқырманның жылы ықыласына 
бөленіп, бірден əдеби қауымға жете таныла бастады.  Оған 
дəлел  -  1966  жылы  «Ой  орманы»  өлеңдер  жинағы  үшін 
ақынға Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының берілуі. 
  51 
 
 
жылқысына  қасқыр  шауып,  бір  жүйрік  ат  шығын  болады 
да,  Құдайменде  оны  қамшымен  соққыға  жығады.  Осы 
оқиға  оның  жанын  жаралап,  бойында  кек  ұшқынын 
тудырады,  намысын  оятады.  Еламанның  Құдаймендеден 
кетуі,  кейін  Федоровтың  озбырлығына  төзбей  «темір 
сүйменді  құлаштай  сермеуі»  оның  санасының  өсуін 
танытады.  Сібірге  айдалар  алдында  Еламан  осылай 
көрінеді.  Түрмеден  қашып  келгеннен  кейін  де  ел  ішіндегі 
ауыр  жағдайды  көрген  Еламан  бірден  күреске  бастап 
кетпейді. Бұл жолға бірте-бірте келеді. Қол жинағанмен де 
ойы  жүзеге  аспайды,  өйткені  болыс  астыртын  жіберген 
Ебейсін мен екі жігіт  Еламанды қапылыста қолға түсіреді. 
Ақырында  інісі  Рай  екеуін  түрік  еліне  əскерге  жібертеді. 
Осындай  өмір  сергелдеңнен  кейін  ол  жаңа  өмірді 
орнықтыру жолындағы күреске белсене араласады. 
Трилогияда образы барынша ашылған бейне – 
Тəңірберген. Оның адаммен күрделі қарым-қатынасы, 
адамға сергек, секемшіл көзқарасы, бəрі де жан-жақты 
бедерленген. Еламанды ағалап отырып Ақбалаға 
жауықтырып, араларына от салуы, Дос сияқты əлжуаз 
жанды тобынан бөліп алып, балықшылардың арасын 
екіге бөлуі, Судыр Ахмет, Ебейсін, Қалауларды 
пайдаланып, кісі қолымен от көсеуі, болыс ағасы 
Қаратазды қақпақылдай қағып, алақанында ұстауы – 
Тəңірбергеннің зұлымдығына құрық бойламайтын адам 
екенін, күрделі мінездің иесі екенін танытса керек. 
Автор бұл образды тек қаралау жолымен жасамаған, 
күнгейі де бар. Оның бойынан адамшылық ұшқынын 
көресіз. Тəңірбергеннің серілігі, сұлулыққа іңкəрлігі, 
намысқойлығы оның характер сырын тереңдете түседі. 
Генерал Беловтың əскері өз ауылын тонаған кезде 
ағасының əйеліне ара түсуі осыған дəлел. Ол – ашынған 
намыстың көрінісі. 

  52 
 
 
С.Əшімбаев:  «Тəңірберген  образы  Құнанбай  мен 
Игілік  сынды  сом  бітімді  образдардың  қатарында 
тұратындай əлеуметтік тип дəрежесінде шыққан»,-дейді. 
Жазушы  көркем  детальді  ұтымды  пайдаланады. 
Мəселен Тəңірберген мен Ақбаланың арасындағы сезімнің 
шыншылдығы, 
немесе 
Тəңірбергеннің 
Ақбаладан 
суынуының  дəлелі,  оның  Айғаншаны  көрген  сəттегі 
сезімінің нанымдылығы психологиялық детальда жатыр.  
Романда  ақтардың  генералдары  Колчак,  Дутов,  Белов, 
Мюлгаузендердің  характерлері  де  шынайы  дараланған. 
Роман революция тақырыбына жазылса да, революцияның 
атыс-шабысты, даңғазалы, шулы көрінісіне арбалмай, адам 
санасының  ояну  эволюциясына  бойлатады,  əлеуметтік, 
философиялық, 
моральдық 
проблемаларға 
көңіл 
аудартады. 
Романның  алғашқы  кітаптары  жарияланғаннан  кейін 
сын  жазған  сыншылардың  біразы  осындағы  Ақбала 
характері  əлі  де  айқындала  келіп,  бас  кейіпкерінің  бірі 
болуға  тиіс  деген  айтқан-ды.  Автор  оны  бұл  деңгейде 
тұлғаландыра  алмаған.  Ақбала  күйкі-күйбең  іс-əрекет 
үстінде, от басы, ошақ қасы төңірегінде ғана қалып қояды. 
Бірінші  кітапта  Еламан  айдауда  жүргенде,  бауырындағы 
алты айлық нəрестесін əке-шешесіне тастап, Тəңірбергенге 
тоқалдыққа  қашып  кетеді  де,  екінші  кітапта  Тəңірберген 
оны  қоя  беріп,  Ақбала  Шалқарға  келеді  де,  Əнуар  деген 
əлжуаз  біреумен  қол  ұстасады.  Шалқарда  кездейсоқ 
Еламанға жолығып, ол Ақбаланы жұмысқа орналастырады. 
Романдағы  Ақбалаға  қатысты  оқиғалар  осы  ғана.  Романда 
оның  ішкі  толғаныстары,  күйініш-күйзелісі,  психологиясы 
сараң  беріледі.  Жан  дүниесінде  өтіп  жатқан  өмір 
соққыларынан кейінгі құбылыстарды көрсету жағы жұтаң. 
Шындығында,  оның  басынан  өткендері  -  бір  адам  үшін 
осал  жағдайлар  емес.  Сөйтсе  де,  Ақбаланың  жан  дүниесі 
 157 
 
 
Қадыр 
ақын 
үнемі 
адам 
бойынан 
ізгілікті, 
жақсылықты,  жарқын  сипаттарды  іздеп  табуға  ұмтылады. 
Адам  басындағы  сол  ұнамды  қасиеттерді  биік  шабытпен 
жырлайды.  Оның  өлеңдерінен  ақынның  адамға  деген 
шынайы  сүйіспеншілігі,  махаббаты  жарқырап  көзге  түсіп 
отырады.  
Адамды, 
адамдарды 
ардақтап, 
көкке 
көтере 
жырлаумен  қатар,  Қадыр  ақын  оның  бойында  бар 
кемшіліктерді 
де 
көре 
біледі. 
Адамдарда 
жиі-жиі 
ұшырайтын 
ашқарақтықты, 
тойымсыздықты, 
қанағатсыздықты,  ақша  қуып  байлықты  арман  ететін 
дүниеқорлықты  «Байлық»  атты  өлеңінде  ақын  өткір  жыр 
тəсілімен түйреп отырады.  
Арғы-бергі  адамзат  тарихындағы  көп  адамдардың 
бойында  бар  жиіркенішті  мінез  –  зұлымдық,  арам  залық 
дегенге де қарсы Қадыр ақын жыр жебесін аямай боратады.  
Қадыр – негізінен ұлттық ақын. Ұлттық ақын болғанда 
қазақ  халқының  ақыны.  Оның  туған  халқының  арғы-бергі 
өмірі,  тіршілігі  туралы  (бүге-шігесіне  дейін)  жазған 
өлеңдері  өте  көп.  Сол  өлеңдердің  барлығын  жинақтап 
айтсақ,  қазақ  халқы  өмірінің  көркемдік  шежіресі, 
əдебиеттегі 
образдар 
тарихы 
деуге 
де 
болады. 
«Бабамыздың  шоқ  басқан  табанымен  атты  ел  аузында 
жатталып  кеткен  атақты  өлеңінде  ол  қазақ  халқының 
ғасырлар  бойы  қалыптасып  қалған  ұлттық  əдет-ғұрпын, 
мінез-құлқын,  психологиясын,  экономикалық,  əлеуметтік, 
саяси  бейнесін  тарихи  шындыққа  сай  үлкен  көркемдік 
шеберлікпен суреттеп берілді.  
Қадыр  ақынның  бірсыпыра  өлеңдерінде  жер  бетіндегі 
адамзаттың  халыққа  апат  əкелетін  қырғын  соғысқа 
қарсылығы  бейбітшілік  үшін  қажырлы  күресі  суреттелген. 
Тарихтағы басқыншылардың жойқын шабуылынан қиямет-
қайымды бастан кешіп, көп зардап шеккен, «мың өліп, мың 

 156 
 
 
Ақын  шығармалары  КСРО  халықтарының  көптеген 
тілдеріне  жəне  ағылшын,  француз,  неміс,  поляк,  болгар, 
венгер, монғол, фин тілдеріне аударылған.  
Қ.Мырзалиев – ең алғаш өзінің шығармашылық жолын 
балаларға  арнап  өлеңдер  жазудан  бастаған  ақын.  Ал, 
балаларға  арнап  шығарма  жазудың  өзіндік  ерекшелігі, 
көптеген қиындықтары бар. Балаларға арнап шығарма жазу 
үшін  автордың  балалардың  мінез-құлқын,  психологиясын, 
қабылдау  дəрежесін  жете  білуі  аса  қажетті.  Қадыр 
Мырзалиев  балалардың  психологиясын,  мінез-құлқын, 
қабылдау ерекшелігін əбден зерттеп, біліп, меңгеріп барып, 
шығарма  жазумен  айналысқан  педагог  жазушы  екенін 
танытты.  Оның  «Көктем»  (1959),  «Жаңғалақтар»  (1960), 
«Кішкене  қожанасырлар»  (1961),  «Ноян  қоян»  (1962), 
«Алуан  палуан»  (1963),  «Сабақ»  (1964),  «Шымыр  жаңғақ» 
(1984) 
сияқты 
кітаптары 
өзінің 
идеялық-көркемдік 
сапасының  шымырлығымен  қазақ  балалар  əдебиетінің 
алтын  қорына  қосылған  туындылар.  Ақынның  өлеңдері 
баланың ұғымына жеңіл, оқуына оңай. Бəрі де бала жүрегін 
жаулап  алатын,  олардың  жан-дүниесін  тербетер,  əдемі, 
көрікті.  Өмірге  келген  əр  жасөспірімнің  білім  қорын 
байытып,  өмірлік  сабақ  алуына  ұйымды  түрде  тікелей 
жəрдемдесетін  еңбекті.  Жүрек,  жан  тазалығына,  кісілікке, 
инабаттылыққа,  адалдыққа,  ізгілікке,  адамгершілікке, 
қайырымдылыққа, 
мейірімділікке, 
қарапайымдылыққа, 
достыққа, отансүйгіштікке баулып тəрбиелейтін күш-қуаты 
ұшаң-теңіз.  Көркем  өнердің  аса  маңызды  саласы  балалар 
əдебиетінің  өсіп-өркендеуіне  Қадыр  ақынның  сіңірген 
еңбегін 
республика 
жұртшылығы 
лайықты 
түрде 
бағалаумен  келеді.  Оған  дəлел:  оның  балаларға  арналған 
көптеген 
кітаптарының 
қайта-қайта 
басылып, 
жеткіншектердің  күнбе-күн  қолдан  тастамайтын  рухани 
игілігіне айналуы.  
  53 
 
 
бір  қалыпта  қалады.  Əр  түрлі  ситуациядағы  характер 
құбылысын байқау қиын. 
Роман туралы сын жазған С.Əшімбаев:«Қазақ əйелінің 
рухани  күшін  басқаларға  Қарақатындар  емес,  Ақбала, 
Айғанша  сияқты  образдармен  танытуға  болмас  па  еді? 
Романда  жазушы  қазақ  əйелінің  рухани  мықтылығын,  өз 
мəнінде толық көрсете алмаған», - деп сынайды. 
Ал  Еламан  күресуді  кітаптан  оқып  емес,  не  болмаса 
орыстан 
Селиванов, 
Ознобин, 
Мюлгаузен 
тəрізді 
социалистік-демократиялық 
ойдың 
сабағын 
алған 
жұмысшы революционерлер  үйрену арқылы емес, өмірдің 
тауқыметін,  азабын  бастан  кешіп,  əлеуметтік  теңсіздіктің 
сырын  ұғып  барып,  қоғамдық-саяси  аренадан  өз  орнын 
тапты.  Халық  қамын  жеген  Еламан,  Қален  ұлты  үшін 
аянбай еңбек етеді. 
«Қан  мен  терде»  айналасы  үлкенді-кішілі  сюжет 
тармақтары түйісетін Еламаннан басқа да бір кейіпкер бар. 
Ол  –  Тəңірберген.  Тəңірберген  –  жағымсыз  тип.  Бұрынғы 
таптың көзқарас қазіргі нарықтық дүниетаным тұрғысынан 
да  оңып  тұрған  адам  емес.  Трилогияны  қазір  оқығанда  да 
байқалатыны,  автор  Тəңірбергенді  байлығы  үшін  жерлеп 
отырған  жоқ.  Бұл  бейне  таптық  тұрғыдан  емес,  жалпы 
адамгершілік тұрғыдан əшкереленген. Перзент ретінде оны 
Тəңірдің,  Құдай  тағаланың  бергені  рас.  Малын  ше?  Оны 
Құдай берді дей алмайсың. Дей алмайтының – кісі еңбегін 
жегіш.  Оның  үстіне  ұры  ұстайды.  Түрікменнің  жылқысын 
əлденеше рет айдатып алып, көршілес екі елдің арасына от 
жағады. Түркімендердің қазақ ауылын шауып жүргені осы 
байдың кеселінен.  
Қалаға тоң балық апаратын кірешілердің тең жартысы 
– Тəңірбергендікі. Кіре тартқан түйелер соныкі. Романның 
сынайтыны  Тəңірбергеннің  бұл  тірлігі  емес.  Оның  тым 
құнығып кеткендігі. Қала байы, промысел қожасы Темірке 
екеуінің  шалқар  теңізді  меншіктеніп,  басқа  халыққа  күн 

  54 
 
 
көрсетпеуі.  Көзі  топырақтан  басқа  ештеңеге  тоймайтын 
тиранға  айналып  бара  жатқаны.  Сол  қаралықтарын  роман 
сықақ тілімен қариды.  
Тəңірберген  ел  бірлігін  көп  сөз  етеді.  Адалдықты, 
тазалықты  дəріптеуге  құштар.  Іс  жүзінде  ел  ішіне  іріткі 
салушы  нағыз  қызыл  көздің  өзі.  Тып-тыныш  отырған 
балықшылар  ауылын  екіге  жарып,  бір-бірімен  өштестіріп, 
қастастырып қояды.  
Тұрмыс  жағынан  да  азып  біткен.  Күйдім-жандым  деп 
алып  қашқан  Ақбалаға  көрсеткен  қиянаты,  баласынан 
айырып,  қоя  беруі  оның  қатыгез  келбетін  толықтыра 
түседі.  Ақбаланы  үйден  түріп  шыққан  күннің  ертеңінде 
қаннен  қаперсіз  ел  аралап  кетеді.  Бұл  дүниеде  Ақбала 
дейтін  əйелінің  болғанын  тарс  естен  шығарғандай.  Бұл 
қаталдығына 
Тəңірбергеннің 
өзі 
де 
таң 
қалады. 
Құрбандығын  жұтып  алған  қолтырауын  екеш  қолтырауын 
да  көзіне  жас  алады  екен.  Ал,  Тəңірберген  өз  тас 
бауырлығына өзі тəнті... Жəне сол мінезін мақтан еткендей 
ме, қалай?  
Еламан  іштей  жуылса,  Тəңірбергенді  кір  басады.  Сол 
ластығына  өзі  сүйсінетін  мұндай  жан  –  қазақ  əдебиетінде 
бұрын  кезбеген  кейіпкер.  Құнанбай  да  қатыгез,  бірақ  дəл 
мына  Тəңірбергендей  сырты  бүтін,  іші  түтін,  су  жұқпас 
мүттайым, баянсыз қара жүрек емес.  
«Қан  мен  тер»  трилогиясы  Тəңірберген  тағдырының 
соңғы  күндерін  суреттейтін  үлкен  тараумен  аяқталады. 
«Ақтар  Аралдан  шегінгелі  Тəңірберген  төтен  бір  халде». 
Өстіп  басталатын  тарау  тұтастайын  ішкі  монологтен 
тұрады. Тəңірберген бар дүниеден баз кешкен. Аяр залым, 
айлакер  қу  бұрын  ойына  алғанын  істемей  қоймаушы  еді. 
Иті  қырын  жүгірген  соң  амалы  құрыды.  Не  істесе  де, 
ойлағынан  кері  шығады.  Өзінің  халіне  көлденеңнен 
тосырқай  қарайтынды  шығарған.  Ішкі  монолог  ұйтқыған 
құйындай.  
 155 
 
 
Лекция
 
6. 
Қадыр
 
Мырзалиевтің
 
өмірі
 
мен
 
шығармашылығы
. 
 
Жоспары
: 
1.  Қ.Мырзалиевтің  лирикасы.  Ұлттық  таным. 
Адам
 жəне ұлттық рух. Поэтикасы.  
2. Поэмаларындағы қоғам жəне адам, табиғат. 
3. Қ.Мырзалиевтің драмаларындағы тарихи сюжет 
жəне
 тартыс. 
  
1.  Қ.Мырзалиевтің  лирикасы.  Ұлттық  таным. 
Адам
  жəне  ұлттық  рух.  Поэтикасы.  Қадыр  Мырзалиев 
1935 жылы 5 қаңтарда Батыс Қазақстан облысының Сырым 
(Жымпиты)  ауданында  туған.  1958  жылы  Қазақ  ұлттық 
университетінің 
филология 
факультетін 
бітірген. 
«Балдырған»  журналында  əдеби  қызметкер  (1958-1962), 
«Жұлдыз»  журналында  бөлім  меңгерушісі,  жауапты 
хатшы, 
бас 
редактордың 
орынбасары 
(1962-1967), 
«Жазушы» 
баспанасында 
қазақ 
поэзиясы 
бөлімінің 
меңгерушісі (1968-1973), одан кейін Қазақстан Жазушылар 
одағында  поэзия  секциясының  кеңесшісі  болып  істеді. 
Республикалық  «Балауса»  балалар  баспасы  директоры 
қызметін (1994) атқарды.  
Қ.Мырзалиев 
– 
Қазақстан 
Ленин 
комсомолы 
сыйлығының (1966), Қазақстан Республикасы Мемлекеттік 
сыйлығының  (1980),  Монғолияның  «Дарын»  (АВЧЯАС) 
атты Халықаралық əдеби сыйлығының (1993), «Махамбет» 
атты сыйлықтың (1997), Республиканың тəуелсіз «Тарлан» 
сыйлығының (2004) лауреаты.  
Қадыр  Мырзалиев  –  Қазақстан  Республикасының 
халық  жазушысы  (1995).  Ол  Қазақ  КСР  Жоғары  Кеңесіне 
екі  рет  депутат  болып  сайланған  (1985,  1990).  Ол  – 
Қазақстан 
Республикасы 
Мемлекеттік 
əнұраны 
авторларының бірі (1992).  

 154 
 
 
2.
 
Қаратаев  М.,  Нұртазин  Т.,  Қирабаев  С.  Қазақ  совет 
əдебиеті.-Алматы, 1987. 
3.
 
Қирабаев  С.  Кеңес  дəуіріндегі  қазақ  əдебиеті.-
Алматы: Білім, 1998. 
4.
 
Дəдебаев  Ж.  Қазіргі  қазақ  əдебиеті.  Лекциялар 
курсы.- Алматы, 2003. 
5.
 
Қазақ  əдебиетінің    тарихы  (1956-90  жж.).  9-том.-
Алматы, 2005. 
6.
 
Дəдебаев Ж. Қазіргі қазақ əдебиеті.-Алматы, 2002. 
7.
 
Кəрібаева  Б.  Қазіргі  қазақ  əдебиетінің  көркемдік 
даму арналары.-Астана, 2002. 
8.
 
Жұмаділова Н. 1960-90-жылдардағы қазақ романы.-
Қарағанды,2003. 
Қосымша
 əдебиеттер: 
1.
 
Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы.-Алматы,1994. 
2.
 
Бердібаев Р.Қазақ романы.-Алматы,1975. 
3.
 
Елеукенов  Ш.  Əдебиет  жəне  ұлт  тағдыры.-Алматы, 
1996. 
4.
 
Дəдебаев  Ж.  Өмір  шындығы  жəне  көркемдік 
шешім.-Алматы,1991. 
5.
 
Сыдықов т. Қазақ тарихи романы.-Алматы,1996. 
6.
 
Рахымжанов Т. Романның көркемдік əлемі.-Алматы, 
1994. 
7.
 
Майтанов  Б.  Қазақ  романы  жəне  психологиялық 
талда.-Алматы,1996. 
8.
 
Хамзин М. Қазіргі қазақ романы.-Қарағанды, 2002. 
9.
 
Əшімбаев  С.  Шындыққа  сүйіспеншілік.  –Алматы, 
1985. 
10.
 
Ғабдуллин  Н.  Уақыт  сыры.-  Алматы:Жазушы, 
1981. 
11.
 
Қирабаев  С.  Ұлт  тəуелсіздігі  жəне  əдебиет.-
Алматы:Ғылым,2001. 
12.
 
Жұмағали  З.  Уақыт  жəне  əдебиет.-Қарағанды, 
1999. 
  55 
 
 
Жаны күйзелген Тəңірберген өзімен-өзі  ішкі диалогке  
кірген  мезетінде  тірі  пенденің  істеп  жүрген  ісінің  бəрін 
тəрк ететіндей. Бара-бара өмірдің  өзінен түңіледі. 
«Бір айналдырғанды – шыр айналдыратыны» рас екен. 
Жолдан 
көрген 
азабы 
аздай, 
зауалды 
күн 
енді 
Тəңірбергеннің  ауылына төнеді. Жадап-жүдеп титықтаған 
ақ  əскерлері  кенет  Тəңірбергеннің  ауылының  үстінен 
шығады. Сусынын қандырып, тамағы тойып, ауылдың бұт 
артарға  жарамдысын  сыпырып  алған  соң,  бар  сиқынан 
айырылып,  азғындаған  əскер  əйел  атаулының  етегін  ашып 
масқаралайды.  
Ішкі 
монолог 
арғы-бергіні 
қорытып 
үлгермей 
жатқанда  оған  қосарланған  битөл  сөз    кетеуі  кеткен 
дүниенің 
сұмдықтарын 
үсті-үстіне 
бетке 
басады. 
Тəңірбергеннің  иесіне  Түрікпен  ауылын  шапқан  кезі 
оралады.  Түрікпеннің  бір  жасамыс  əйелі  құлақты  жарған 
ащы  кілт  тыйып:  «Жалғыз  баламнан  айырдың.  Қартайған 
шағымда жұлынымды үзіп жерге қаратып отырсың. Құдай 
сенің де зауалыңды берсін!» - дегені енді жаңғырық сияқты 
қайталанып,  жүрегін  жұлқылап  барады.  Табиғат  екеш 
табиғат та бұдан теріс айналғандай... Оның өзі де бір түрлі 
символистік бейнеге айналып, өлмесең қап дейтіндей.  
«Тəңірберген  бозторғай  үнін  жақсы  көретін.  О  шеті 
мен  бұ  шетіне  көз  жетпейтін  көл-көсір  далада  салт  атпен 
жолаушылап  келе  жатқанда  жалғыз  көңіл  ашатын  осы 
ғана». Көмейінен күй төгілген құмық құс жолаушы жанын 
жабықтырмайтын  қасиетінен  мына  зуалда  айырылып 
қалғандай.  Тəңірберген  төбесінде  бір  жоғарылап,  бір 
төмендеп  шыр-шыр  еткен  бозторғай  үнін  сезген  жоқ. 
Өйткені  ауылдан  қайта  шығып,  Қарақалпақстанды  бетке 
алып,  құм  арасына  сіңгенде  бұлар  тағы  да  көмілген 
құдықтарға тап болады. Титығы құрыған өзінің де, ол жол 
көрсетіп  келе  жатқан  ақтардың  əскерінің  де  жан  созар 
жағдайы қалмаған-ды.  

  56 
 
 
Санасы  сөнер  шағында  қайта  бір  есін  жияды. 
Тəңірберген бойын қайта тіктегендей. Аспанға көзі түседі. 
Безерген  жерден  көңілі  қалып  болған  ол  бар  үмітін  зеңгір 
көкке артатынтəрізді. 
«Мына  аспанның  əділ  болмауы  мүмкін  емес.  «Жоқ, 
мына  аспан  əділ,  шексіз  əділ!»  -  деп  ол  осынау  опасыз 
жалғанда  өзінің  кеш  байқаған  пұшайман  бір  сырын  бар 
дауысымен  жар  салғысы  кеп  кетті.  Оған  бірақ  шамасы 
келмеді.  Бұл  кезде  ол  бар  дауыстан  жұрдай  боп  айрылған 
еді». Кəлен –халық топырағынан тереңінен тамыр тартатын 
образ.  Трилогияның  басты  идеясы  тумысынан  батыр, 
жаужүрек,  дара  тұлға  Кəленнің  жан  сүйсінтер  қайрат-
жігерімен,  үлкен  масштабы  іс-əрекетімен  байытылып 
отырады.  Еламанның-Тəңірбергеннің  бейнесі  Кəленсіз 
жүдеп қалар еді.  
Кəлен  –  1916-жылғы  халық  көтерілісінің  сардары. 
Трилогияның  соңғы  нұсқасында  оның  қолбосшылық  ісі 
кеңірек  көрсетілген.  Күші  басым  жау  əскері  құм  ішінде 
шабуылға  шыққанда  қорғаныс  шебінің  алдына  киіз  үй 
керегелерін  жайып  тастайды.  Көмулі  тұзаққа  тап  болған 
дұшпан  талай  сарбазын  жоғалтып  кері  шегінуге  мəжбүр. 
Кəлен  комиссар  Дьяков  пен  Еламанның  тапсырысы 
бойынша,  ақтардың  əскерлерінің  алдына  түсіп  алып  қу 
медиен  даладағы  құдықтарды  жауып  отырады.  Ақ 
гвардияшыларға  жолбасшы  боп  жүрген  Тəңірберген 
байдан  талайдан  кеткен  кегін  қайтарады.  Ақ  əскер 
құзғындарын  Тəңірберген  ауылының  үстінен  түсіріп, 
ақыры  тұтас  бір  əскерден  судан  қаталатып,  бір  оқ 
шығармай қырғынға ұшыратқан асқан ерлік иесі – дəл осы 
Кəлен.  Ол  құдды  Тəңірбергенге  тауқымет  тартқызбаққа 
көктен  арнайы  түскен,  көзге  шалынбайтын  зауал  секілді. 
Кəлен  бір  өзі  мың  сан  қолды  жайпап  кететін  ертегінің 
батырындай асқан нанымдылығында, реалистік сипатында. 
Жəне  Кəлен  образының  сомдалуындағы  бір  ғажап  нəрсе, 
 153 
 
 
арымыздың  алдында  өз  қадірімізді  түсіріп  алмау  үшін, 
бұндай  аса  жауапты  сыннан  сүрінбей  өту  жолында 
еңбектенуіміз керек». 
Əдебиетіміздің 
Мұхтар 
Əуезовтен 
кейінгі 
орта 
буынның атынан сөйлеуіне толық қақылы жазушы сөзі бұл 
жолы  кейінгі  қаламгер  буынның  ант  байласу  сөзіндей 
естіледі.  Берілген  антты  нақ  Тахауи  Ахтановтың  өз  басы 
қалай  орындадыға  келгенде  жауап  біреу  ғана.  Ахтанов 
антын толық ақтады, Əуезовтен кейінгі əдебиетімізді жаңа 
белеске шығаруда айтарлықтай үлес қосты дейміз. 
Алғашқы  шығармашылығын  өлең  жазудан  бастаған  
Т.Ахтанов    кейіннен    əдеби-сын    жанрында    да    қалам  
тербейді.    1942  жылы    майданға    өзі    сұранып    аттанады.  
1948 жылы  майданнан  елге  оралып,  «Күй  аңызы»  атты  
тырнақалды  əңгімесімен    елге    танылған.    Осыдан    соң  
1956  жылы    «Қаһарлы  күндер»    романның,    бұдан    сəл  
кейінірек  «Дала  сыры» повесін  жазады.  1962 жылы  бұл  
повесін  қайтадан өңдеп «Боран»  романына  айналдырған.  
Авторға  осы  романы  үшін  1966 жылы  Қазақ  ССР-ның  
Абай    атындағы    Мемлекеттік  сыйлығы    берілген.  1980 
жылы  «Шырағың  сөнбесін» романы  дүниеге келді. Кейін  
драматургия    саласында  да    жемісті  еңбек  етіп,  «Сəуле», 
Ант» 
т.б. 
драмаларын 
жазған. 
Соңғы 
жылдары 
А.Толстойдың,  М.Горкийдің  шығармаларын  қазақ тіліне 
аударып,  таныстыруымен  де  өнімді еңбек  етіп  келеді. 
Т.Ахтанов 
шығармашылығы 
замандастары 
мен 
сыншы,  ғалымдар  тарапынан  əркез  жоғары    бағаланып,  
лайықты бағасын алып келеді. Дегенмен,  əр  дəуірдің,  жас  
ұрпақтың белгілі  бір ығармаға орай айтатын  ойы,  пікірі,  
білдіретін  көзқарасы  болады. 

жүктеу/скачать 0,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: