«Арнайы педагогика» сериясы Серия «Специальная педагогика»

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», №2(37) 2014 г. 

 

 

32 

тілінде білім алатын бастауыш сынып оқушыларының арасында қазақ тілін меңгеру кезіне бастауыш 

сынып оқушыларының жазуында ерекше қателердің кездесетінін нақты дәлелдейді.  

Зерттеушілердің  арнайы  ҧйымдастырылған  педагогикалық-психологиялық  тәжірибелік 

зерттеулерінің нәтижесі кӛрсетіп отырғандай сӛздердегі әріпті немесе буынды тастап кету және сӛзге 

артық  әріпті  қосу  қателері  бойынша  жат  жазу  жҧмыстырында  кездесетін  қателер  тҥрлері  біршама 

кеміген.  Сонымен  бірге  кинетикалық  ҧқсастығы  бойынша  әріптерді  алмастыруда  жазудағы  ерекше 

қателердің  саны  азаймайы.  Ал  кейбір  кезде  бҧл  ерекше  қателер  сыныптан  сыныпқа  кӛшу  кезінде 

жоғарлаған.  

Бҧл  жағдай  қазақ  тілінде  қосымша  жолақша  асты  элементтері  мен  бір  әріптің  бірнеше 

нҧсқаулары    (у  –  ҧ  –  ҥ)  бар  екені  баршаға  аян.  Ал  бҧл  жағдай    ӛз  кезегінде  жалпы  білім  беретін 

мектептің  қазақ  тілінде  білім  алып  отырған  бастауыш  сынып  оқушыларның  жазуындағы 

кинетикалық сипатқа ие қате тҥрлерінің болуымен тҥсіндіріледі. 

Авторлар жоғарыда аталған мәселеге байланысты жалпы білім беретін мектептің қазақ тілінде 

оқтитын  бастауыш  сынып  оқушыларымен  жҥргізілген  алғашғы  зерттеулердің  нәтижелерін 

басшылыққа  ала  отырып,  қазақ  тілі  әліпбиінің  жазылу  сипатын  ескере  келе,  жалпы  білім  беретін 

мектептің  бастауыш  сынып  оқушыларының  жазуындағы  ерекше  қателердің  алдын  алу  мақсатында 

арнайы логопед жҧмыстарының қажет екенін алға тартады.  

 

Кілтті сӛздер: бастауыш сынып оқушылары, дисграфик оқушылар, жазудың бҧзылуы, жазбаша 

сӛйлеу тілі бҧзылыстарының тҥрлері, жазудағы ерекше қателер. 

 

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында – 

«Барлық  дамыған  елдердің  сапалы  бірегей  білім  беру  жҥйесі  бар.  Ҧлттық  білім  берудің  барлық 

буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жҧмыс кҥтіп тҧр. Орта білім жҥйесінде жалпы білім 

беретін  мектептерді  Назарбаев  зияткерлік  мектептеріндегі  оқыту  деңгейіне  жеткізу  керек.  Мектеп 

тҥлектері  қазақ,  орыс  және  ағылшын  тілдерін  білуге  тиіс.  Оларды  оқыту  нәтижесі  оқушылардың 

сындарлы  ойлау, ӛзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс» делінген. 

[1] 

Сонымен  қатар  елбасы    Н.Ә.  Назарбаев  «Әлеуметтік-экономикалық  жаңғырту  –  Қазақстан 

дамуының  басты  бағыты»  атты  Қазақстан  халқына  Жолдауында  мектеп  оқушыларының 

функционалдық  сауаттылығын  дамыту  бойынша  бес  жылдық  ҧлттық  жоспарды  қабылдау  жӛнінде 

нақты міндет қойды. [2]. 

Осы  жоғарыда  аталған  жалпы  білім  беру  мектептерінің  алдында  тҥрған  функционалдық 

сауаттылықты  дамыту  мәселесін  қарастыруымыздың  себебі,  И.Н.  Садовникова,  Г.А.Каше, 

Л.Г.Парамонова, М.С. Грушевская және тағы басқа ғалымдардың мәліметтері бойынша жалпы білім 

беретін  мектеп  оқушыларының  30-65%-да  жазуында  ерекше  қателердің  болатынын  кӛрсеткен.  Осы 

мәселеге  орай  жазу  бҧзылыстырының  ең  жиі  кездесетін  тҥрлерін,  себептерін  анықтау  және  де 

жазудағы  ерекше  қателер  тҥрлерін  тҥзету  мақсатында  жаңа  нәтижелі  әдіс-тәсілдерді  жасау  ҥшін 

ғылыми  зерттеу  жҧмысын  жҥргізу  қажеттілігі  туындайды.  Жоғарыда  аталған  мәселені  шешу  ҥшін 

Алматы  облысы,  Ҧйғыр  ауданы,  Дардамты  орта  мектебінде  біз  арнайы  психологиялық-

педагогикалық  зерттеу  жҧмысын  ҧйымдастырған  болатынбыз.  Зерттеуге  аталған  білім  ордасының 

бастауыш сынып (2, 3, 4) оқушылары қатысты. Жалпы зерттеуге қатысқан оқушылар саны 40.  

Зерттеу  барысында  жалпы  білім  беретін  мектептің  қазақ  тілінде  оқитын  бастауыш  сынып 

оқушыларының  жазу  тҥріне  байланысты  тҥрлі  қателердің  кездесетінін  анықтадық.  Сонымен  қатар 

жҥргізген  зерттеу  нәтижесінде  бастауыш  сынып  оқушыларының  жазуында  кездесетін  қателердің 

тҥрлері  жайында  нақты  мәліметтер  алынды.    Оқушылардың  жазу  жҧмыстарын  талдау  кезінде 

жазуындағы ерекше қателер қаншалықты жиі кездесетінін анықталды. 

Қателер  арнайы  әдебиеттегі  деректердіМ.С.  Грушевская,  А.Н.Корнев,  т.б.  авторлардың 

жҧмыстарына сҥйене отырып талданып, топтастырылды.[3, 4] 

Балалардың  жазбаша жҧмыстарын  тексеру  кезінде  қателер  тҥрлеріне және  олардың  сипатына 

кӛңіл бӛлінді. 

Арнайы  әдебиеттерде  жазудағы  ерекше  қателерді  тексеру  сызбалары,  кестелері  қарастырылған. 

Соларды басшылыққа ала отырып, жазудағы ерекше қателерді тіркеу кестесін ҧсынып отырмыз. 

Жазуды  талдау  барысында  алдымен  буын  және  әріп  деңгейіндегі  қателер,  сӛз  деңгейіндегі 

қателер  жәнесӛйлем  деңгейіндегі  кездесетін  қателерге  кӛңіл  бӛлінді.  Бҧл  қателер  дисграфияның 

негізгі белгілеріне жатады. Сонымен қатар әр қате тҥрлері басқа қателермен байланысты талданды. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», №2(37) 2014 г. 

 

 

33 

Жазбаша  сӛйлеу  тілінің  дҧрыс  қалыптасуында  фонетикалық  есту,  талдау  және  жинақтау 

процестерінің  маңызы  ерекше.  Сондықтан  сӛйлеу  тілін  тексеру  барысында  жҥйелік  қағидасын 

басшылыққа  ала  отырып  сӛйлеу  іс-әрекететінің  қандай  компонеттері  бҧзылғананын,  оның  басқа 

компонеттерімен  байланысын  анықтауға  тырыстық.  Мысалы,  дыбыс  айту  кемшілігі,  кейде  жеке  ӛз 

бетінше  кемшілік  тҥрінде  кездессе,  кейде  сӛйлеудің  фонематикалық,  аграмматикалық  жағын  да 

қамтитын кҥрделі кемшілік тҥрінде кездесуі байқалды. 

 

1-кесте  

Жат жазу жҧмыстары бойынша кездесетін қате тҥрлері 

(%бойынша) 

    

С

ыныпт

ар

 

Буын және әріп 

деңгейіндегі қателер 

Сӛз деңгейіндегі қателер 

Сӛйлем деңгейіндегі қателер 

Ә

рі

пт

і та

стап к

ету

 

А

лмастыру

 

А

ртық ә

рі

пт

і қ

ос

ып 

ж

азу

 

С

ӛз

ді

 бӛ

лі

п 

ж

азу

 

С

ӛз

де

рд

і бі

рг

е 

ж

азу

 

K

онт

ами

нац

ия

 

С

ӛйлем ше

гі

н 

айырмау

 

А

грамм

атиз

м

 

С

ӛз

де

рд

ің 

ба

йлан

ыс

ын

ың 

бҧзылу

ы

 

II 

93% 

87% 

68% 

25% 

37% 

31% 

77,5% 

- 

35% 

III 

64% 

90% 

57% 

14% 

27% 

14% 

68% 

- 

- 

IV 

60% 

92% 

50% 

10% 

20% 

10% 

50% 

- 

- 

 

Зерттеу  жҧмыстары  кӛрсеткендей  оқушыларда  ең  жиі  кездесетіні  әріп  және  буын  деңгейіндегі 

(сӛз  қҧрамындағы  әріпті  немесе  буынды  тастап  кету  және  қосып  жазу)  қателер  болып  табылады. 

Сонымен  қатар  оқушылардың  жат  жазу  жҧмыстарын  тексеру  кезінде  акустикалық-артикуляциялық 

және кинетикалық ҧқсастығы бойынша әріптерді алмастыру жиі байқалды.  

 

 

 

1-сурет.Жазудағы қате тҥрлерінің таралуы 

 

Жат  жазу  бойынша  2-ші  сынып  оқушыларыда  буын  және  әріп  деңгейіндегі  қателер,  соның  ішінде 

әріптерді  тастап  кету  бойынша  қателердің  жиі  болатынын  кӛріп  отырмыз.  Яғни  бҧл  зерттеуге  қатысқан  40 

оқушының  барлығында  дерлікаталған  қатенің  кездесетінін  анықтадық.  Ал  3-ші  және  4-ші  сыныптарда  бҧл 

қателер біршама  азайған. Оқушылардың жат  жазу жҧмыстарын талдай келе, оқушылардың жазуындағы  буын 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», №2(37) 2014 г. 

 

 

34 

және  әріп  деңгейіндегі  қателердің  араласып  келеуін  және  таза  кҥйінде  кездесуін  байқауға  болады.Бастауыш 

сынып оқушыларында жат жазу жҧмыстары бойынша сӛз деңгейіндегі қателерге тоқталатын болсақ сӛзді бӛліп 

жазу 2-ші сынып оқушыларында жоғары пайыздыкӛрсетсе, қалған екі сынып оқушыларында бҧл кӛрсеткіштің 

азайғанын  аңғаруға  болады.  Сонымен  қатар  сӛздерді  қосып  жазу  және  контаминация  деңгейіндегі  қателердің 

таралуы  да  осы  пайыздарды  кӛрсетті.  Сӛйлем  деңгейіндегі  қателерге  келетін  болсақ  сӛйлем  шегін  айырмау 

қателерінің  таза  кҥйінде  кездесуі  байқалды.  Жат  жазу  жҧмыстарын  тексеру  барысында  аграмматизмдер 

кездеспеді. Ал сӛйлемнің байланысының бҧзылуы 2-ші сынып оқушыларының жазу жҧмыстарында анықталды. 

Зерттеу жҧмысымыздың нәтижелерін талдай келе бастауыш сынып оқушыларының жат жазу жҧмыстары 

бойынша әріптерді алмастыру қате тҥрлірінің де таралуы кең ауқымда екенін анықтадық. Оған мысал ретінде 

тӛмендегі ҧсынып отырған кестеден кӛруге болады.  

 

 

Кесте -2 

Жат жазу жҧмыстары бойынша әріптерді алмастыру тҥрлері 

 

№ 

Акустикалық-артикуляциялық 

Оптикалық 

Кинетикалық 

II 

71% 

43% 

93% 

III 

62% 

22% 

77% 

IV 

44% 

21% 

71% 

 

2-ші  сынып  оқушылары  кӛп  жағдайда  алмастыратын  әріптер    кинетикалық  ҧқсастығы    бойынша  ең 

жоғарғы  пайыздық  кӛрсеткіштікӛрсетті.  Мысалы  ұ-у,  ү-у,  ң-н,  а-о,  б-д  және  т.б.Ал  қалған  екі  сыныпта  бҧл 

кӛрсеткіш  тӛмендеген.  Жат  жазудағы  бҧл  қателер  колдың  қимыл-қозғалысының  қызметінің  толық 

дамымауынан  болады.  Сондай  ақ  қазақ  тілі  жазуындағы  жолақша  асты  элементтерінің  кӛр  болуының  себебі 

деуге де болады. Яғи оқушылар қазақ тіліне тән әріптерді жазуда соңғы сызықтарын салуда қиналады. Арнайы 

әдебиеттерде  кинетикалық  ҧқсастығы  бойынша  әріптерді  алмастыру  сӛйлеу  тілінің  дыбыс  айту  жағымен  де, 

орфографимен  де  байланысты  емес  деп  қарастырады.  Ондай  қателердің  бірден-бір  себебі  оқушыларда  дыбыс 

пен  әріп  арасында  байланыстың  толық  қалыптаспауы.  Бір  жағынан  фонема  мен  артикулеманың,  екінші 

жағынан графема мен кинеманың байланыстарының жеткіліксіздігі деп есептейді. 

Оқушылардың  жат  жазу  жҧмыстары  бойынша  қазақ  тіліне  тән  әріптердің  басқа  әріптермен  жиі  алмасу 

қателерін келесі кестеден кӛре аласыздар. 

 

Кесте-3 

Жат жазу жҧмыстары бойынша ерекше қателердің таралуы  

 

Сы

ны

п 

 

 

а -ә 

 

э-ә 

 

к-қ 

 

г-ғ 

 

н-ң 

 

у-ү 

 

ү-ұ 

 

у-ұ 

 

і-и 

 

і-е 

 

ө-о 

 

ө-е 

 

і-ы 

II 

2 

1 

2 

3 

3 

2 

1 

3 

1 

2 

1 

1 

5 

III 

- 

1 

1 

- 

2 

- 

1 

2 

- 

1 

2 

1 

2 

IV 

- 

- 

1 

- 

1 

2 

1 

1 

- 

- 

- 

1 

- 

 

Сонымен  қатар  акустикалық-артикуляциялық  ҧқсастығы  (айтылуы)    бойынша  фонемаларды  жиі 

алмастыру жат жазу жҧмыстары бойынша екінші сынып оқушыларында ең жоғарғы пайызды кӛрсетті. Ал бҧл 

қателердің оқушылардың жазуында кездесуін бастауыш сынып оқушылардың фонематикалық естіп қабылдау, 

ажырату дағдыларының толық денгейде жетілмеуінің салдары деп қарастыруға болады. 

Оптикалық ҧқсастығы бойынша әріптерді алмастыру қателері жат жазу жҧмыстарын тексеру барысында 2-

ші  сыныпта  кӛп  болса,  3-ші  және  4-ші  сыныптарда  бҧл  кӛрсеткіш  біршама  тӛмендеген.  Бҧл  қателер 

оқушылардың кӛру гнозисінің талдау мен жинақтау және кеңістікте бағдарлаудың дамымауымен байланысты. 

Яғни оқушылардың сыныптан сыныпқа кӛшу барысында бҧл қате тҥрі біршама жойылатынын кӛруге болады.  

Тӛменде ҧсынылып отырған суреттен жат жазу жҧмыстары бойынша әріптерді алмастыру тҥрлерін сандық 

кӛрсеткішін ҧсынып отырмыз. 

 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», №2(37) 2014 г. 

 

 

35 

 

 

2-сурет. Жазудағы ерекше қателердің таралуы  

 

Жалпы  зерттеу  жҧмысымыздың  нәтижесінде  жалпы  білім  беретін  мектептің  бастауыш  сынып 

оқушыларының жазбаша жҧмыстарында ерекше қателердің кең ауқымда таралғанын анықтадық. Ал бҧл жағдай 

ӛз  кезегінде  жалпы  білім  беретін  мектеп  оқушыларының  жазуындағы  кездесетін  ерекше  қате  тҥрлерін  жою 

мақсатында  логопедиялық  жҧмыстың  қажет  екеніннақтылай  тҥседі..  Зерттеу  жҧмысымызда  алынған 

мәліметтерді басшылыққа ала отырып тӛмендегідей ҧсыныстартарды беріп отырмыз: 

1. 

Логопедтерге:  қазақ  тіліне  тән  бір  элементпен  ерекшеленетін  әріптерді  дифференциялауға 

бағытталған арнайы логопедиялық әдіс-тәсілдерді жасау. 

2. 

Мектеп  мҧғалімдеріне:  сауат  ашу  сабақтарында  оқушылар  жазуда  жиі  алмастыратын,  қазақ  тіліне 

тән әріптерді ажыратуға арналған арнайы жаттығулар жҥйесін қолдану. 

3. 

Барлық  педагогтарға:  сабақ  барысында  және  сыныптан  тыс  сабақ  кезінде  оқушылардың  қолдың 

ҧсақ моторикасын, кӛріп қабылдауын, кеңістікті бағдарлау қабілеттерін, зейін және ойлау ҥрдістерін дамытуға 

бағытталған арнайы ойын тҥрлері мен жаттығуларды қолдану.  

4. 

Ғылыми зерттеушілерге:  қазақ тілінде білім алатын бастауыш мектеп оқушыларының жазуындағы 

ерекше  қателерді  тҥзету  және  алдын  алу  мақсатында  арнайы  психологиялық-педагогикалық  зерттеу 

жҧмыстарын жҥргізу.  

 

 

Әдебиеттер тізімі: 

 

1.  Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқынажолдауы.-2014 жылғы 

17 қаңтар Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мҥдде, бір болашақ; 

2.  Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ә.Назарбаевтың  Әлеуметтік-экономикалық  жаңғырту  – 

Қазақстан дамуының басты бағыты атты Қазақстан халқына жолдауы.2012 жылғы 27 қаңтар 

3.  Грушевская М.С. Недоразвитие речи у младщих школьников и его преодоление. – Алма-Ата: Мектеп, 

1989 

4.  Корнев  А.Н.  Нарушения  чтения  и  письма  у  детей.  Учебно-методическое  пособие.  –СПб.:  ИД  МиМ, 

1997.  

 

Резюме 

В статье  описываются  наиболее распространенные специфические  ошибки на  письме  у  учащихся 2-4 

классов  общеобразовательных  школ  с  казахским  языком  обучения.Авторами  выявлена  определенная 

взаимосвязь  ошибок,  допускаемых  детьми,  со  сложным  характером  написания  некоторых  букв  казахского 

алфавита.  

 

Summary 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», №2(37) 2014 г. 

 

 

36 

In the article the most widespread are described specific errors on a letter at students 2-4 classes of general schools 

with  Kazakh  of  educating.  Authors  are  educe  certain  intercommunication  of  the  errors  assumed  by  children,  with 

difficult character of writing of some letters of the Kazakh alphabet. 

 

УДК 159.923: 316 

ӘЛЕУМЕТТІК ТОПТЫҢ ЖӘНЕ ТҦЛҒА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ 

ПРОБЛЕМАСЫ 

 

Л.Х. Макина., А.А.Махметова  

Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті. Қазақстан Республикасы, Алматы 

қ/сы 

аigerim_amankizi@mail.ru  

Жетібаев К.  

Қ.А. Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті. Қазақстан Республикасы, Түркістан 

қ/сы 

Мақалада  тҧлғалық  қарым-қатынас  және  әлеуметтік  топтық  мәселесін  теориялық  талдау 

қарастырылған.  Қарым-қатынасықа  ықпал  ететін,  адамның  ішкі  ӛмірінің  қайта  қҧрылуы  туралы, 

адамдарда  ӛзара  қарым-қатынас  мәдениетінің  қалыптасуы,  ҧжымнан  немесе  жалғыздық 

жағдайларына  қарағанда қарқынды тҥрде ӛтетіндігі,  топтың  практикалық маңыздылығы, тҧлғаның 

жоғары  тҥрі  тәрбиеленуі,  сонымен  қатар  дҧрыс  бейімделген  әлеуметтік  топ  балалардың  артық 

энергиясын  қажетті  бағытқа  бағыттайтыдығы  және  оларды  әлеуметті  пайдалы  әрекеттердің 

орындалуына  ауыстыратындығы,  жеке  адамның  және  барлық  топтың  эмоциалық  ахуалына 

байланысты кіші топтарда әлеуметтік-психологиялық процесстердің пайда болуы туралы айтылған.   

Топтарды ажырататын параметрлердің арасында тҥрлі даму кезеңдерінің бар болуы, бірінші 

кезеңде  топтың  адамгершілік  бағытталуы,    одан  кейін  интеллектуалдық,  эмоциялық  және  ерік 

бірлігін  қосатын  топтың дайындығы,  ҧйымдастырушылық бірлігі, психологиялық коммуникация 

ретіндегі  параметрлер туралы қарастырылған.  

Тҥйін  сӛздер:  "Коллектив",  эмпирикалық  мәліметтердің  негізінде,  эмоциалық  ахуалына, 

перцепция ,стратометрия 

 

"Коллектив"  термині,  латын  тілінен  «collectivus»  -  жинақтық,  қоғамдық  маңызды 

мақсаттардың  негізінде  адамдардың  әлеуметтік  ортақтығын  білдіреді  [1,  75  б].    Ҧжымның 

ықпалымен  қарым-қатынасына  ықпал  ететін,  адамның  ішкі  ӛмірінің  қайта  қҧрылуы  болады. 

Ҧжымда  индивид  ӛзгеше  ойлайды,  ӛзгеше  сезеді,  ӛзгеше  ӛзін  кӛрсетеді.  Демек,  адамдарда  ӛзара 

қарым-қатынас  мәдениетінің  қалыптасуы,  ҧжымнан  немесе  жалғыздық  жағдайларына  қарағанда 

қарқынды  тҥрде  ӛтеді.  ХХ  ғ.  басында  эмпирикалық  зерттеудің  басты  объектісі  адамның  жақын 

әлеуметтік  ортасы,  оның  қарым-қатынас  жасау  ортасы    әрқашанда  шағын  топ  бола  бастады. 

Қоғамдық практикалардағы тҥрлі салалардың сҧраныстары В.М.Бехтеров және М.В.Ланге,  олардан 

кейін  В.В.Беляев,  А.С.Залужный  т.б  ресейлік  ғалымдар,  олардың  американдық  әріптестері  

Ф.Олпорт,  Ф.Трэшер,  У.Магдугол,  неміс  зерттеушісі  В.Меде  әр  тҥрлі  эмпирикалық  мәліметтердің 

негізінде  бір  шешімге  келеді,  ӛзара  әрекеттесушілік  басқа  адамдармен  және  олардың  болуы-

шынайы, сезімдерді және адамның мінез-қҧлқына әсер етеді.  

Отандық  психологтар  -  В.М.Бехтерев,    А.С.Залужный,  С.С.  Моложавый,  Л.И.Божович-

әлемдік ғылымда ең бірінші болып балалардың тобын дамыту, әлеуметтік топтың, тҧлғаның, топтық 

қысым проблемаларын зерттей бастады.   

Тҧлғаның  дамуы  қоршаған  ортамен  ӛзара  әректінсіз  мҥмкін  емес,  бірақ  топтың  әсер  етуі  әр 

қашанда  қолайлы  емес,  кез-келген  топ  тҧлғаны  ӛзінің  қызығушылығының  айқындылығы  бола 

алады.  Қоғамдық  таптаурындар  оның  қажеттелігін  еркін  кӛрсету  мҥмкіндігінен  айыру  тҧлғаның 

және оның әрекет ету қажеттілігін шектейді. 

А.Маслоу  тҧлғасының  ӛзін  актуалдау  теориясында  тҧлғаның  қажеттілігін  қанағаттандыруға 

бағытталған  әлеуметтік  топ  әрекеттердің  жетістіктеріне  ықпал  етеді  адамда  қанағаттанбау  сезімін,  

фрустрация немесе тҧлғаның деформациялануына әкеледі немесе оған кедергі  келтіреді.  

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», №2(37) 2014 г. 

 

 

37 

Топтың  практикалық  маңыздылығы,  тек  тҧлғаның  жоғары  тҥрі  тәрбиеленіп  қана  қоймай, 

сонымен  қатар  дҧрыс  бейімделген  әлеуметтік  топ  балалардың  артық  энергиясын  қажетті  бағытқа 

бағыттайды және оларды әлеуметті пайдалы әрекеттердің орындалуына ауыстырады.   

Жеке  тҧлға  аралық  қарым-қатынас  –  бҧл  ойлайтын  және  сезетін  индивидтердің  арасында 

шынайы ӛмірде орындалады.  

Адамдар  арасындағы  ішкі  негізгі  қарым-қатынас,  қарым-қатынастағы  басты  әлеуметтік 

қажеттіліктердің  бірі  болып  табылады.  Тҧлғааралық  қарым-қатынастың  маңызды  бір  бӛлігі  – 

олардың  эмоциалық  негізі.    Олар  адамдарда  бір-біріне  деген  қарым-қатынастарда  пайда  болатын 

анық сезімдердің негізінде пайда болады. 

Әр  жеке  адамның  және  барлық  топтың  эмоциалық  ахуалына  байланысты  кіші  топтарда 

әлеуметтік-психологиялық  процесстер  пайда    болады.    Топ  біздің  алдымызда  ӛзінің  нақты  қасиеті 

және  қҧрылымы  бар  біртҧтас  қҧрылым  ретінде  кӛрінеді.      Сыныптағы  әр  оқушыда  тек  іскерлік 

қарым-қатынастарда  ғана  орын  алмай,  сонымен  қатар  жеке  тҧлғалық  қатынастарда  нақты  орын 

алады.      Жеке  тҧлғалық  қарым-қатынастар  біреуменен  арнайы  қойылмайды,  олар  психологиялық 

жағдайларда  қалыптасады.    Оқушының  жағдайы  жақсы  болуы  мҥмкін,  егерде  оқушы  ӛзін  топта 

жҧғымды  санаса.      Ол  жақсы  болмауы  да  мҥмкін,  тҧлғаның  дамуындағы  кҥрделі  кедергі  болуы 

мҥмкін. Сынаптарда болатын жеке қарым-қатынастар ҧжым ӛміріндегі маңызды рӛлді атқарады кіші 

топтардың  пайда  болуын  шарттайды.  Топта  ӛзінің  этикасы,  тҧлғаға  деген  ӛзінің  талабы  пайда 

болады.  Сол себептен, тҧлғалық және іскерлік қарым-қатынастардың кҥрделі жҥйесінің бар болуы, 

олардың  әрқайсысының  динамикалық  дамуы  және  қҧрылымы  бар  сынып  топ  ретінде 

қарастырылады.      Жиырмасыншы  жылдары  шағын  топтарға  психотерапевттер,педагогтар, 

әлеуметтік  қызметкерлер  кӛңіл  бӛле  бастады.  Отызыншы  жылдардан  бастап  топтардың 

проблемасына  деген  қызығушылық  әсіресе  АҚШ-та  нақты  сипатқа  ие  болады.      Э.Мэйо,  Дж. 

Морено,  М.Шериф,  К.Левиннің  классикалық  зерттеулері  олардың  бірінші  америкалық  оқушылары 

Р.Липпита, Р.Уайт, Д.Картрайт, Л.Фестингер,  одан кейінірек А.Бейвалес, Дж.Френч, М.Дойч және 

Дж.Тибо, Г.Келли топ ішілік ҥрдістердің табиғатын тҥсінудің негізін қалаған [2].   

Отандық ғылымда әлеуметтік топты және ҧжымды зерттеуде бірнеше ірі зерттеу ықпалдарын 

бӛліп кӛрсетуге болады: ҧйымдастырушылық-басқарушылық ықпал, параметрикалық концепция, іс-

әрекеттік ықпал, социометрикалық ықпал [3].  

Ҧйымдастырушылық-басқарушылық  ықпалдың  негізінде  әлеуметтік  ҧйымдар  және 

басқарушылық іс-әрекеттер салынған (оның негізін қалаушылар ленинград мектебінің психологтары 

Е.С.Кузьмин, А.В.Петровский).  

Параметрлік  тҧжырымдамалардың  қҧрушысы  Л.И.Уманский  болып  табылады  және  60-70-ы 

жылдары  топ  белсенділігі  тҧжырымдамасын  шығарған.  Зерттеу  шегінде  осы  тҧжырымдама  ең 

манызды  және  ҥдемелі  топтың  эмоциялы  сипаттамаларына    тиесілі.  Ықпалдың  негізгі  идеясы 

жорамалда қҧралады, не жас топтың кезең дамуы әлеуметтік параметрдің маңызы және оның дамуы 

арқылы  жҥзеге  асады.    Топтарды  ажырататын  параметрлердің  арасында  тҥрлі  даму  кезеңдерінде 

бар, бірінші кезеңде топтың адамгершілік бағытталуы тҧр.  Одан кейін интеллектуалдық, эмоциялық 

және  ерік  бірлігін    қосатын    топтың  дайындығы,  ҧйымдастырушылық  бірлігі,  психологиялық 

коммуникация  ретіндегі    параметрлер  ілеседі.  Негізгі  параметр  болып  топтың  эмоциалық  бірлігі 

болып табылады. Топтың эмоциалық бірлігі-бҧл оның эмоциалық ҥйлесімділік критерийі бойынша 

баға.  

Қызметтік  ықпал  психологияның  фундаменталды  қағидаларына  негізделеді-қызметтік 

қағидасы  (саналы  және  іс-әрекеттік  қағида  бірлігі  ретінде  қалыптасады),  тҧлғаның  санасы 

қалыптасады,  іс-әрекетте  дамиды  және  кӛрінетінін  болжайды.  Іс-әрекетте  қалыптаса,  сана  оны 

реттеуші ретінде кӛрінеді, яғни іс-әрекет саналы болады. Аталған ықпалдың негізін қалаушылардың 

бірі  С.Л.Рубинштейн.  Тҧлға  субъект  ретінде  ҥш  негізгі  қарым-қатынастың  мәні  ретінде  кӛрінеді-

әлемге,  басқа  адамдарға  және  ӛзіне.  Әлеуметтік  топты  зерттеуде  іс-әрекет  қағидасын  қолдану 

топтық белсенділік теориясының қҧрылуында  кӛрінді.  Олардың ішінде  А.В.Петровскийдің топтық 

белсенділік  стратометрикалық  тҧжырымдамасын  кӛрсетуге  болады.  Топтық  белсенділіктің 

стратометрикалық  тҧжырымдамасына  сай  тҧлғааралық  қарым-қатынастармен  сипатталатын  топта 

тҥрлі  қабаттар  бар.  Бірінші  қабат  ҥстірт  болып  табылады  және  адамдардың  эмоциалық  ӛзара  іс-

әрекетімен  анықталады.  Бҧл  қабаттың  бар  болуы  топты  ҧжым  ретінде  сипаттамайды.  Ол  екінші 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», №2(37) 2014 г. 

 

 

38 

терең қабат топтың бірлескен іс-әрекеттің мақсаты мен міндеттерінің мазмҧны бар болғанда пайда 

болады.          

Стратометрикалық  тҧжырым  тҧлғааралық  қатынас  мәселелерін  зерттеу  ҥшін  маңызды 

әдіснамалық  маңызы  бар,  себебі  топ  мҥшелерінің  тҧлғааралық  байланыстың  біртҧтас  жҥйесін 

зерттеудің қажеттілігін негіздейді.  

Келесі  социометрикалық  бағыт  бірқатар  жҧмыстармен  байланысты,  бҧл  жерде  негізгі 

әдістемелік  тәсілдер  ретінде  социометрикалық  тесттің    тҥрлі  нҧсқалары  қолданылды. 

Социометрикалық  әдіс  америкалық  ғалым  Дж.Мореномен  ӛңделіп  шығарылды.  Әдістің 

маңыздылығы адам сол немесе басқа критерий бойынша топ мҥшелерін таңдау жағдайына болады. 

Алынған  мәліметтер  негізінде  адам  аталған  топтың  тҧлғааралық  қатынастар  жҥйесінде  нешінші 

орынды  алады  деген  қорытынды  шығаруға  болады.  Отандық  психологтар  социометрияны  зерттеу 

әдісі  ретінде,  оның  кейбір  жетіспеушіліктерін  кӛрсетеді.  Оның  негізгісі  социометрия  қҧрылған 

қарым-қатынас қҧрылымының себебін кӛрсете алмайды деген жетіспеушілік.  

Кез-келген бала ҧжымында екі тҥрлі сипат болады. Бір жағынан педагогтардың саналы және 

тура  бағытталған  әрекетінің  объектісі  және  нәтижесі.  Олар  кӛптеген  оның  ерекшеліктерін 

анықтайды:  іс-әрекеттің  тҥрлері  және  сипаты,  мҥшелер  саны  және  т.с.с.  екінші  жағынан,  бҧл-ӛз 

бетімен  дамып  жатқан  ерекше  әлеуметтік-психологиялық  заңдылықтарға  бағынатын,  оқушыларда 

тҧлғааралық қарым-қатынастың басты орын алатын қҧбылыс [4].  

Тҧлғааралық қарым-қатынас мәселесі әсіресе оның рӛлі баланың тҧлғасының қалыптасуында 

отандық психологиялық-педагогикалық ғылымда Т.В.Драгунованың, Г.А.Карпованың, И.С.Конның, 

В.А.Крутецкийдің,  Я.Л.Коломинскийдің,  К.Левиннің,  А.Г.Кирпичниктің,  Д.И.Фельдштейннің  және 

т.б. [5]. 

Тҧлғааралық қарым-қатынастың келесі компоненттері бӛлінеді: 

- адамдармен бірін-бірі қабылдау және тҥсіну (қарым-қатынастың әлеуметтік-перцептивтік жағы); 

- тҧлғааралық тартымдылық (симпатия және тартымдылық); 

- ӛзара ықпал және мінез-қҧлық (әсіресе рӛлдік). 

Әлеуметтік  перцепция  адамның  сыртқы  бейнесін  қабылдау  ретінде  оларды  оның  тҧлғалық 

сипатымен,  интерпретациямен  және  болжаумен  салыстыра  анықталады.  Мінез-қҧлықтың  сырт 

негізінде  адамның  ішкі  жан  дҥниесін  біз  «оқимыз»,  оны  тҥсініп  және  қабылдаған  эмоциалық 

қатынастарды сыртқа шығарамыз. 

Симпатия-субъектке  ӛзара  іс-әрекеттің  оң  эмоциалық  мақсаты.  Ӛзара  симпатия 

қанағаттандыру кҥйінің ішкі топтық бҥтін кҥйін қҧрайды. Тартымдылық нақты адаммен бірге болу 

қажеттілігімен байланысты тҧлғааралық тартымдылықтың бірі болып табылады.  

Функционалдық-рӛлдік  қарым-қатынастар  іскерлік  қарым-қатынаста  және  бірлескен  іс-

әрекетті зерттеуде маңызды. Мҧндай қарым-қатынастар ӛмір іс-әрекет (еңбек, оқу, ойын және т.б.) 

салаларында тіркелген және адаммен топтағы тәсілдер іс-әрекетін меңгеру барысында тастап кетеді.  

Тҧлғааралық  қарым-қатынастар  бірнеші  критерийлерге  негізделген  нақты  сезім  тҥрлерін, 

тартымдылықты, мінез-қҧлықты, серіктесінің ӛзаралық дайындығын қарым-қатынастың тереңділігі, 

серіктесін  таңдаудағы  талғауда:  қарым-қатынас  тҥрлері  бӛлініп  кӛрсетілетін  функциялары:  танысу 

қарым-қатынасы,  серіктестік,  достық,  махаббаттық,  ерлі-зайыптылар  жақындығы,  туысқандық 

жақындықты  анықтайды.  Бҧл  жерде  тҧлғаның  қарым-қатынасқа  тҥсудің  шарасы  және  тереңдігі   

басты критерий болып табылады.  

Сол  себептен,  тҧлғааралық  қарым-қатынастар  қоғамда  адамдардың  мінез-қҧлқын  реттейді 

және кез-келген іс-әрекетке қажетті компонент болып табылады.  

жүктеу/скачать 1,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: